КқФД. Қосалқы физикалық қасиеттерді жетілдіру

                            КҚФД. Қосалқы физикалық қасиеттерді жетілдіру 

 

Қай жаттығудың орындалу техникасын алсақ, олар бір-біріне кеңістік, уақыт, кеңістікті - уақыт 

және қозғалыс тәрізді сипаттамаларда болады. Кеңістік сипаттамасына жататындар: дене мен 

дене мүшелерінің тұрысы, қалпы, қозғалыс траекториясы. Кеңістіктегі дене тұрысын біз иық 

және аяқ-жамбас буындарының орналасу тәртібіне қарай білеміз. Ол тік болуы мүмкін – тік 

тұру, ілініп тұру (аспа темірде, шығыршықта), тіреліп тұру (қос сырықта, белтемірде т.б.) 

немесе көлденең (тепе-теңдік, суда жүзу) және таяну (еденде, скамейкада тірей сүйену) 

түрінде де кездеседі. 

Дене мүшелерінің бір-біріне үйлесімді орналасуы, жалпы дененің қалпы жаттығуларды 

орындау техникасында үлкен рөл атқарады. Тәжірибеде ол үш түрлі жағдайларда кездеседі: 

- жаттығудың басында. Жаттығудың басында дұрыс алынған негізгі дене қалпы жаттығуларды 

орындауда ең тиімді жағдай жасауға және белгілі бір анатомиялық, физиологиялық тиімді 

әсерге жетуге көмектеседі. Мысалы, 100 метрге жүгіру алдындағы төменгі сөреге тұру қалпы, 

палуанның өз әдісіне керек қалыпты ұстауы т.б.; 

- қозғалыс кезінде. Қозғалыс барысы кезінде керек дене қалпын сақтау спортта көп кездеседі. 

Мысалы, конькимен сырғанаушының жартылай отыру қалпы, шаңғышының секіру кезіндегі 

ұшу қалпы т.б.; 

- жаттығуды аяқтағанда керек дене қалпын сақтау. Мысалы, спортшының снарядтағы 

жаттығуды орындап болғаннан кейінгі секіріп түсіп, дұрыс дене қалпын сақтауы т.б. 

Әрбір қозғалыста ең алдымен қозғалып келе жатқан дененің, дене мүшелерінің 

траекториясын айыра білу қажет. Траектория дегеніміз - кеңістіктегі қозғалыс шамасы және 

қозғалысты елестетудегі дененің жағдайы. Траекторияға қарап дене мүшелері қозғалысының 

бағытын, түрін, амплитудасын анықтайды. Қозғалыс траекториясы түзу сызықты және қисық 

сызықты болады. 100 метрге жүгіруді – түзу сызықты, ядро итеруді – қисық сызықты деп 

шартты түрде айтамыз, өйткені тәжірибе бойынша таза түзу сызықты қозғалыс жоқ. Олардың 

ішінде әрқашан да қисық сызықты қозғалыс жүреді (дененің серпілуі, ауырлық нүктесінен 

ауытқу амплитудасы т.б.). Жаттығушылардың ағзасына дене тәрбиесі жаттығуларымен тиімді 

әсер ету және қозғалыс техникасын жақсы орындау қозғалып келе жатқан дене немесе оның 

мүшелерінің траекториялық бағытына байланысты (мысалы, биіктікке секіру үшін спортшылар 

жерден аяқпен дұрыс серпілу бұрышын, тиімді қозғалыс бағытын дұрыс анықтай білуі керек). 

Қозғалыс бағыттары: жоғары-төмен, алға-артқа, оңға-солға болып бөлінеді. Дене мүшелерінің 

бір шеткі қалыптан екінші шеткі қалыпқа дейін жеткізе сілтеген қозғалысын – қозғалыстың 

амплитудасы дейміз (мысалы, аяқты алға-артқа сілтеу қозғалысы). Қозғалыс амплитудасы 

белсенді және енжар болып екіге бөлінеді. Белсенді қозғалыс амплитудасы – жаттығушының 

жаттығуды өзінің, өз бұлшық еттерінің күшімен орындауы. Енжар - серігінің, тренажердің 

көмегімен орындалатын керілу, созылу икемділік жаттығулары. Белсенділік амплитудасы 

енжар амплитудаға қарағанда әрқашан да аз болады. 

Уақыт сипаттамасы уақыт ұзақтығы, қарқын және қимыл ырғағы деп бөлінеді. Ұзақтық - әрбір 

қозғалысқа кететін уақыт шамасы. Мысалы, 1000 метрге жүгіру. Жаттығу уақытын азайта 

отырып, оқушы өзінің шеберлігін арттырады немесе жүктеме көлемін азайтады, көбейтеді. 

Қарқын – белгілі бір уақытта қайталана беретін қозғалыс (мысалы, палуанның бір минөттағы 

қарсыласын лақтыру саны, ескек есушінің ескекті бір минөтта 40-50 рет есуі т.б.). Қозғалыс 

қарқынын өзгерте отырып, жүктеме шамасын басқаруға болады. Уақыт азайса, қозғалыс 

қарқыны артады, ал уақыт көбейсе, қозғалыс қарқыны азаяды. Уақыт мөлшері мен қозғалыс 

бөлімдерінің ұзақтық қатынасын ырғақ деп атаймыз (мысалы, уақыт бойынша шаңғымен 

жүгірудегі алма-кезек екі адым әдісінің кезеңдерін өзгерту). Ырғақ тек қана күрделі 

қозғалыстарда болады. Баланың жасы ұлғайған сайын, спорттық дайындық деңгейі 

жоғарылаған сайын өзгеріп отырады (мысалы, аяқ-қолдың күштері көбейген сайын қозғалыс 

фазаларына кететін уақыт азайып отырады). 

Кеңістікті-уақыт сипаттамасы - жылдамдық және үдеу. Спортшының кеңістікте шапшаң 

қозғалуын жылдамдық дейміз. Бір уақыт мөлшерінде спортшының жылдамдығын көбейте, 

өзгерте қозғалуын үдеу деп айтамыз. Ол болымды үдеу (мысалы,100 метрге жүгіруде сөреден 

шыға үдей жүгіріс) және болымсыз үдеу (мысалы, мәре сызығынан өткеннен кейінгі ақырын 

жүгіріс) деп аталады. Спортшының кеңістіктегі уақыт қозғалысын білуі, кеңістік сипаттамасы 

(мысалы, жүгіргендегі адам ұзындығы) және уақыт сипаттамасының (мысалы, жүгіру қарқыны) 

тиімді арақатынасын табуына, жүгіргенде қатты бар мүмкіншілігімен жүгіре алуына, жақсы 

көрсеткіш көрсете алуына көмектеседі. 

Қозғалыс сипаттамасы. Адамның қозғалу үрдісі кезінде ішкі және сыртқы күштердің бірге 

жұмыс істеуі қозғалыс сипаттамасын көрсетеді. Ішкі күштерге жататындар: бұлшық еттердің 

тартылу, созылу, қарсыласу күші және қозғалыс кезіндегі пайда болған дене мүшелерінің 

біріккен күші. Сыртқы күштерге жататындар: дене мүшелерінің тірелу нүктесі, сыртқы 

ауырлық, сыртқы ортаның үйкелу және қарсылық күші, басқа жанды-жансыз денелердің, 

нәрселердің қозғалып келе жатқан күштері. Дене мүшелерінің тірелу нүктесі – жүгіріп келіп 

кергіге, гимнастикалық көпіршеге, сырыққа тіреле секіру, таяқтарды қарға тірей шаңғымен 

жүгіру, суға тірей ескек есу т.с.с. Сыртқы ауыр заттар – штанга, батпандар, гирлер, күрестегі 

манекендер және т.б. сыртқы ортаның үйкелу және қарсылық күші – су, ауа, қар, құм т.б., 

бұлар адам жүгіргенде, қозғалғанда үйкеледі, қарсылық тудырады. Басқа күшке – адамның өз 

дене салмағының ауырлық күші, басқа да дене күштері (күрестегі қарсыласының күші т.б.) 

жатады. Сондықтан да адамның әрбір қимыл-әрекетін өзінің бұлшық етін тарту, итеру, созылу 

күшімен бірге сыртқы және ішкі күштерге де байланыстыра қарастыру керек. 

 

Жаттығуларды топтау 

Дене тәрбиесі және спорт тәжірибесінде өте көп мөлшерде дене тәрбиесі жаттығулары 

қолданылады. Дене жаттығуларының қасиетін танып, оларды тиімді, дұрыс пайдалану үшін 

оларды топтарға бөле қолдана білу қажет. 

1. Дене тәрбиесі жаттығуларын тарихи қалыптасып қалған белгі бойынша топтау. Бұл белгі 

бойынша барлық жаттығулар төрт топқа бөлінеді: а) гимнастикалық жаттығулар (жалпы 

дамыту жаттығулары, гимнастикалық снарядтағы жаттығулар т.б.); ә) ойын жаттығулары (ойын 

кезінде орындалатын қозғалмалы және спорттық ойындар элементтері); б) туристік 

жаттығулар (туризмнің әр түрінде кездесетін жүру, атқа міну, велосипед, шаңғы тебу, қайықта 

ескек есу т.б.) в) спорттық жаттығулар – спорттың әр түрінде қолданылатын негізгі жаттығулар 

(100 метрге жүгіру, ұзындыққа секіру т.б.). 

2. Дене қуатын, қасиеттерін дамыту бағыты бойынша топтау: а) жылдамдық жаттығулары, 

жаттығушылардың күштерін дамытатын жаттығулар; ә) төзімділіктің пайда болуына әсер ететін 

жаттығулар (ұзақ қашықтықтарға жүгіру, шаңғы тебу т.б.); б) үйлесімді қозғалысты талап ететін 

жаттығулар (гимнастика снарядтарындағы жаттығулар, суға секіру т.б.); в) икемділікке 

арналған жаттығулар (созылу, бүгілу, еңкею т.б.); г) кешенді қимыл қасиеттерінің (ептілік) 

пайда болуын талап ететін жаттығулар. 

3. Жаттығуларды білім беру мақсатына қарай топтау: а) негізгі жаттығулар. Сабақтың негізгі 

бөлімінде өткізілетін, спорт түрлерінің негізгі жаттығулары. Мысалы, волейбол спортындағы 

допты жоғарыдан, төменнен алу, ойынға қосу, шабуыл соққысы. Жеңіл атлетикадағы гранат 

лақтыру, ядро серпу, биіктікке, ұзындыққа секіру т.с.с.; ә) дайындық жаттығулары. Негізгі 

жаттығуларды үйренуге керек дене қасиеттерін дамытатын жаттығулар; б) жанама жаттығулар 

– негізгі жаттығуларды үйрететін, оңайлататын техника негізіне ұқсас қимыл-әрекеттер 

(мысалы, ұзындыққа жүгіріп келіп секіруге бейімдейтін жаттығулар – бір-үш адымдап келіп 

ұзындыққа секіру). 

4. Дененің бұлшық еттерін дамытатын жаттығулар. Қолдың бұлшық еттеріне, кеуде бұлшық 

еттеріне, аяқ, іштің бұлшық еттеріне арналған жаттығулар. 

5. Қозғалыс құрылымына байланысты қатысты жаттығулар: а) циклді жаттығулар (жүру, жүгіру, 

ескек есу т.б.); ә) ациклді жаттығулар (снарядтағы гимнастика, жеке сайыс т.б.); б) аралас 

жаттығулар (циклді, ациклді жаттығулары бар спорт ойындары). 

6. Жаттығуларды күш қарқынына қарай топтау: а) өте жоғары қарқынмен орындалатын 

жаттығулар (20 секөнд аралығында орындалады); ә) жоғары қарқынмен орындалатын 

жаттығулар (20 секөндтан 5 минөтқа дейін); б) күшті қарқынмен орындалатын жаттығулар (5 

минөттан 30 минөтқа дейін); в) қалыпты қарқынмен орындалатын жаттығулар (30 минөттан 

көбірек). 

 

Дене тәрбиесі жаттығуларының 

адам ағзасына әсерін анықтайтын себептер 

Жаттығулардың адам ағзасына әсер етуі әр түрлі себептерге байланысты: 

1. Оқыту, үйрету үрдісі екі жақты – ұстаз оқытады, оқушылар үйренеді. Сондықтан 

жаттығулардың әсер етуі ұстаз өнегесіне, білім деңгейіне, қимыл шеберлігіне, дене қуатына, 

сондай-ақ, оқытушы мен оқушының белсінділігі мен ынтасына байланысты. 

2. Ғылыми себептер – адамның дене тәрбиесі заңдылықтарын ғылыми деңгейде түсінуі, білуі. 

3. Әдістемелік себептер – жаттығуларды орындау кезінде ескеретін көптеген әдістемелік 

талаптар. 

Жаттығулардың күшті әсері осы әдістемелік талаптарды орындап, дұрыс пайдалануына 

байланысты. Олар: жаттығуларды орындау уақыты, орындау қарқыны, жаттығуларды орындау 

саны, аралық тынығу уақыты, қайталау арасындағы тынығу уақыты, демалыс түрі. 

4. Санитарлық-гигиеналық себептер. Дене тәрбиесі жаттығулары адам ағзасына тиімді әсер ету 

үшін тамақтану, демалу, жұмыс істеу тәртібін сақтап, жаттығатын орынды, спорт залды 

санитарлық нормада ұстау. 

5. Метеорологиялық себептер (ауа температурасы, ылғалдылығы, жел күші т.б.). 

6. Материалдық себептер. Дене тәрбиесі жаттығуларын қамтамасыз ететін спорт ғимараттары, 

жабдықтар, снарядтар, спорттық құрал-жабдықтар, спорт киімдері т.б. 

 

Табиғаттың табиғи сауықтыру күштері мен 

гигиеналық факторлар – дене тәрбиесінің қосымша амалдары 

Табиғи күштер (күннің қызуы, судың, ауаның температурасы, атмосфераның қысымы т.б.) 

денсаулықты нығайтуға, шынықтыруға, жұмыс қабілетін өсіруге, жаттығуларды тиімді 

пайдалануға көмегін тигізетін дене тәрбиесінің қосымша амалдары болып есептеледі. 

Дене тәрбиесі үрдісінде табиғи күштер жаттығуларды қолайлы жағдайда орындау бағытында 

пайдаланылады. Еңбек және оқу тәртібінде бұл процедураларды тиімді пайдаланса, белсенді 

демалысқа немесе шаршаған ағзаны қалпына келтіруге қол жетеді. 

Дене тәрбиесінің бір қосымша амалы – гигиеналық факторлар. Бұл амалдың тәсілдерін екі 

топқа бөлуге болады. 

1. Дене тәрбиесі үрдісіне кірмейтін тәсілдер. Олар: еңбек гигиенасы, тамақтану, демалыс 

режімдері, яғни дене тәрбиесі жаттығуларымен айналысуға толық мүмкіндік беретін 

жағдайлар. 

2. Дене тәрбиесі үрдісіне кіретін тәсілдер. Бұған марафонды жүгіру кезіндегі арнайы тамақ 

беру, жаттығу кезінде жайлы жағдай туғызу (ауа тазалығы, жақсы жарық беру т.б.) ағзаны тез 

қалыпқа келтірудің гигиеналық тәсілдері (ауаны аэронизациялау, ауа – температура ортасы) 

жатады. 

Ауа – температура ортасы. Оларға жүзу бассейндері, су бүркетін себез қондырғылары, 

ванналар, монша, сауна, термокамерлер жатады. 

Ауаны аэронизациялау – спортшылар дем алып жатқан жердің ауасына қосымша оттегі жіберу. 

Бұлардың бәрі спортшылардың көңіл-күйлерін көтеріп, бойын сергітеді. 

 

ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ӘДІСТЕРІ 

 

Терминдер мен түсініктер 

Дене тәрбиесінің тәжірибесінде әдістер қаншама көп болғанмен, оның бәрі жан-жақты 

пайдаланыла бермейді. Сондықтан олардың анықтамаларын білу, біздің дұрыс бағыт 

алуымызға, әр түрлі міндеттерді орындауға тиімді әдістерді таңдауымызға көмектеседі. Әр 

түрлі жаттығушылар тобымен әр қилы жағдайда белгілі бір міндеттер орындау үшін дене 

тәрбиесі жаттығуларын қолдану, пайдалану жолын дене тәрбиесінің әдістері дейміз. Мысалы, 

қайталау әдісі, үйрету әдісі. Әрбір әдіс өзінің құрамына кіретін әдістемелік тәсілдердің 

көмегімен жүзеге асырылады. Нақтылы үйрету міндетіне сәйкес жаттығуларды орындауды 

әдістемелік тәсіл дейміз. Мысалы, үйрету әдісінің көрсету тәсілдері: жаттығуларды айла-

тәсілмен көрсету, керекті қарқынды түрде немесе баяу қарқында көрсету т.б. Әдістемелік 

тәсілдер көп. Олардың бірі ескіріп, жоғалып жатса, екіншісі өзгеріп, ал келесі біреулері 

мұғалімнің ізденісімен өмірге келіп жатады. Сабақ беру деңгейінің әр түрлілігі мұғалімнің осы 

әдістемелік тәсілдерді көп білуіне, кеңінен қолдануына байланысты.