Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

Cонымен,   емле   әркімнің   өзінше   жазуын   қойдырып,   сөз-
сөздің   таңбасын   айнымайтын   тұрақты   қылып   шығарудың
орнына,   емле   жасағанда   бұл   мақсат   еленбегендіктен,   жазуда
тұрғылықты бір із болмай, қайта теріс “жазғыштыққа” бастап,
анархия шығарып отыр.
Емлеміздің бұ сықылды жолсыздығы тек халықара термин-
дер ғана емес, қазақтың өз сөздеріне де тиіп отыр.
Жазуды   сыңар   езу   ультра-фонетик   жолымен   жазатын   болған
соң,   естілуі   әр  жолы   әр   түрлі,   кейде   болып,   кейде   түсіп   қалып
отыратын   көмескі   дауыстылардың   емлесі   мүлде   шатысып,
былығып   кетті.   Мәселен,   бір   кісі   бір   жерде   “асра”,   “жамра”,
“Ахмет”,   “көбрек”,   “ру”,   “рет”,   “Абралы”   деп,   бұ   сықылды
сөздердің дауысты “ы”, “і”-лерін жоғалтып айтатын болса, екін-ші
бір   жерде   сол   кісінің   өзі-ақ   сол   сөздерді   “асыра”,   “жамыра”,
“Абыралы”, “Ахымет”, “көбірек”, “ұруу”, “ірет”- деп те атайды.
Соған қарап, емле о сықылды сөздерді қалай жазсаң да еркің дей-
ді,   ондай   сөздердің   жазуына   тұрақты   жол  көрсетпейді,   “ойын”,
“қиын”,   “ауылы”,   “шаруа”,   “алуа”-ларға   ұсаған   сөздердің   ай-
тылуы   да,  жазылуы   да  со  сықылды:   “қойны”,  “қолы”,  “шаруа”,
“алуа” боп келе береді. Әркімнің өзінше айтатын сөздері болады,
әр жерде әр түрлі айтылатын сөздер де толып жатыр; бір кісінің
өзі “жұрттың бәрі де” әр жерде әр түрлі қып айтатын сөздер де аз
емес;   о   сықылды   сөздердің   емлесінде   еш   тұрақ   жоқ,   оған
қарағанда қазақ тілінің мүлде емлесі жоқ деп түсінуге болғандай.
Мәселен, “жана” деген сөз “және”, “жәнә” болып та жазыла-ды,
“ішкім”, “ешкім”, “едәуір”, “әдәуір”, “недәуір”, “қарағын”
– “қарқын”, “шимай” – “шымай” – “шыжбай”; “кербіш” – “кер-
піш” – “кірпіс”, “бибастық” – “бейбастақ” – “би бастық” – “бей
бастақ – “бей-бастық”; “жәнтік” – “жәндік”, “шыңара” – “шіна-
ра” – “шін-ара” – “ішін ара” – “ішінара”, “саржан” – “шажын”-
дарға ұсап, әр жолы әр түрлі болып жазылатын сөздер толып
жатыр.
1929-жылғы емленің шешпей қалдырған, осы күнге шейін де
шешілмей   келе   жатқан   бір   мәселесі   –   түбірі   басқа-басқа
болғанмен,   кірігіп  бір  мағыналы   бір  сөз болып   кеткен  құрамды
сөздердің емлесі. Мұндай сөздердің жазуында еш тиянақ жоқ, оны
біреулер   қоспай,   бөлек-бөлек   жазады,   тағы   біреулер   арасы-на
сызықша   қойып   жазады,   кейбіреулер   қосып,   бір   сөзге   ұсатып
жазады. Мәселен, “жарқ қанат” – “жар қанат” – “жарғанат”, “қол
ғабыс” – “қол қабыс” – “қолғабыс”, “жарым ес” – “жармес”, “иін
ағаш” – “иін әғаш”, “аш көз” – “ашкөз” – “ашкөз”, “жаздың
268
күні” – “жазды күні” – “жазды күн” – “жаздыгүн”, “жазғы тұр”
– “жазғы тұрым”, “бара жатыр” – “баражатыр” – “баратыр”-деп
әркім өзінше жаза береді. Бұл сықылды мысалдардың ұшы қиыры
жоқ.   Осы   күнгі   емлені   мақтап,   қазақтың   өз   сөздеріне   келгенде
оның еш кемшілігі жоқ, кемеліне келіп, әбден жетіліп болған емле;
аздаған кемшілігі болcа, тек жат сөздердің жазы-луы жағынан ғана
болып   отыр   деп,   қазақ   тілінің   емлесін   көкке   көтерушілердің
мәселеге жете түсінбей, бетінен сапырып, балалық қылық көрсетіп
жүргендігі   осы   мысалдардың   өзінен-ақ   аян   болу   керек.   Тіл
ғылымының емлеге керек бір қатар ірі мәселелерінің 1929-жылы
шешілмей,   шикі   күйінде   қалғандығы,   1929-жылғы   емледен   ол
мәселелердің   дұрыс   шешіліп,   тұрақты   ереже   болып   орын   ала
алмай, елеусіз қалғандығы да осы келтір-ген мысалдардың өзінен-
ақ байқалу керек.
Сөйтіп,   осы   күнгі   емленің   бір   көрмеге   жеп-жеңіл   болып
отырғаны тілдің емлеге керек мәселелерінің түгел тексеріліп,
азғана   ереже   болып,   қорып   шыққанынан   емес,   сол
мәселелердің көбінің тексерусіз  ұмыт қалып, емледен белгілі
ереже болып орын ала алмағандығынан.
Терминдердің емлесіне 1929-жылғы қаулы ойына келген бір
аз   ғана   мәселелерді   ереже   қылып   кіргізді   де,   ең   керек   ірі
мәселелерді мүлде сөз қылмай ұмыт қалдырды.
Қазақтың өз сөздерінің жазуында да ол емленің кемшілігі  аз
емес   екенін   жаңа   көрсетіп   өттік.   Міне,   cондықтан,   осы   күнгі
емленің   ережесінің   аз   болуы   –   тілдің   шын   қалпын   аз   ережеге
сыйғызып,   түгел   қорытып   шығарғаннан   емес,   тек   есіне   түскен
қалыптарын ғана ереже қылып шығарып, ең керектерін ұмытып
кеткендігінен,   елеусіз   қалдырғанынан   болған   соң,   емлеге  кірген
ережелердің бәрі жиылғанда да тілдің емлеге керек мәселелерінің
бәрін түгелімен ішіне ала алмайтын болған соң, қазірде емле бір
көрмеге оп-оңай сияқтанғанмен, өзі шын емле бола алмай, жазу-
ды мүлде шатастырып, анархия шығарып отыр. Шынында, емле
жеңіл   болу   үшін   ереженің   саны   да,   ережеге   көнбейтін   одағай
қалыптардың саны да құр аз болып шығу ғана шарт емес, тілде
бар емлеге керек қалыптардың бәрінің түгел тексеріліп, ереже боп,
қорып   шығуы   шарт.   Міне,   солай   қорып   шыққан   ереже   –   өзі
барынша аз болып, емлеге керек мәселелердің бәрін де ішіне
алатын болса, емле сонда ғана шын емле болады.
Құдайберген Жұбанов.
Мақала Мемлекеттік терминкомның бюллетенінде”, 
1935-ж., жарияланған.
269

Принципы терминологии казахского литературного 
языка, применяемые (рекомендуемые) Государственной
Терминологической комиссией. 
(Одобрено съездом культурных работников)
1. Термины,  имеющие  в практике литературных языков меж-
дународно-единые   обозначения   без   перевода   на   национальные
языки,   вроде:   революция,   совет,   теория,   практика,   тенденция,
медицина,   хирургия,   климат,   абсолютный,   конкретный   и   т.д.,
принимать   в   том   же   международно-едином   обозначении,   без
перевода их на казахский язык.
2. Международные термины, которые в практике литератур-
ных языков переводятся на национальные языки, как то: произ-
водство, труд, деньги, корень, стебель, мышцы, деление, умно-
жение и т.д., переводить на казахский язык. Если подлежащий
переводу термин не имеет эквивалента в казахском языке, или
же если казахский перевод делает его менее понятным (в иных
случаях искажает смысл термина), то принимать соответствую-
щее русское слово: сословие, состав, клетка, слет и т.д.
3. Термины,   употребляющиеся   в   различных   дисциплинах,
но в одном и том же значении, или в значениях близких друг
к другу,  принимать   в   едином   обозначении:   форма   –   porma   (   в
философии или физике), материя – materija ( в философии и фи-
зике), корень – tybir ( в математике, в ботанике, в лингвистике),
морфология – morpologija (в ботанике и лингвистике), реакция
– reaksija ( в химии, биологии, политике), экскурсия – ekskursija
( в области просвещения и в физиологии).
4. Термины,   имеющие   в   различных   случаях   различное
значе-ние,   вроде:   мануфактура   (в   историко-экономическом   и
товаро-ведческом значениях), продукт (продукт производства и
продукт, как продовольствие), легенда (как фольклорный жанр
и   как   ан-нотация)   и   т.д.   принимать,   как   термин   для   одной
дисциплины,   а   в   остальных   случаях   переводить.   Например,
мануфактура – как этап экономического развития – термин ( не
переводится), но как вид товара – не термин (переводится).
5. Международные термины принимаются в той форме, в ка-
кой они пишутся в русской литературе. В том случае, если в ка-
захском   языке   будут   отсутствовать   какие-либо   звуки   (для   пере-
дачи этих терминов), таковые изображаются буквами в пределах
казахского алфавита (форма – porma, химия – qijmija, революция
– rebolutsija) и т.д.
6. Термины, переводимые на казахский язык (см.п.2), долж-ны
сохранять   при   переводе   полное   соответствие   их   научному
значению. При переводе этих терминов следует точно учиты-вать
грамматические особенности казахского языка, не прибегая
к искусственным   словообразованиям,   делающим   термины
непо-нятными,   как   например:   berilis   –   передача,   kopkil   –
многоуголь-ник, toqьma – текстиль, tэcirijbe – практика и т.д.
7. Международные термины, выраженные в именной и отгла-
гольно-именной   формах,   за   исключением   образований   с   казуа-
тивной формой, созданной при помощи формальных элементов:
-изация, -ификация, -ация – (в словах машинизация,  электрифи-
кация, объективация), которые соответствуют казахским фор-
мам : macijnalandьruv, elektirlendьruv, obijektiptenuv, принимать
в том же виде.
Международные термины,  как определения,  образованные  из
прилагательных на -ский, -ный, в казахском образовании прини-
мать  усеченно,  т.е.  без  -ский, -ный: популярная  книга –  popular
kitap, абсолютная величина – absolut cama, буржуазная идео-
логия – burcuaz ijdeologija, экстенсивное хозяйство – ekstensijp
carnacьlьq,   дифференциальное   уравнение   –   dijperensijal
tengerme.
Прилагательные   же,   оформленные   суффиксом “-ский”  с  пре-
вращением звука “к” основы в “ч” , оставлять в существительном
оформлении без всяких наращений: электрическая лампа – elektir
cam, физическая география –  pijzijka cagrapija и т.д. Глагольные
формы   от   существительных   и   прилагательных   основ   образо-
вывать при помощи соответствующих казахских суффиксов:
изолировать – ijzolatsijalav, машинизировать – macijnalandьruv
и т.д. Термины же, имеющие в русском языке лишь глагольные
формы и не имеющие именных форм, или слишком отдаленные
от именных значений, переводить сообразно с контекстом (иг-
норировать,   регулировать,   реагировать   –   последнее   слишком
от-даленно от именной формы “реакция”).
8. Вместе с терминами ввести в казахский язык ряд приста-
вок,   употребляющихся   в   международной   терминологической
практике,   которые   не   могут   быть   заменены   казахскими   суф-
фиксами, например “ист”, “изм” (суффиксы), “ре”, “син”, “де”,
“анти”, “контр” (префиксы).
Большинство же других аффиксов, встречающихся в терми-
нах, сохранять в казахском употреблении, но не выделять как
270
271