Литературоведение

Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті                                                                                Хабаршы №3 (51), 2014 ж.  
 
17 
 
қозғамағанда, мемлекетіміз тәуелсіздікке қол жеткізіп, қазақ тілі мемлекеттік дәрежеге ие 
болғаннан  бері  қарай  оған  дейін  қолданыста  жүрген  орысша  сөздердің  аударылуы 
қарқынды  түрде  жүріп  жатқандығы  белгілі,  ал  аталған  жинақта  бүгінгі  күні  тілімізге 
аударылып, сіңісіп кеткен сөздердің өзі сол күйінде, орыс тілінде қалып кеткен. 
Жазушының  «Қош  бол,  майдан!»  романының  аудармасын  талдауға  көшпес  бұрын 
туынды тақырыбының аудармасына тоқтала кеткіміз келеді. Шығарма тақырыбына оның 
бойында  қиюласып,  қабысып  жатқан  бір-бірінен  ажырағысыз  екі  тақырыптың  да 
сыйдырылып  тұрғандығы  жайлы  жазушының  шығармашылығын  зерттеуші  ғалым 
Финкельштейн  былай  дейді:  «Как  и  слово  «мир»,  стоящее  в  заглавии  эпопеи  Толстого, 
слово arms в названии романа Хемингуэя неоднозначно. Прочтенное заново, уже на фоне 
произведения,  его  заглавие  может  быть  достаточно  убедительно  истолкована  как 
прощание героя с оружием, с войной, но также и с обнимавшими его руками, с любимой, 
которую  отняла  у  него  смерть.  И  в  том  и  в  другом  случае  слово  arms  употребляется 
образно,  метонимически.  И  это  только  усиливает  и  раздвигает  скрытую  в  названии 
двузначность, поднимая ее на ту высоту той внутренней взаимосвязи и вместе с тем той 
антитезы  войны,  и  любви,  которые  раскрываются  в  тексте  хемингуэевского  романа»  [1; 
48].  
Мұнда дәл түпнұсқадағыдай беру үш тілдегі лексикалық ерекшеліктер мен олардың 
қолданысындағы айырмашылықтарға байланысты мүмкін болмаған деп айтуға болар еді, 
алайда романның басты кейіпкері үшін Кэтрин аз уақыт болса да соғыстың қара түнегінен 
басын  сауғалауға  сеп  болса,  өмірінің  мәніне  айналса,  оған  деген  махаббаты  қоршаған 
түсініксіз әлемге қарсы тұруына көмектескен «қаруы»  болды деуге болады. Сол себепті, 
керісінше, қазақ тіліне «Қош бол, қару!» деп аударғанда тақырыптың мазмұндық сипатын 
толықтай беруге мүмкіндік бар сияқты. 
Жалпы  қазақ  тіліне  аударылған  Хемингуэй  шығармаларының  атауларының 
аудармалары жөнінде Т.Жұртбаев орынды ой айтады. Ол Хемингуэйдің «Шетел прозасы» 
сериясымен  жарық  көрген  «Килиманджаро  –  қарлы  тау»  атты  жинағына  жазушының 
творчестволық  өмірін,  суреткерлік  сырын  қамтитын  туындыларының  іріктеліп 
алынғанына ризашылығын білдіре келе, екі үлкен кемшілікке тоқталады: «Біріншіден, осы 
жинаққа  енген  барлық  шығармалардың  аты  түпнұсқамен  сай  келмейді.  Аудармашы 
«Снега Килиманджароның – «Килиманджаро – қарлы тау», «Праздник, который всегда с 
тобойды» – «Қызығы мол сол жылдар» деп атаған. Алғашқы шығармада автор тауды емес, 
сонау  Африканың  аптабындағы  шыңның  басындағы  қарды  экзотика  ретінде,  қасиетті 
бейне  ретінде  суреттейді.  Өмірі  қар  қылауламайтын  өлкедегі  шыңның  қарын  тұспалдап, 
адам  жанындағы  сондай  құпия  құбылысты  нұсқайды.  Демек,  «Килиманджаро  –  қарлы 
тау»  емес,  «Килиманджаро  қары»  Хемингуэйдің  түпкі  нысанасын,  ой  астарын  нақты 
жеткізеді.  Сұлу  тіркес  іздеп,  мағынадан  алшақтаудың  қажеті  жоқ.  «Праздник,  который 
всегда с тобой» – поэтикалық атау. Аудармашы шығарма атын тым қарабайырландырып 
жіберген» [2, 83]. Яғни, айтылған ойлардан келіп, шығарма атауларын аударуда оның ішкі 
мазмұнмен, идеямен байланысын қатаң есте ұстау қажеттілігі айқындала түседі.  
Енді  түпнұсқа  мен  Е.Калашникова,  Қ.Қараманұлының  аудармаларынан  алынған 
мысалдар  негізінде  шығармадағы  табиғат  көріністерінің  аудармадағы  сипатын  анықтап 
көреміз.  
«The forest of oak trees on the mountain beyond the town was gone. The forest had been 
green in  the summer when we had come into the town but  now there were the stumps and the 
broken trunks and the ground torn up, and one day at the end of the fall when I was out where 
the oak forest had been I saw a cloud coming over the mountain.  It came very fast and the sun 
went a dull yellow and then everything was gray and the sky was covered and the cloud came on 
down the mountain   and suddenly we were in  it and it was snow. The snow slanted across the 

 
 Казахский государственный женский 
 педагогический университет                                                                                  Вестник №3(51), 2014 г. 
 
18 
wind, the bare ground was covered, the stumps of trees projected, there were snow on the guns 
and there were paths in the snow going back to the latrines behind trenches» [3, 10р.]. 
Келтірілген  мысалда  «was»,  яғни  «болды»  етістігі  11  рет  қайталанған. 
Калашникованың орнында өзге аудармашы болғанда, дәлдікті беру мақсатымен барлығын 
«был, был, был» деп аударған болар еді. Ал нақтысында қалай шыққанын көрелік:  
«Дубовый  лес  на  горе  за  городом  погиб.  Этот  лес  был  зеленый  летом,  когда  мы 
пришли в город, но теперь от него остались только пни и расщепленные стволы, и земля 
была вся разворочена, и однажды, под конец осени, с того места, где прежде был дубовый 
лес,  я  увидел  облако,  которое  надвигалось  из-за  горы.  Оно  двигалось  очень  быстро,  и 
солнце  стало  тускло-желтое,  и  потом  все  сделалось  серым,  и  небо  заволокло,  и  облако 
спустилось на гору, и вдруг накрыло нас, и это был снег. Снег падал косо по ветру, голая 
земля скрылась под ним, так что только пни деревьев торчали, снег лежал на орудиях, и в 
снегу были протоптаны дорожки к отхожим местам за траншеями» [4, 11 с.]. 
Мұнда 5 рет қана қайталанғанына қарап, аудармашының әріпшілдіктен бойын алыс 
ұстауға тырысқанын көреміз.  
Қазақшасында:  «Қала іргесіндегі  таудағы  емен тоғайдың тамтығы қалмады. Жазда, 
қалаға  кірген  кезімізде,  бұл  орман  жап-жасыл  боп  жайқалып  тұр  еді.  Қазір  бұдан  құр 
томарлар мен дал-дұлы шыққан діңдер ғана қалды, жері де ойран-ботқа болды. Сосын бір 
күні, күздің аяқ шеніне таман, бұрын емен тоғай тұрған тұстан мен таудың арғы бетінен 
ағындап келе жатқан ақ бұлтты көрдім. Ол жылдам жылжып келе жатты. Күн көзі сарғыш 
тартты,  төңірек  күңгірттеніп  сала  берді,  аспан  тұтас  тұмшаланып  қалды,  бұлт  тау 
бөктерлерімен төмен түсіп, байқаусызда төбемізден бір-ақ кеп шықты,  бұл – қар болатын. 
Қар жел екпінімен қиғаштай құйылды. Қара жердің жүзі қар астына жасырынды, тек ағаш 
түбірлері  ғана  томпайып  шығып  тұрды.  Зеңбіректердің  үстінде  де  қар  жатты, 
траншеялардың  сыртындағы  отырып  қайтатын  жерлерге  қарай  қар  үстімен  жалғыз  аяқ 
жолдар тапталынды» [5, 3б.].  
Күшейтпелі  шырай  роман  стиліне  жат.  Оны  аңғармағандықтан  жасыл  орман  жап-
жасыл боп жайқалып, ал түсі көрсетілмеген бұлт ақ түске еніп кеткен. Керісінше  «голая 
земля»  тіркесін  «қара  жер»  деп  аударғаны  қазақ  тілінде  «жалаңаш  жер»  деген  тіркес 
қолданыста болмағандықтан ешқандай талас тудырмайды. Алтыншы сөйлем бұлттың өзі 
байқаусызда  қалай  келіп  қалғанын  білмей  қалған  сияқты  әсер  қалдырады.  «Отырып 
қайтатын  жердің»  не  екендігі  де  орысша,  ағылшынша  нұсқамен  салыстырып  қарамаған 
адамға бірден түсінікті бола қоймайды.  
Келесі  мысал:  «Beyond the mule train  the road was empty and we climbed through the 
hills and then went down over shoulder of a long hill into a river-valley. There were trees along 
both sides of the road and through the right line of trees I saw the river, the water clear, fast and 
shallow. The river was low and there were stretches of sand and pebbles with a narrow channel 
of water and sometimes the water spread like a sheen over the pebbly bed. Close to the bank I 
saw  deep  pools,  the  water  blue  like  the  sky.  I  saw  arched  stone  bridges  over  the  river  where 
tracks  turned  off  from  the  road  and  we  passed  stone  farmhouses  with  pear  trees  candelabraed 
against their south walls and low stone walls in the fields» [3, 53-54р]. 
Орысшасы:  «После  каравана  мулов  нам  уже  больше  ничего  не  попадалось 
навстречу,  и  мы  взбирались  с  холма  на  холм  и  потом  длинным  отлогим  склоном 
спустились  в  речную  долину.  Здесь  дорога  была  обсажена  деревьями,  и  за  правой 
шпалерой деревьев я  увидел реку, неглубокую, прозрачную и быструю. Река обмелела и 
текла узкими протоками среди полос песка и гальки, а иногда, как сияние, разливалась по 
устланному галькой дну. У самого берега я видел глубокие ямы, вода в них была голубая, 
как  небо.  Я  видел  каменные  мостики,  дугой  перекинутые  через  реку,  к  которым  вели