Коммерциялық емес акционерлік қоғамы

 

17 

а) өндірістік қорлар - өндірістік процесс: шикізат негізгі және көмекші 

материалдар  жанармай,  отын  сатылып  алынатын  жартылай  дайындалған 

өнім;  қорап  ыдыс  және  материалдары  негізгі  қорларды  жөндеу  үшін   

қосалқы бөлшектер үшін дайындалған еңбек заттары; 

 

 

 

1 сурет – Айналым  қаржының элемент бойынша құрылысы 

 

ә)  аяқталмаған  өндіріс  және  жартылай  дайындалған  өнімдер  -  өндіріс 

процесіне  енген  еңбек  заттары.  Жиналу  немесе  өңделу  процесіндегі 

материалдар,  бөлшектер,  түйіндер  және  бұйымдар,  сонымен  қатар  өздері 

жасаған  немесе  бір  цех  ұйымдарында  бітпеген  және  сол  ұйымның  басқа 

цехтарында өңделуге тиіс жартылай дайындалған өнімдер; 

б) болашақ кезеңдердің шығындары – осы кезеңде өндірілетін (квартал, 

жыл)  бірақ  болашақ  кезең  өніміне  жататын    дайындыққа  және  жаңа  өнімді 

игеруге  кететін  шығындарды  қосатын  айналым  қорлардың  дерексіз 

элементтері; 

в) дайын өнім – жүзеге асыру үшін арналған өнім. Айналым қаржының 

өнімділік тұтынуы болып табылады; 

г) есептегі қаржы - өнім үшін көрсетілген ақша құралдарының сомасы 

ұйымға тиесілі; 

ғ)  каржы  құралдары  –  есептік  және  басқа  есептерде  және  ұйым 

кассасындағы бос қолма қол каржы. 

3) Мөлшерлеу бойынша: 

а) мөлшерленген айналым қаржы – тауарлы материалдық құндылықтар 

қоры; 

ә)  мөлшерленбеген  айналым  қаржы  –  дебиторлық  қарыз,  есептегі 

қаржы. 

4) Қаржылау көзі бойынша: 

- меншікті; 

- қарыздық. 

Айналым қаржының көздері: 

 

18 

а)  меншікті  –  әрдайым  ұйымның  бұйрығымен  қаржы  және  өз 

ресурстарының есебі бойынша қалыптасады (кіріс, акционерлік капитал және 

т.б.). Өзіндік қаржы өнеркәсіптік өнімділікте 40% ды құрайды және негізінен 

кіріс есебінен қалыптастырады; 

ә) қарыздық – әртүрлі көздерден әкелінетін қаржы: несиелер, қарыздар 

және т.б. айналым қаржы қосымша қажеттіліктерді жабу үшін қолданылады; 

б)  несиелік  қарыз  –  ұйымға  тиесілі  емес  қаржыны  қолдану:  Есептік 

құжаттар бойынша бюджетті және бюджеттік емес қорларға төлем бойынша 

және несие бойынша, төлемақы бойынша және т.б. Несиелік қарыздың өсуі 

ылғи да айналым қаржының өсуін қаржыландыру көзі ретінде болып келеді. 

Меншікті  және  қарыздық  айналым  қаржының  болуы  және  олардың 

өзара байланысы ұйымның қаржылық деңгейін, оның төлеу мүмкіндігін және 

өтемпаздығын  сипаттайды.  Осылай  меншікті  және  қарыздық  айналым 

қаржылардың  экономикалық  тиянақты  арақатынасы  оларды  қолдану 

тиімділігін  алдын  ала  анықтайды  және  ұйымның  шаруашылық  қызметінің 

түпкі нәтижесіне жағымды әсер етеді. 

 

2  Айналым қаржыны мөлшерлеу  

 

Ұйымның қалыпты жұмыс істеуі үшін қажетті айналым қаржы дәйекті 

шамаларын экономикалық өңделу процесі айналым қаржыны мөлшерлеу деп 

аталады.  Ол  бітпеген  өндірістің  және  басқа  да  айналым  қаржы  түспейтін 

қалдықтарының  тұрақты  минималды  және  де  материалды  құндылықтар 

қорының  жеткіліктігін  құрылуы  үшін  қажетті  айналым  қаржы  сомасын 

анықтауға  арналады.  Айналым  қаржының  мөлшерленуі  ішкі  резервтердің 

табылуына,  өндірістік  циклдің  ұзақтығының  азаюына,  дайын  өнімнің  тез 

жүзеге асырылуына әкеледі.  

Мөлшерленген  айналым  қаржы  өндірістік  қорлардағы  бітпеген 

өндірісте, ұйым қоймасындағы дайын өнім қалдықтары айналым қаржылары 

болып табылады. Мөлшерлеу процесінде айналым қаржының нормасын және 

нормативін  бөліп  көрсетеді.  Айналым  қаржының  нормасы  ұйымдағы 

тауарды  материалдық  құндылықтардың  минималды  қорларын  сипаттайды 

және  қор  күндерімен,  бөлшектер  қорының  нормасымен  есептік  бірлікке 

ақшамен есептелінеді 

Айналым  қаржының  нормативі  айналым  қаржы  нормасын  анықталған 

шама норма туындысын ақшамен көрсетіп есептелінеді: 

 

                                               

,

д

т

Р

Н

Н





                                                   (17)

 

 

мұндағы: Н

т 

– айналым қаржының нормативі;  

Н - айналым қаржының нормасы;  

Р

д 

– айналым қаржының бір күндік шығыны. 

 

Мөлшерленетін  айналым  қаржының  шамасы  өндірудің  нақты 

қажеттілігіне  жауап  беру  керек.  Айналым  қаржы  мөлшері  бірнеше 

 

19 

аналитикалық,  коэффициенттік,  тікелей  есептік  тәсілдерді  қолданып, 

олардың есебімен және шамасының есебімен алдын ала анықталады.  

Өндірістік  жазбаларда  айналым  қаржы  мөлшерленуі  жоспарланған 

жылда  шикізат  материалдарының  және  сатып  алынған  жартылай 

дайындалған өнімдердің орта тәуліктік шығындарын анықтаумен басталады. 

Есепті  топ  бойынша  өткізу  дұрыс  болады.  Әсіресе  әр  топта  топтың  жалпы 

құндылық  құнының  80%-ға  дейін  құрайтын  маңызды  түрлеріне  бөлінеді. 

Ескерілмеген  түрлер  «қалған  қажеттіліктер»  шығынына  жатады.  Өндірістік 

қор  нормативі  ағымдық  (кезекті  тапсырыстар  арасынадағы  материалдық 

құндылықтар  өндірісімен  қамтамасыз  ету  үшін)  сақтандыру  (мезгілсіз 

түсірілген  материалдар  үшін  өндірістің  тоқтатылуына  жол  бермеу  үшін), 

көліктік  (егер  көліктік  ұйым  жағынан  ереже  бұзылсы)  және  технологиялық 

қорлардан  тұрады.  Айналым  қаржының  нормативі  қосымша  материалдарға 

шикізат  пен  материалдар  нормативіне  аналогты  есептелінеді.  Айналым 

қаржының  нормативі  қордағы  бөліктерге  барлық  жабдықтардың  бір  мың 

тенге  бағасының  айналым  қаржының  нормативін  жабдықтың  теңгерімдік 

бағасына бөлу арқылы фактілік шығынына байланысты құрылады. 

Айналым қаржының шамасы өнімнің көлеміне және оның айналымына 

байланысты.  Өндірістер  айналым  қаржыларды  қолдану  тиімділігі  олардың 

қозғалу  жылдамдық  айналыммен  сипатталады.  Айналым  қаржылардың 

айналымы  деп  олардың  өнім  процесіндегі  және  өндірістік  өнімді  жүзеге 

асырылу  кезіндегі  қозғалысты  айтады.  Яғни  қаржының  өндірістік  қорларды 

алу  кезінен  және  төлемақы  төлеуден  дайын  өнімді  өткізуге  және  ұйымның 

шотына қаражат түскенге дейінгі толығымен айналымының ұзақтығы. 

Айналым көрсеткіштеріне келесі көрсеткіштер жатады: 

- айналым коэффициенті; 

- бір айналымның ұзақтығы; 

- айналымға АҚ жүктеу коэффициенті. 

 

                                           

,

.

с

қ

н

айн

О

К

К



                 

                                   (18)

 

  

мұндағы К

айн

 – айналым коэффициенті; 

К

н.қ. 

– негізгі қызметтен түскен кіріс; 

О

с

 – айналым қаржының орта жылдық айырымы; күндер айналым/период. 

Айналым  коэффициенті  (К

айн

)  айналым  қаржылар  кезеңде  қанша 

айналым  жасайтынын  көрсетеді.  Осы  коэффициент  мәні  неғұрлым  үлкен 

болса, соғұрлым айналым қаржылар тиімдірек қолданылады.  

Ұзақтық  коэффициенті  (К

ұ

)  күндер  бойынша  бір  айналымның 

ұзақтығын  көрсетеді.  Егер  айналымның  ұзақтығы  аз  болса,  онда  АҚ  аз 

болады. 

                                                 

.

айн

ұз

К

Т

К



                                                   

(19)