Тәжірибелік жұмыс №10 «Мәтіндік редактор»

3.6 Delphi - дің кескінді құруға тағайындалған кластары мен құрауыштары. Timer – таймер құрауышы

TNotifyEvent = procedure (Sender: TObject) of object;

Сәйкес келетін сурет салу құралы бар графикалық құрауыштың сипаттамалары өзгергенде өрбитін оқиға. Бұл оқиға графикалық құрауыштың кескінін өзіне жаңадан енгізілген қасиеттерге байланысты қайта салуға дабыл береді. TGraphicsObject класының ұрпақ класы болып табылатын келесі құрауыштарда – қаріп, қарындаш және қыл қаламда бұл қасиеттер бар. Нақты сурет салу құралдары әртүрлі сипаттамалардан тұратындықтан, қарастырылып отырған кластың басқа жалпы сипаттамасы жоқ, ал нақты сурет салу ерекшеліктері олардың өздерінде бейнеленген.

Delрhi – де арнайы графикалық бейнелерді салуға тағайындалған құрауыштар бар:

Image - дайын графикалық файлдарды бейнелеу үшін қолданылатын ыңғайлы құралды көрсетеді.

Shape - пішінде қарапайым геометриялық фигураларды – квадрат, дөңгелек, эллипс және т.б. салу үшін қолданылады.

PaintBox - бағдарламаның орындалуы барысында өзінің канвасы Canvas – та қарапайым суреттерді құруға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар біз осы тарауда нақты уақыт интервалын есептеуге тағайындалған Timer құрауышын қарастырамыз. Ол графикалық кескіндерді құруға тағайындалмаған және көмекші құрауыш болып табылады. Бізде ол графикалық құрауыштардан тұратын қосымшаны құрған кезде қолданылады.

Класс TFont – графикалық құрауыштың мәтіні бейнеленетін қаріптің сипаттамасын береді. Осы кластық типті иемденетін қасиеттер қандай да бір мәтіннен тұратын кез – келген құрауышта болады. TFont класындағы қаріптің сипаттамалары келесі қасиеттердің көмегімен беріледі:

TFontCharset = 0..255;

Кейбір тұрақтылар Charset қасиетінің мәндері ретінде қолданылуы мүмкін:

ANSI-коды үшін (кәдімгі қолданылатын) қасиеттің мәні нөлге тең

(ANSI_CHARSET тұрақтысы).

Орыс тіліндегі бағдарламалар үшін қасиеттің мәні 1-ге тең (DEFAULT_CHARSET константасы – үнсізідкпен беріледі. Қаріп тек аты Name және өлшемі Size арқылы беріледі. Егер сипатталып отырған қаріпке жүйеде қатынас жоқ болса, онда Windows оны басқа қаріппен ауыстырады) және 204 (RUSSIAN_CHARSET константасы –кириллица символдары).

255 мәні (OEM_CHARSET тұрақтысы – символдар тобы операциялық жүйенің кодтық кестесі арқылы анықталады) MS-DOS - тың мәтінін бейнелеуге қолданылады.

property Color: TColor – символдар түсін аықтайды.

property Height: Integer – қаріптің биіктігін пиксельмен анықтайды.

property Name: TFontName; – қаріптің атын береді. Қасиеттің типі – 32 символға дейінгі жол.

type

TFontName = type string;

(1 пункт = 1/72 дюйм).

Ол қаріптің типін береді және мән ретінде келесі көптіктің шамаларын қабылдайды:

Styles := [];

Styles := Styles + [fsBold, fsItalic];

Memo1.Font.Style := Styles;

Memo1.Font.Style := [];

Memo1.Font.Style := Memo1.Font.Style+[fsBold, fsItalic]

end;

Delphi – дегі мәтіндер тек көлденеңінен жазылады.

TPen класы.

TPen класы – қарындаштың сипаттамаларын береді, оның көмегімен әртүрлі сызықты немесе жиектемелі бейнелер салынады.

Осы кластың негізгі қасиеттеріне келесілерді жатқызуға болады:

TPenMode = (pmBlack, pmWhite, pmNop, pmNot, pmCopy, pmNotCopy, pmMergePenNot, pmMaskPenNot, pmMergeNotPen, pmMaskNotPen, pmMerge, pmNotMerge, pmMask, pmNotMask, pmXor, pmNotXor);

Ол қарындаш арқылы салынатын сызықтың стильін анықтайды. Келесі мәндерді қабылдай алады:

pmBlack - әрқашан қара сызық бейнеленеді;

pmWhite - әрқашан ақ сызық бейнеленеді;

pmNop - түссіз сызық;

pmNot - экранның түсіне терістік болып табылатын түс;

pmCopy - Color қасиетінің мәні арқылы анықталады;

pmNotCopy - Color қасиетінде берілетін түске терістік болып табылатын түс;

және т.б.

Үнсіздік бойынша сызықтың түсі Color қасиеті арқылы анықталады.

property Style: TPenStyle – TPenStyle типті қасиет:

type

TPenStyle = (psSolid, psDash, psDot, psDashDot, psDashDotDot, psClear, psInsideFrame);

Ол қарындаш арқылы салынатын сызықтың түсін анықтайды. Келесі мәндерді қабылдауы мүмкін:

psSolid - тегіс сызық (мәні үнсіздік бойынша);

psDashe - үзік сызықты сызық;

psDot - пунктирная линия;

psDashDot - үзік сызықты пунктирлі сызық;

psDashDotDot - екі пунктирлі үзік пунктирлі сызық;

psClear - невидимая линия;

psInsideFrame - тұйық жақтаудың ішіндегі сызық.

Bitmap: TBitmap;

Bitmap := TBitmap.Create;

Bitmap.LoadFromFile('MyBitmap.png');

Form1.Canvas.Brush.Bitmap := Bitmap;

Form1.Canvas.FillRect(Rect(0,0,100,100));

Form1.Canvas.Brush.Bitmap := nil;

Bitmap.Free;

end;

end;

property Color: TColor – қыл қаламның түсін анықтайды. Үнсіздікпен берілетін түс ақ түс болып табылады.

property Style: TBrushStyle –TBrushStyle типті қасиет:

type

TBrushStyle = (bsSolid, bsClear, bsHorizontal, bsVertical, bsFDiagonal, bsBDiagonal, bsCross, bsDiagCross);

Ол қыл қаламның орнаментін анықтайды. Келесі мәндерді қабылдауы мүмкін:

bsSolid - тегіс бояу;

bsClear - бояудың жоқтығы;

bsHorizontal - горизонталь сызықтар;

bsVertical - вертикаль сызықтар;

bsFDiagonal - сол жақ диагональды сызықтар;

bsBDiagonal - оң жақ диагональды сызықтар;

bsCross - шақпақ;

bsDiagCross - қисық шақпақ.

TCanvas класы.

TCanvas класы – Canvas объектісін анықтайды, ол сурет салуға қолданылатын құрауыштың бетін көрсетеді және олардың көмегімен сурет салуға болатын құрал – саймандарды береді: қаріп (TFont класы), қарындаш (TPen класы) және қыл қалам (TBrush класы). TCanvas кластық типтің объектілері құрауыш болып табылмайды және әртүрлі басқару элементтерінің қасиеттері ретінде қолданылады, мысалы пішін. Canvas: TCanvas қасиеті бар кез – келген құрауышқа сурет салуға болады.

Канва жеке нүкте - пиксельдерден тұрады. Әрбір пиксель горизонталь және вертикаль координаталардан тұрады. Координаталар басы яғни (0,0) координатасы бар нүкте канваның сол жақ жоғарғы бұрышында орналасады. Горизонталь осьі солдан оңға қарай бағытталған, ал вертикаль жоғарыдан төмен қарай. Канваның өлшемі құрауыштың ерекшеліктері мен өлшеміне байланысты. Мысалы, Image құрауышы үшін канваның өлшемі Height және Width, ал пішін үшін ClientHeight және ClientWidth қасиеттері арқылы анықталады.

Канвада көрінбейтін меңзер бар, ол қарындаштың ағымды жағдайын анықтайды. Ереже бойынша графикалық суреттерді салу – сызық, шеңбер, тіктөртбұрыш және т.б. – осы меңзердің ағымды жағдайынан басталады. Сурет салу үрдісінде меңзердің жағдайы өзгереді. TCanvas класында меңзерді берілген жағдайына орналастыратын әдістер анықталған.

TCanvas класының негізгі қасиеттерін қарастырайық:

property Brush: TBrush – канваның қыл қаламын орнатады.

property Font: TFont – канваның қаріпін орнатады.

property Pen: TPen – канваның қарындашын орнатады.

property PenPos: TPoint – графикалық меңзердің ағымды орналасу жағдайын анықтайды.

Мысал 3.6.3 Келесі бағдарламалық код Label1 құрауышына пішінде көрінбейтін меңзер тұрған жағдайдан бастап мәтінді шығарады және жаңа мәтінді координатасы(50,50) нүктеден бастап шығарады.

begin

Label1.Caption := '('+IntToStr(Form1.Canvas.PenPos.X)+';'+

IntToStr(Form1.Canvas.PenPos.Y)+')';

Form1.Canvas.PenPos := Point(50,50);

Form1.Canvas.Pixels[10,10] := clRed;

Form1.Canvas.Pixels[15,20] := Canvas.Pen.Color;

Қарапайым графикалық кескіндерді салуға тағайындалған негізгі әдістерді қарастырайық:

Сол жақ жоғарғы бұрышының координатасы (X1, Y1) және оң жақ төменгі бұрышының координатасы (X2, Y2) тіктөртбұрыштың ішіне сызылған эллипстің доғасын сызады. Доға эллипстің центрі және (X3, Y3) нүктесі арқылы өтетін түзумен қиылысқан нүктеден басталады да, эллипстің центрі және (X4, Y4) нүктесі арқылы өтетін түзудің эллипспен қиылысу нүктесінен аяқталады.

Эллипстің сегментін сызады, ол эллипстің доғасынан тұрады, ол тура Arc доғасы сияқты тұрғызылған және басын аяғымен қосатын хордадан тұрады.

Сол жақ жоғарғы бұрышының координатасы (X1, Y1) және оң жақ төменгі бұрышының координатасы (X2, Y2) тіктөртбұрыштың ішіне сызылған эллипсті сызады.

Rect тіктөртбұрышын Brush қыл қаламымен бояйды.

TFillStyle = (fsSurface, fsBorder);

Графикалық меңзерді (X, Y) координатасы бар нүктеге дейін жылжытады.

Shift: TShiftState; X, Y: Integer);

Form1.Canvas.Pen.Color:=clRed;

Form1.Canvas.MoveTo(0,0);

Form1.Canvas.LineTo(x,y);

Эллипстің секторын сызады. Эллипстің доғасы Arc әдісіндегі сияқты беріледі.

Сол жақ жоғарғы бұрышының координатасы (X1, Y1) және оң жақ төменгі бұрышының координатасы (X2, Y2) тіктөртбұрышты сызады.

Сол жақ жоғарғы бұрышының координатасы (X1, Y1) және оң жақ төменгі бұрышының координатасы (X2, Y2) тіктөртбұрыш сызады. Тіктөртбұрыштың бұрыштары X3 және Y3 осьтері бар эллипстің бөліктерімен дөңгелектенген.

Канваның бетіне Text мәтінін (X, Y) координатасы тіктөртбұрыштың сол жақ жоғарғы бұрышының (X, Y) болатындай етіп канваның бетіне шығарады. Мәтіннің параметрлері Font қаріпінің сипаттамалары арқылы беріледі, фонның түсі - Brush қыл қаламның ағымды түсімен орнатылады.

Канваның кескінін қайта салу керек болған жағдайда шақырылады (қаріптің құрал – саймандарын орнатады, қалам және қыл қаламды стандартты қасиеттер тобымен орнатады (үнсіздік арқылы беріледі)).

TCanvas класында OnChange және OnChanging оқиғалары анықталған:

Канвада өзгеріс болар алдында өрбитін оқиға. Яғни канваның түрін өзгертетін, TCanvas әдісін шақырғанда және қасиеттері өзгергенде өрбитін оқиға.

Канвада өзгеріс болғаннан кейін бірден өрбитін оқиға.

Иерархиясы:

Құрауыштар Палитрасының Парағы: Additional.

Басқа графикалық басқару элементтері сияқты Image құрауышы тышқан арқылы берілген барлық оқиғаларды өңдейді. Үнсіздік белгісі бойынша оқиға жоқ немесе анықталмаған.

Жобалау барысында кескінді Image құрауышына орналастырғанда кескіннің тапсырма терезесін қолдануға болады. Бұл терезе құрауыш белсенді болғанда немесе Объекті Инспектірінің Picture қасиетін таңдағанда пайда болады. Кескіннің тапсырма терезесінің негізгі өрісі таңдап алынған суретті орналастыруға тағайындалған. Сонымен бірге терезеде келесі батырмалар анықталған:

Load - бейнені файлдан іске қосу үшін;

Save - бейнені файлға жазу үшін;

Clear - таңдап алынған бейнені жою үшін;

OK - таңдап алынған бейнені құрауышқа жазу үшін;

Cancel - енгізілген өзгерісті қайтару үшін.

Иерархиясы:

Құрауыштар Палитрасының Парағы: Additional.

TShapeType = (stRectangle, stSquare, stRoundRect, stRoundSquare, stEllipse, stCircle);

Экранға шығатын фигураларды анықтайды:

stRectangle - тіктөртбұрыш;

stSquare - квадрат;

stRoundRect - бұрыштары дөңгелектенген тіктөртбұрыш;

stRoundSquare - бұрыштары дөңгелектенген квадрат;

stEllipse - эллипс;

stCircle - дөңгелек;

Shape құрауышы үшін үнсіздікпен оқиға болып OnDragDrop оқиғасы табылады.

Иерархиясы:

Құрауыштар Палитрасының Парағы: System.

Құрауыш салынар алдында өрбитін оқиға.

Иерархиясы:

Құрауыштар Палитрасындағы Парақ: System – жүйелік деңгейде жұмыс істейтін құрауыштар парағы.

TTimer класының таймері көрнекі емес құрауыш болып табылады, сондықтан оны көмекші құрауыштар қатарына жатқызуға болады. Таймер бір берілген уақыт аралығынан кейін қандай да бір операцияны жасауға тағайындалған.

TTimer класының негізгі қасиеттерін қарастырайық.

Сонымен қатар TTimer класында OnTimer оқиғасы анықталған:

Периодты түрде Interval қасиетінде анықталған уақыт интервалы біткен сайын өрбіп отырады. Ол үнсіздікпен берілетін қасиет болып табылады.

Timer1.Interval := 100;

ActiveControl.Left := ActiveControl.Left + 1;

Timer1.Interval := 10;

end;

Зертханалық жұмыс №10 «Бейнелерді құру»

1. 
   Келесі түрдегі Y=F(x) функциясының графигін тұрғызыңыздар:
   

50≤x<100 Y=x-50

100≤x<150 Y=50

150≤x<200 Y=-(x-200)

200≤x<250 Y=0

Барлық өлшемдері пиксельмен берілген.

2. 
   Rectangle әдісін қолданып, оған қажетті координаталарды бере отырып, тіктөртбұрыш сызыңыздар.Төмендегі қасиеттерді орнатыңыз:
   

3. 
   RadioGroup құрауышын және TCanvas класының негізгі әдістерін қолдана отырып, геометриялық фигураларды сызатын қосымша құрыңыз (шеңбер, элиипс, бұрыштары дөңгелектенген тіктөртбұрыш, бұрыштары дөңгелектенген квадрат, квадрат және т.б.).
   
4. 
   Алдыңғы тапсырманың бағдарламасын өзгертіңіз, геометриялық фигураны салу үшін Additional парағының Shape құрауышын қолданыңыз.
   

Samples парағының ColorGrid құрауышын қолдана отырып, геометриялық фигураның түрін өзгертіңіз.

Shape1.Brush.Color:=
ColorGrid1.ForeGroundColor;

5. 
   Пішіннің канвасында сурет салуға мысал:
   

Келесі оқиғаларға реакцияны өңдейтін процедурураларды жазыңыздар:

isdown:=true;

form1.canvas.moveto(x,y);

end;

procedure Tform1.Form1MouseMove(…);

begin

if isdown then Form1.Canvas.LineTo(X,Y);

isdown:=false;

end

Осы бағдарламаны іске қосыңыз, сонда сіз пішіннің терезесінде тышқанның көмегімен сурет сала аласыз.

5. 
   Image немесе PaintBox құрауыштарын қолдана отырып, көпбұрыштардың интерактивті салынуын көрсетіңіз (сызықтың тізбектей салынуын қолмен жүргізіңіздер).
   
6. 
   Pixels қасиетін қолдана отырып функциясының графигін шығаратын бағдарламаны құрыңыз және талдаңыз. Графикті тұрғызу үшін барлық мүмкін аймақтар қолданылады, сонымен қатар бағдарламаның орындалу барысында терезенің өлшемі өзгеретін болса, онда график нақты өлшемді ескере отырып, қайтадан шығады.
   

Form1.Canvas.Pixels[10,10]:=clRed

инструкциясы пішіннің бетіндегі нүктені қызыл түске бояйды.

event OnPaint пішін қандай да бір себепке байланысты қайта бояуды талап еткенде өрбиді.

event OnResize пішіннің өлшемі әрбір кез өзгергенде өрбиді.

Pixels массивінің өлшемі графикалық беттің өлшемімен анықталады. Пішіннің графикалық бетінің өлшемі ClientWidth және ClientHeight қасиеттерінің мәндері арқылы анықталады, ал Image құрауышының графикалық бетінің өлшемі Width және Height қасиеттерінің мәні арқылы анықталады. Пішіннің жұмыс аймағының сол жақ жоғарғы бұрышына Pixels[0,0] элементі сәйкес келеді, ал оң жақ төменгі бұрышына - Pixels[ClientWidth-1,ClientHeight-1]. Графикті шығаруға арналған пішіннің аймағын толығымен алатындай масштабты қалай есептеуге болады?

Windows, Messages, SysUtils, Classes, Graphics, Controls, Forms, Dialogs;

TForm1 = class(TForm)

Form1: TForm1;

x1,x2:real; // функция аргументінің өзгеру шекарасы

y1,y2:real; // функция мәнінің өзгеру шекарасы

x:real; //функция аргументі

y:real; // х нүктесіндегі функцияның мәні

dx:real; // аргументтің ауысуы

l,b:integer; // графикті шығару аймағының сол жақ төменгі бұрышы

w,h:integer; // графикті шығару аймағының биіктігі мен ені

mx,my:real; // X және Y осьтері бойынша координаталар

x0,y0:integer; // нүкте - координата басы

f:=2*sin(x)*exp(x/5);

l:=10; // Х – сол жақ жоғарғы бұрыштың координатасы

b:=Form1.ClientHeight-20; // Y – сол жақ жоғарғы бұрыштың координатасы

h:=Form1.ClientHeight-40; // биіктігі

w:=Form1.ClientWidth-40; // ені

x1:=0; //аргумент диапазонының төменгі шекарасы

x2:=25; //аргумент диапазонының төменгі шекарасы

dx:=0.01; // аргумент қадамы

y2:=f(x1); // максимум

x:=x1;

repeat

y:=f(x);

then y1:=y;

if y>y2 then y2:=y;

x:=x+dx;

until (x>=x2);

my:=h/abs(y2-y1);

// Y осі бойынша масштаб

mx:=w/abs(x2-x1);

// X осі бойынша масштаб

{остер}

Gr0fFunc процедурасы арқылы тұрғызылған график

x0:=1;

y0:=b-abs(Round(y1*my));

with form1.Canvas do

begin

// оси

MoveTo(l,b); LineTo(l,b-h);

MoveTo(x0,y0); LineTo(x0+w,y0);

TextOut(l+5,b-h,FloatToStrF(y2,ffGeneral,6,3));

TextOut(l+5,b,FloatToStrF(y1,ffGeneral,6,3));

// построение графика

x:=x1;

repeat

y:=f(x);

Form1.Canvas.Pixels[x0+Round(x*mx),y0-Round(y*my)]:=clRed;

x:=x+dx;

until (x>=x2);

end;

end;

procedure TForm1.FormPaint(Sender: TObject);

begin

Gr0fFunc;

end;

procedure TForm1.FormResize(Sender: TObject);

begin

// очистить форму

with form1 do

Canvas.FillRect(Rect(0,0,ClientWidth,ClientHeight));

Gr0fFunc;

end;

end.

8. 
   №7 тапсырманың бағдарламасына басқа функцияның графигі тұрғызылатындай өзгеріс енгізіңіздер. Бағдарламаны барлық диапазонда тек оң немесе тек теріс мәндер қабылдайтын функцияның графигін тұрғызатындай етіп өзгертіңіздер.
   
9. 
   №1 тапсырмасындағы қосымша сияқты синус функциясының графигін тұрғызатын қосымша құрыңыздар.
   
10. 
    Бағдарлама терезесінің шекарасымен сол жақтан оң жағына қарай бағытта жылжитын шеңбердің қозғалысын көрсететін бағдарлама құрыңыздар (TCanvas класының әдістерін қолданыңыздар).
    

Суреттің орын ауыстыруын қамтамасыз ету өте қарапайым түрде ұйымдастырылады: ең алдымен суретті шығару керек, содан соң бірнеше уақыттан кейін оны өшіріп, қайта шығару керек, бірақ ол алдыңғы орынына қарағанда бірнеше ара қашықтықтан кейін шығады. Шеңберді қайта - қайта салуды ұйымдастыратын процедураны периодты түрде шақырып тұру үшін пішінге System парағынан Timer көрнекі емес құрауышын орналастырыңыздар.

4.Графикалық мүмкіндіктер

4.1. Қозғалысты программалау.

Қозғалысты еліктету немесе анимация эффектін көрсету негізгі үш қадамдың орындалуымен қамтылады:

• Объектіні экран бетіне шығару (кейде шағын үзіліс орнатылғаны жөн);

• Объектіні экраннан алып тастау;

• 
  Объектіні басқа жерге шығару.
  

Диаграмма және график салу

Диаграмма мен график сандық берілгендерді ұғынуды жеңілдетуге бейімделген және Delphi ортасы олармен жұмыс атқаратын компоненттерімен қамтылған. Диаграммаларды екі топқа бөлуге болады:

• 
  Индикаторлар;
  
• 
  Күрделі диаграммалар және графиктер.
  

4.2. Индикаторларды пайдалану

Индикатор жалпы диаграмманың қарапайым түріне жатады және ол арқылы кейбір ұзақ уақыт орындалатын іс-әрекет (мысалы, дискетті форматтау, файлды көшіру, т.с.с.) процестердің көрінісін мәтіндік және графикалық түрде бейнелеуге арналған.

Delphi ортасы жұмыстың орындалуын көрсететін ProgressBar және Gauge компоненттерін ұсынады.

ProgressBar ортаның Win32 парағында орналасқан, бұл компонент белдеу түрінде болып, кейбір ұзақ уақыт орындалатын іс-әрекеттің көрінісін экран бетіне шығарады.

D
elphi ортасының Win32 парағы

ProgressBar компонентінің индикация өрістері мен реңінің түсін өзгертетін қасиеттері жоқ, сондықтан бұл параметрлер контейнер параметрлерімен анықталады. Әдетте графикалық белдеу көк түспен боялады.

ProgressBar компонентінің келесі қасиеттерін негізгі деп санайды:

• 
  Min және Max - индикатордың алғашқы және соңғы мәндерінің
  

аралығын анықтайды. Келісімше Min=0%, Max=100% деп саналады.

• 
  Position - орындалған іс-әрекеттің салыстырмалы көлемін Min және Max мәндеріне сәйкес анықтайды. Мысалы, Min=0, Max=80 деп көрсетілсе, онда Position-ның 20 деген мәніне сәйкес орындалған жұмыстың көлемі 25% деп саналады.
  
• 
  Step - индикатордың көлемі өскендегі позицияның қандай мәнге өсіп отыратынын анықтайды.
  

Индикатордың позициясын программада көрсетуге болады, мысалы:

ProgressBar1. Position:=35;

ProgressBar-ның элементінің позициясын StepIt (өсімшесі Step) және StepBy (Delta:Integer) (өсімшесі Delta) процедуралары арқылы өзгертуге болады. Мысалы, ProgressBar1.StepBy (13).

Бұл оператор бойынша ProgressBar1-дің индикаторы 13-ке өсіп отырады.

ProgressBar1 компонентінің Caption немесе Text қасиеттері жоқ болғандықтан, жұмыс атқару индикаторын жазумен қамту үшін, Label компонентін қолдануға болады.

Samples парағында орналасқан Gauge элементі қарапайым диаграммаларды шығаруда қолданылады. Gauge компоненті арқылы белгілі бір параметрдің мәнін пайызға сәйкестеп, лайықтап шығарады.

Kind қасиеті шығарылатын диаграмманың түрін анықтайды және оның мәні келесідей бола алады :

• 
  GkHorizontalBar - көлденең төртбұрыш;
  
• 
  gkVerticalBar - тік төртбұрыш;
  
• 
  gkPie - сектор;
  
• 
  gkNeedle - спидометр;
  
• 
  g
  kText - тек қана мәтін.
  

Диаграмма түрлері

BorderStyle - жиектерінің түрі bsSingle деп анықталса, онда жиегі жіңішке сызықпен салынады. Егер bsNone деп анықталса - жиегі болмайды. ForeColor - индикатордың түсін, BackColor диаграмманың индикатордан бос аймағының түсін, Progress - параметр мәнін пайызға сәйкестеп анықтайды.

MinValue және MaxValue - параметрдің ең кіші және ең үлкен мәндерін анықтайды (әдетте ол мәндер - 0% және 100% ).

Мысалы, бейнетаспаны ойнау Animate компоненті арқылы іске асырылады. Бұл компонент тек тығыздалмаған графикалық бейне бөлігін ойнауға бейімделген. Осы әрекеттің орындалуын графикалық түрде ProgressBar компоненті арқылы көрсетуге болады.

График және диаграмма

Chart компоненті әртүрлі күрделі диаграммаларды салуда қолданылады. Бұл компоненттің құрамындағы көптеген қасиеттері өздері объект ретінде анықталған және олардың ішкі қасиеттері болады.

• 
  
  

Additional парағының Chart компоненті

Тәжiрибеде Chart компонентінің параметрлерін анықтау әрекеттері Editing Chart редакторының терезесінде анықталады. Ол терезені шақыру үшін формадағы TСhart терезесiн екі рет сырт еткізіңіз немесе тышқанның оң жақ батырмасын басқандағы Edit Chart опциясын таңдаңыз. Ашылған редактордың терезесіндегі Series параметрінде Add батырмасын басу арқылы диаграмманың немесе графиктің түрін анықтауға болады.

Берілгендердің шығар көзі Series=> Data Source парағында анықталады. Егер берілгендердің жиыны қосымшаның орындалу барысында қалыптастандырылса, онда No data деп көрсету керек.

DBChart және QRChart компоненттерінің шығар көзін Table - кесте деп анықтауға болады.

Диаграмма құрылғандағы пайдаланылатын берілгендердің мәндерін басқару үшін Add, Delete, Clear әдістері қолданылады.

Add (Const AValue :Double; Const ALabel:String; Acolor:Tcolor): LongInt функциясы Avalue параметрімен анықталған мәнді диаграммаға қосады. Диаграмма шығарылғанда, Alabel - мәндің атын, ал Aсolor - оның түсін анықтайды.

Delete (ValueIndex:LongInt) процедурасы ValueIndex нөмірімен анықталған мәнді жояды. Жалпы барлық мәндерді жою үшін Clear процедурасы қолданылады.

Delphi ортасы схемаларды, сызбаларды, түрлі иллюстрацияларды экранға шығаратын программаларды неғұрлым қарапайым жолмен құруға мүмкіндік береді.

Графикалық элементтер объекттің үстінгі жағында шығарылады (формалар немесе Image компоненті), бұған Canvas қасиеттері сәйкес келеді. Объектінің бетіне графиктік элементтерді (түзу сызық, шеңбер және т.б.) шығару үшін осы объектінің Canvas қасиетін қолдану әдісін пайдаланамыз.

Мысалы, form1.Canvas.Restangle (10, 10, 100, 100);

Бет (Холст)

Қарапайым графиктерді шығару әдісінде сурет салуға болатын абстрактты бет (холст) ретінде Canvas қасиеттері қарастырылады. Бұл бет (холст) жеке нүктелерден – пиксельдерден тұрады, олардың әрқайсысы көлденең (х) және тік (у) координаталар арқылы анықталады.

Қарандаш және қылқалам

Қарапайым графиктерді бет (холст) бетіне салуды қамтамасыз ететін әдістер үшін, қарандаш және қылқалам қолданылады: қарандашты түзулер мен контурларды сызуға қолданады, ал қылқаламды аймақтарды шекаралық контурмен бояуға қолданады.

Графиктерді бетке (холстқа) шығаратын арнайы қарандаш және қылқаламға Pen (қарандаш) Brush (қылқалам) қасиеттері сәйкес келеді, бұлар TPen және TBrush типтерін көрсетеді. Осы объектілердің қасиеттерінің мәні шығарылатын графикалық элементтердің түрін анықтайды.

TPen объектісінің мынадай қасиеттері бар:

Color – түзудің түсі (контуры);

Width – түзудің қалындығы (пиксель бойынша);

Style – түзудің түрі.

Pen.Color қасиетіннің мәні ретінде мынадай атаулы тұрақтыларды қолдануға болады (TColor): clBlack, clOlive, clGray, clBlue, clMaroon, clNavy, clSilver, clAqua, clGreen, clPurple, clRed, clWhite.

Pen.Style қасиеті мынадай мәндерді қабылдайды:

psSolid – біркелкі түзу;

psDash – пункттирлік түзу, ұзын штрихтар;

psDot – пункттирлік түзу, қысқа штрихтар;

psClear – түзу көрінбейді.

Егер Pen.Width қасиетінің мәні бірден үлкен болса, онда пункттирлік түзулер біркелкі түзулер болып шығады.

Қылқалам (Canvas. Brush) тұйық аймақтарды сызатын және сол облыстарды бояуды қамтамасыз ететін әдіс ретінде қолданылады. Қылқалам объект сияқты екі қасиетке ие:

Color – тұйық облысты бояйтын түс;

Style – аймақты толықтыру стилі (типі).

Brush.Color қасиетінің мәні ретінде жоғарыда айтылып өткен TСolor типті атаулы тұрақтылардықолдануға болады.

Brush.Style қасиеті мындай мәндерді қабылдайды :

bsSolid – біркелкі бояу;

bsClear – облыс болмайды;

bsHorizontal – көлденен штрих;

bsVertical – тік штрих;

bsFDiagonal – ілгері қарай көлбеген диагоналдық штрих.

Мәтінді шығару

Графикалық объекттің бетіне мәтін шығару үшін TextOut әдісі қолданылады. Осы әдістің шақыру нұсқауы жалпы жағдайда мынадай түрде болады:

Объект.Canvas. TextOut(x, y, Текст);

Мұндағы х, у – шығатын мәтіннің координат нүктелері; Текст – айнымалы немесе символдық типті тұрақты (шығарылатын мәтін).

TextOut әдісімен шығарылатын мәтін облысының оң жақ шекара координаттарын, PenPos қасиетін пайдыланып алуға болады, мысалы:

TextOut(PenPos.x, PenPos.y, (‘руб.’);

3. Қарапайым графиктерді сызу әдістері

LineTo әдісі түзуді қарандаштың ағымдағы орнынан координатасы көрсетілген нүктеге дейін сызады.

Объект.Canvas.LineTo(х, у);

MoveTo әдісі қарандашты белгіленген нүктеге апарады:

Объект.Canvas.MoveTo(х, у);

Ellipse әдісі эллипс сызады (жеке жағдайда, шеңбер – параметр мәндеріне тәуелді болады):

Объект.Canvas.Ellipse(x1, y1, x2, y2);

Мұндағы х1, у1, х2, у2 – ішіне эллипс сызылатын тіктөртбұрыш координаттары.

Arc әдісі доға сызады:

Объект.Canvas.Arc(x1, y1, x2, y2, х3, у3, х4, у4);

Мұндағы х1, у1, х2, у2 – эллипс параметрлері, эллипс бөлігі яғни сызылатын доға болады.

Rectangle әдісі тіктөртбұрыш сызады:

Объект.Canvas.Rectangle (x1, y1, x2, y2);

Мұндағы х1, у1 және х2, у2 – сол жақ үстінгі және оң жақ астынғы тіктөртбұрыш бұрыштарының координаттары.

FillRect әдісі Brush.Color қасиеті арқылы берілген түсімен тіктөртбұрышты бояйды. Бұл әдістің бір ғана параметрі бар, бұл структуранының TRect типі. Мысалы:

var

R :Rect(20, 20, 150, 150);

with Canvas do

begin

Brush.Color:=clRed;

FillRect(R);

end;

end;

Canvas объектінің қасиеттері

Айтып кеткендей, программа орындайтын графиктерді бетке шығару үшін Canvas қасиеті келеді. Canvas объектісінің Pixels қасиетін пайдалана отырып, графикалық беттің кез келген нүктесін қажетті түске бояуға болады. Мысалы, нұсқауы

Form1.Canvas.Pixels[10, 10] :=clRed;

форм бетіндегі нүктені қызыл түске бояйды.

Мысал1. Форма бетіне олимпиядалық жалау суретін салайық. Объектіні Image компонентінің үстіне шығарамыз. Формаға Image, button1 компоненттерін орналастырамыз. Button1 компонентінің Caption қасиетіне «сурет салу» мәнін енгіземіз. Button1 компонентінің Onclick оқиғасын құрамыз. Коды:

procedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject);

begin

with Image1.canvas do

begin

pen.Width:=1;Pen.Color:=clblack;

brush.Color:=clcream;Rectangle(30,30,150,115);

pen.Width:=2;brush.Style:=bsclear;

Pen.Color:=clblue;ellipse(40,40,80,80);

Pen.Color:=clblack;ellipse(70,40,110,80);

Pen.Color:=clred;ellipse(100,40,140,80);

Pen.Color:=clyellow;ellipse(55,65,95,105);

Pen.Color:=clgreen;ellipse(85,65,125,105);

end;

end;

3. 
   Функциялардың графиктері мен диаграммаларын сызу
   

Sin (K* pi/10 ) функциясы берілген, K=0…20. Функцияның графигін салайық (4 - сурет).

Функцияның графигін сызу үшін

Chart1.SeriesList[0]. AddXY(k,

( sin(k*pi/10)),' ', clGreen) оперторын қолдануға болады.

unit Graf_sin_s;

interface

uses

Windows, Messages, SysUtils, Classes, Graphics, Controls, Forms, Dialogs,

TeEngine, Series, ExtCtrls, TeeProcs, Chart;

type

TForm1 = class(TForm)

Chart1: TChart;

Series2: TLineSeries;

procedure FormActivate(Sender: TObject);

private

{ Private declarations }

public

{ Public declarations }

end;

var

Form1: TForm1;

implementation

{$R *.DFM}

procedure TForm1.FormActivate(Sender: TObject);

var k: integer;

begin

for k:=0 to 20 do

C
hart1.SeriesList[0]. AddXY(k,(sin(k*pi/10)),' ', clGreen);end; end.

Синус функциясының графигі

5. Мультимедиалық мүмкіндіктер

TMediaPlayer - компоненті әртүлі мультимедиялық құрылғылардан: компакт дискілері, дыбыстық карталары және т.б. тұрады. TmediaPlayer компонентінің бірнеше батырмалары бар, олар өздеріне тиісті қызметтерін атқарады.

Windows жүйесінің бүкіл қосымшаларында өзінің дербес менюі болады. Меню қолданушылық интерфейсінің тараған түрінің бірі, ол функциональды қасиеттері бойынша біріктірілген пункттер тізімі болып келеді, олардың әрқайсысы команда немесе іштей менюді көрсетеді. Қосымшада бір басты меню және бірнеше контекстік меню болады. Негізгі меню бүкіл қосымшаны басқаруға, контекстік менюдің әрқайсысы жеке интерфейстік элементі басқаруға арналған.

5.1. Animate компоненті

Animate компоненті Win32 парағында орналасқан, ол кадрлары AVI-файлында орналасқандар үшін анимацияны шығаруға мүмкіндік береді.

Animate компонентінің белгісі

Animate компоненті формаға әдеттегідей қосылады. Компонентті формаға орналастырғаннан кейін оның қасиеттерін қою керек:

Animate компонентінің қасиеттері

	Қасиет	Қызметі
	Name	Компоненттің аты.
	FileName	Компоненттің көмегі арқылы бейнеленетін анимация орналасқан AVI-файлының аты.
	StartFrame	Анимацияның бейнеленуі басталатын кадрдың нөмірі
	stopFrame	Анимацияның бейнеленуі аяқталатын кадрдың нөмірі
	Activate	Анимация кадрларының бейнелену процессінің активтену белгісі
	Color	Анимация іске қосылатын компоненттің фонының түсі
	Repetitions	Анимацияның қайталану саны

Чтобы увидеть, что находиться в AVI-файлда не нәрсе бар екендігін көру үшін Windows-тан қажетті буманы ашып AVI-файлын көрсетіп жанама менюден Свойства командасын таңдап алу керек:

Сводка парағында AVI-файлы

туралы ақпарат шығады

Просмотр анимации

программасының формасы

Келесі программа Animate компонентінің қолдануына мысал келтірілген:

Animate1 компонентінің қасиеттері

	Қасиеттер	Мәні
	FileName	bart.avi
	Active	False
	Transparent	True

unit ShowAVI_;

interface

uses

Windows, Messages, SysUtils,

Classes, Graphics, Controls,

Forms, Dialogs, StdCtrls, ComCtrls, ExtCtrls;

type

TForm1 = class(TForm)

Animate1: TAnimate;

// Animate компоненті

Button1: TButton; // Пуск-Стоп батырмасы

Button2: TButton; // келесі кадр

Button3: TButton; // алдыңғы кадр

RadioButton1: TRadioButton;

// барлық анимацияны қарап шығу

RadioButton2: TRadioButton;

// әр кадр бойынша қарап шығу

procedure Button1Click(Sender: TObject);

procedure Button2Click(Sender: TObject);

procedure Button3Click(Sender: TObject);

procedure RadioButton1Click(Sender: TObject);

procedure RadioButton2Click(Sender: TObject);

private

{ Private declarations }

public

{ Public declarations )

end;

var Form1: TForm1; // форма

CFrame: integer;

implementation {$R *.DFM}

procedure TForm1.Button2Click(Sender: TObject);

begin

if CFrame = 1 then

Button2.Enabled := True;

if CFrame < Animate1.FrameCount then begin

CFrame := CFrame + 1;

Animate1.StartFrame := CFrame;

Animate1.StopFrame := CFrame;

Animate1.Active := True;

if CFrame = Animatel.FrameCount

then Button2.Enabled:=False;

end;

end;

procedure TForm1.Button3Click(Sender: TObject);

begin

if CFrame = Animate1.FrameCount

then Button2.Enabled := True;

if CFrame > 1 then begin

CFrame := CFrame — 1;

Animate1.StartFrame := CFrame;

Animate1.StopFrame := CFrame;

Animate1.Active := True;

if CFrame = 1 // текущий кадр — первый

then Form1.Button3.Enabled := False;

end;

end;

procedure TForml.RadioButtonlClick(Sender: TObject);

begin

Buttonl.Enabled:=True;

Form1.Button3.Enabled:=False ;

Form1.Button2.Enabled:=False;

end;

procedure TForm1.RadioButton2Click(Sender:TObject);

begin

Button2.Enabled:=True;

Buttons.Enabled:=False

Buttonl.Enabled:=False; end;

procedure TForm1.ButtonlClick(Sender: TObject);

begin

if Animate1.Active = False

then begin

Animate1.StartFrame:=l;

Animate1.StopFrame:=Animate1.FrameCount;

Animate1.Active:=True;

Button1.caption:='Стоп';

RadioButton2.Enabled:=False;

end

else

begin

Animate1.Active:=False;

Button1.caption:='Пуск';

RadioButton2.Enabled:=True;

end;

end;

end.

comonAVi қасиетінің мәндері анимацияны анықтайды

	Мән	Анимация	Процесс
	АviCopyFiles		Файлды көшіру
	AviDeleteFile		Файлды алып тастау
	aviRecycleFile		Файлды корзинаға алып тастау

5.2. MediaPlayer компоненті

MediaPlayer компонентінің белгісі System парағында орналасқан. Ол видеороликтерді, дыбысты және ды быспен байланысқан анимацияны шығаруға мүмкіндік береді.

MediaPlayer компонентінің белгісі

.

MediaPlayer компоненті

MediaPlayer компонентінің батырмалары

	Батырма	Белгіленуі	Атқаратын қызметі
	Шығару	btPlay	Дыбыс немесе аудионы шығару
	Пауза	btPause	Шығаруды уақытша тоқтату
	Стоп	btStop	Шығаруды тоқтату
	Келесі	btNext	Келесі кадрге көшу
	Алдыңғы	btPrev	Алдыңғы кадрге көшу
	Қадам	btStep	Келесі дыбыстық фрагментке көшу, мысалы CD-дегі келесі әнге көшу
	Назад	btBack	Алдыңғы дыбыстық фрагментке көшу, мысалы CD-дегі алдыңғы әнге көшу
	Жазу	btRecord	Жазу
	Ашу/Жабу	btEject	Компьютердің CD-дисководын ашу немесе жабу

5.3. Дыбысты шығару

Дыбыстық фрагменттер WAV кеңейтілуі бар файлдарда орналасқан. Мысалы, C:\Winnt\Media каталогында Windows стандартты дыбыстары бар файлдарды табуға болады.

Келесі программа WAV-файлдарда орналасқан дыбыстық фрагменттерді шығару үшін ediaPiayer компонентін пайдалану мүмкіндігін көрсетеді.

Microsoft Windows-тың дыбыстары программасының формасы

MediaPlayer1 компонентінің қасиеттерінің мәндері

	Компонент	Мәні
	DeviceType	DtAutoSelect
	FileName	C:\Winnt\Media\3вук Microsoft.wav
	AutoOpen	True
	VisibleButtons . btNext	False
	VisibleButtons .btPrev	False
	VisibleButtons . btStep	False
	VisibleButtons . btBack	False
	VisibleButtons . btRecord	False
	VisibleButtons .btEject	False

  Листинг:

unit WinSound_; interface

uses

Windows, Messages, SysUtils,

Classes, Graphics, Controls, Forms,

Dialogs, StdCtrls, MPlayer;

type

TForm1 = class(TForm)

MediaPlayerl: TMediaPlayer; // медиаплеер

Label1: TLabel;

ListBox1: TListBox;

Label2: TLabel;

procedure FormActivate(Sender: TObject);

procedure ListBoxlClick(Sender: TObject);

procedure MediaPlayerlClick(Sender: TObject; Button: TMPBtnType;

var DoDefault: Boolean); private

{ Private declarations } public

{ Public declarations } end;

const

SOUNDPATCH='с:\winnt\media\';

var

Form1: TForm1;

implementation

{$R *.DFM}

procedure TForm1.FormActivate(Sender: TObject);

var

SearchRec: TSearchRec;

begin

Form1.MediaPlayer1.Play ;

if FindFirst(SOUNDPATCH+'*.wav', faAnyFile, SearchRec) =0 then

begin

Form1.ListBox1.Items.Add(SearchRec.Name) ;

while (FindNext(SearchRec) = 0) do

Form1.ListBox1.Items.Add(SearchRec.Name);

end;

end;

procedure TForm1.ListBoxlClick(Sender: TObject);

begin

Label2.Caption:=ListBox1.Items[ListBox1.itemlndex];

procedure TForm1.MediaPlayerlClick(Sender: TObject; Button: TMPBtnType;

var DoDefault: Boolean); begin

if (Button = btPlay) and (Label2.Caption <> '') then

begin

with MediaPlayerl do begin

FileName:=SOUNDPATCH+Label2.Caption;

Open;

end;

end;

end;

end.

Дыбысты жазу

Дыбыстық фрагментті алу үшін Windows-тың құрамындағы Звукозапись программасын пайдалануға болады. Ол үшін Пуск | Программы | Стандартные | Развлечения | Звукозапись командаларын таңдак керек.

Звукозапись

программасының диалогтық терезесі

WAV-файл келесі түрде құрылады. Алдымен дыбыстың қайнар көзін анықтау керек. Ол үшін Параметры менюінен Свойства командасын алып Регулятор громкости таңдау керек. Сонан соң Запись айырғышын таңдап Отображаемые регуляторы громкости тізіміндегі керекті сигналдарды орнату үшін жалаушаларды таңдау керек. Енді дыбысты жазуға көшуге болады.

Свойства диалогтық терезес



Уровень записи диалогтық терезе

Чтобы записать музыкальный или речевой фрагмент, надо запустить программу Звукозапись, активизировать диалоговое окно Уровень, выбрать устройство-источник звука,

Процессті тоқтату үшін Стоп батырмасын басу жеткілікті.

 

5.4. Видеороликтер мен анимацияны қарап шығу

MediaPlayer-ді қолдану программасының терезесі

MediaPlayer1 компонентінің қасиеттерінің мәні

	Қаситет	Мән
	Name	MediaPlayer1
	FileName	delphi.avi
	DeviceType	dtAVIVideo
	AutoOpen	True
	Display	Panel1
	Visible	False

Листинг:

uses

Windows, Messages, SysUtils,

Classes, Graphics, Controls,

Forms, Dialogs, MPlayer, StdCtrls, ExtCtrls;

type

TForm1 = class(TForm)

Label1: TLabel; Panel1: TPanelButton1: TButtonMediaPlayer1: TMediaPlayer; procedure ButtonlClick(Sender: TObject);

procedure FormCreate(Sender: TObject);

private

{ Private declarations ) public

{ Public declarations } end;

var

Form1: TForm1 ;

implementation

($R *.DFM}

procedure TForm1.ButtonlClick(Sender: TObject);

begin

MediaPlayer1.Play;

end;

procedure TForm1.FormCreate(Sender: TObject);

begin

MediaPlayer1.DisplayRect:=Rect(0,0,60,60);

end;

end.

5.5 Анимацияны құру
Мысал:

Дельфи храмының эскизі

1



2

3



4



5



6

7 ...

37

Бұл есепті шешу үшін Macromedia Flash 5 программасын қолдануға болады.

Movie терезесі



Movie Propertiesтерезесіндегі мінездемелер

Бірінші кадрды жәй ғана салу керек. Ол үшін : қарындаш, өшіргіш сияқты стандартты құралдарды пайдаланса жеткілікті. .

Келесі кадрды құру үшін Insert менюінен Keyframe командасын таңдау керек. Нәтижесінде алдыңғы кадрге келесі кадр қосылады. Енді екінші кадрды салуға болады. Тура осылайша келесі кадрлер құрылады.

Шығарылатын анимация дыбыспен байланысуы үшін алдыменен сәйкес дыбыстық файлды қолдануға мүмкіншілік алк керек. Ол үшін File менюінен Import командасын таңдап алу керек те оны дыбыстық файлдың проектіне қосу керек.:



Дыбыстық файлды импорттау

Сонан соң Timeline терезесінде кадрды таңдап алу керек. Количество повторов нужно ввести в поле Loops өрісінде қайталану санын көрсету керек.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Негізгі әдебиеттер тізімі

1. 
   Кандзюба С.П. Delphi 6\7. Базы данных и приложения. Лекции и упражнения. Спб.: ООО «ДиаСофтЮП», 2002. –576с.
   
2. 
   Архангельский А.Я. Object Pascal в Delphi. -М., 2002г.
   
3. 
   Гофман В.Э., Хомоненко А.Д. Delphi 5. –СПб.: БХВ – Санкт-Петербург, 1999. – 800 с.:ил.
   
4. 
   Дарахвелидзе П.Г., Марков Е.П., Котенок О.А. Программирование в Delphi 5. –СПб.: БХВ-Питербург, 2001.
   
5. 
   Епанешников А.М., Епанешников В.А. Delphi 5. Язык Object Pascal. –М: «Диалог –МИФИ» 2000
   
6. 
   Епанешников А.М., Епанешников В.А. Программирование в среде Delphi: Часть 3. Проектирование программ. –М: «Диалог –МИФИ» 1998
   
7. 
   Культин Н. Delphi 6. Программирование на языке Object Pascal.
   

Қосымша әдебиеттер тізімі

1. 
   Дарахвелидзе П.Г., Марков Е.П. Delphi-среда визуального программирования. Спб.: BHV - Санкт-Петербург, 1996г.
   
2. 
   Архангельский А.Я. Приемы программирования в Delphi. –М.: ООО «Бином-Пресс», 2003 г. –784 с.
   
3. 
   Джон Матчо, Дэвид Р. Фолкнер. Delphi на примерах. –М.: БИНОМ, 1995г.
   
4. 
   Орлик С.В. Секреты на примерах: –М.: Восточная книжная компания, 1996г.
   
5. 
   Конопка Рэй Создание оригинальных компонент в среде Delphi. Киев: DiaSoft Ltd, 1996г. -512с.
   

8. 
   Епанешников А.М., Епанешников В.А. Программирование в среде Delphi: Часть 4. Работа с базами данных. Организация справочной системы. –М: «Диалог –МИФИ» 1998
   

6. 
   Пономарев В.А. COM и ActiveX в Delphi. –СПб.: БХВ-Питербург, 2001.
   
7. 
   Елманов Н.З., Трепалин С.В. Delphi 4. Технология COM, OLE, ActiveX, Automation, MIDAS, Microsoft Transaction Server. –М.: Диалог-МИФИ, 1999 –320с.
   
8. 
   Федоров А., Елманов Н. ADO в Delphi. Пер. с англ. –СПб.: БХВ-Питербург, 2002.