25
жұмысшылардың барлық еңбек шығынын көрсетеді); толық (ұйымның
дәрежелі өнеркәсiптiк-өндiрiс қызметшілерінің барлық еңбек шығынын
көрсетеді).
Еңбектiң өнiмдiлiгiнiң резервтерi - өнеркәсiптiк өндiрiстiң тиiмдiлiгiнiң
ары қарай өсуiн қамтамасыз етудiң потенциалдық мүмкiндiктерi.
Резервтердiң екi тобының өндiрiс iшiндегi қос резервтерi:
a) өнiмнiң төмендеуіне қатысты қиындықтары болып табылады
резервтер;
б) жұмыс уақытының резервтерi.
Ұйымдағы еңбектiң өнiмдiлiгiнiң жоғарылатуының әдiстерi: -
өндiрiстiң техникалық деңгейiнiң жоғарылатуы: жабдықтың жаңа түрлерi,
жаңа технологиялық үдерiстердi механикаландыру және автоматтандыру,
енгiзу; бұйымдардың конструктивтiк қасиеттерiнiң жақсартуы; шикiзаттың
сапасының жоғарылатуы және жаңа конструктивтiк материалдар;
4) өндiрiс пен еңбектi ұйымдастыруды жақсарту: нормалар және
қызмет
көрсету
аймақтарының
жоғарылатылуы;
жұмыс
iстейтiн,
орындамайтын нормалардың санының кiшiрейтілуi; басқару құрылымын
жеңiлдетілуi, жұмыс мерзiмiнiң өзгерiсi;
5) өндiрiстегi құрылымдық өзгерiстер: өндiрiстiк бағдарламаның
өзгерiсi және тағы басқалар.
Еңбектi нормалау - уақыт бiрлiк әзiрлелетiн өнiмге минималды мүмкiн
сан осы өндiрiс шарттарындағы нақты жұмыстың орындауын немесе
операциясы үшiн уақыттың барынша мүмкiн санының анықтауы: сағат,
ауысымдар.
Еңбектi нормалау - бұл еңбектiң дұрыс ұйымы және еңбек ақының
негiзi. Еңбектi нормалауды қосатын аналитикалық әдiстердi өте жиi
қолданады:
- еңбектiң құрама элементін ыдыратып жiберген процестiң зерттеуi;
- еңбек шығын ықпал ететiн барлық факторларды зерттеу;
- мүлтiксiз құрамнан астам операциялар және оны орындау әдiстерiн
жобалау;
- жұмыс орнының қызмет көрсету сапасын арттырушы шаралардың
өңдеу;
- жұмыс жасау уақытын есептеу;
- өндiрiс нормасын енгiзу.
Нормалар хронометраждың кең қолдануы бар жұмыс уақыты және
жұмыс күнiнiң фотосуретiнiң тiкелей зерттеулерiмен анықталады.
Хронометраж – бақылау және ұзақтық өлшемдерi арқылы әрбір
бұйымды өндіру кезінде қайталанатын уақыттың жедел шығынын зерттеудің
әдiстік жолы.
Хронометраждың негiзгi кезеңдерi: бақылауға әзiрлеу, (жұмыс iстейтiн
нормативтармен операцияның әрбiр элементiнiң ұзақтығының тексеруi,
хронометраж қатарларының орнықтылығының тексеруi, салыстыру) бақылау
нәтижелерiнiң бақылауы, өңдеуі, талдауы; алдынғы тәжiрибенi есепке
26
алуымен оның элементтерiнiң ұзақтығының енгiзiлген оргтехникалық
шаралары және тиiмдi операциялар құрамын анықтау.
Жұмыс күнiнiң фотосуретi – жұмыс күнiнiң ағымында немесе оның бір
бөлігін бақылау және ұзақтық өлшемдерi арқылы жұмыс уақытын зеттеу
тәсілі, атап айтқанда: жұмыс орнында қызмет көрсетулер уақыты, дайындық-
аяқтау уақыты және жұмыстағы үзiлiстердiң уақыты. Сонымен қатар, жұмыс
орнының және демалыстың қызмет көрсетуiне кеткен уақыт жоғалтулар,
өндiрiс, жабдық, қызмет көрсету нормаларының уақытты мөлшерлеуiнiң,
жұмыстың зерттеуiнiң өнiмсiз шығындарын жою үшiн қолданған уақыт,
жұмыс күнiнiң фотосуреттерi және тағы басқалар.
Бұл әдiстердің қолданылуы уақыт нормасын айқындап дәлелдеуге
мүмкiндiк бередi - бiр бұйым немесе операцияға өнiм бiрлiгi немесе
жұмыстағы уақыттың шығыны, ұйымдастыру-техникалық шарттардың
нақтылы күйiнделерi тиiстi санның қызметкерлерi және бiлiктiлiктер
шығарылған бiр жұмыс немесе топтар.
Жұмыс уақытының мөлшерлеуi өндіріс ішіндегі және жұмыс
уақытының резервтерін айқындауға мүмкiндiк бередi:
1) өндiрiс iшiндегi - негiзгi өндiрiстiк қорлар және еңбек қорларының
белсендi бөлiктiң қолдануының жақсартуы бойынша резервтер, шаралардың
мерзiмдi өңдеулерi, сонымен бiрге өндiрiс пен еңбектi ұйымдастыруды
жақсартуға, жұмыс уақытының қысқартуы және тағы басқалар;
2) жұмыс уақытының резервтерi - өнiм бiрлiгiнің шығынын
есептеудегi жұмыс уақыты, күнi бойы төмендетудің салдарынан
жоғалтуларын жою және оның экономикалық қолдануыдың потенциалдық
мүмкiндiктерi, өнiмсiз еңбек шығындары, жұмыс уақытының ауысым
iшiндегi қарапайым және басқа да оның сыйымдылығының төмендеуiн жою.
3 Еңбек ақы
Еңбек ақы - бұл еңбекке оның күрделiлiгi, саны және сапасымен сәйкес
сыйлық (кіріс). Жұмыс берушi «Қазақстан Республикасының Еңбек туралы
заңына» сәйкес жеке еңбек және ұжымдық келiсiмшарттармен қызметкердiң
еңбегіне еңбек ақы төлеуге мiндеттi. Еңбек ақының өлшемi жұмыс
берушiмен алдын-ала бекiтiледi және ол қабылданған («Қазақстан
Республикасының Еңбек туралы заңының» 1, 70, 71 баптарына сәйкес)
«Еңбек ақының ең төменгі мөлшерінен» төмен болмауы керек. Қызметкердiң
еңбек ақысы сан және сапа, атқарылатын жұмыстың күрделiлiгiне
байланысты анықталады. Демек, еңбек сапасы және саны өзара
байланыстырған еңбек ақының дифференциациясының негiзi болып
табылады, яғни еңбек өлшемiн нақтылы сапаның қойылған еңбек көлемi
құрайды.
Мемлекет еңбек ақының төменгі мөлшерін сөзсiз өмiрдiң құнының
өсуiне байланысты орнатады. Ұйымның жетекшiсiнiң есептерiнде өз
қызметшiсiнiң еңбек ақысының сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң сүйемелдеуi
ескеріледі. Ұйымдағы еңбек ақы қорының құрамына: пайдаланылған уақытқа
