Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

13-семинар. Қ.Жұбановтың әліпби, 
емле туралы тұжырымдамалары
Қазақ жазуының қалыптасу, даму жолдарының көшбасында
тілдің жаңа жүйесінің бағыт-бағдарын айқындайтын екі мектеп
тұрды.   Оның   бірі   А.Байтұрсынұлы,   Е.Омаров,   Т.Шонанұлы,
Қ.Кемеңгерұлы,   Ж.Аймауытұлы,   Х.Досмұхамбетұлы   ұста-
нымдары   үйлескен   сингармониялық   жазу   мектебі   болса,
екіншісі   Қ.Жұбанов   бастаған   қазақ   жазуы   дамуының   жаңа
кезеңі   өкілдерінің   (С.Аманжолов,   М.Балақаев,   Ғ.Мұсабаев)
қалыптандыру мектебі болды.
Қазіргі   қазақ   графикасы   мен   әліпбиіндегі   әріп-дыбыс
қатынасы, емле принциптері, кірме сөздердің орфография-сы,
кірме   сөздерге   қосымша   жалғану   қағидалары   алдыңғы
мектептен өзгеше бағыт алды десек, ол негізінен Қ.Жұбанов
көзқарастарының өміршеңдігі мен ұсынған пікірлерінің қолдау
тауып  кеткеніне   байланысты.   Сондықтан   қазіргі  қазақ   жазуы
ту-ралы   сөз   ету   үшін   Қ.Жұбановтың   әліпби,   фонема,
орфография туралы ойларына тоқталған жөн.
Фонема   туралы.  Ғалымның   ауыздан   шыққан   дыбыстың
саны жоқ, олардың ішінде тек мағынаға ие болатындары ғана
фонетика объектісі дегенін автордың жалпы тіл біліміндегі фо-
нема   ұғымынан   хабардарлығы   немесе   фонема   ұғымын
өздігінен   пайымдап   отырғаны   деп   білеміз.   Мысалы:   “Баба
дегендегі   <б>  екі   басқа,   бір   емес.   Сондықтан   бұл   екеуінің
физиологиясы да басқа. Біз көп <б>-ның бәрін де бір әріппен
таңбалап,   орта   есеп-ке   келтіріп,   бәрінің   басын   қосып,   бір
белгісін ғана алғанбыз” дейді ғалым.
Сондай-ақ   автордың   сөзайырымдық   қасиеті   жоқ  п-ф,  қ-х
ды-быстарын  п,  қ  фонемаларының   дыбыстары   деп   қана
танығанын   (Файзолла  –  Пайзолла),   “дыбысты   түгел
таңбалайтын әліпби ешбір елде жоқ”  дегенін фонематикалық
жазу түрінің теория-сын меңгергені деп түсінеміз.
Қ.Жұбановтың   “Оқымыстылар   тіл   дыбыстарын,   сөз
тұрпаттарын,   сөйлем   құрылысын   бір-біріне   қоспай,   аулақ
ұстайды.   Өйткені   бұлардың   өзара   қатынасын   зерттесе,
бұлардың өзі де мәңгілікті  категория болмай, бір-біріне өтіп,
ауысып отырғанын көрер еді, тілдің әрбір категориясының да
өткіншілігін сипаттаған болар еді” деген сөзі құрылымдық тіл
білімі зерттеулерінен кешенді тіл білімі зерттеу әдістеріне ауы-
сып отырған бүгінгі қазақ тіл білімінің жайына келеді. Соған
қарап тіл білімінде фонетика, морфология, лексикология, син-
таксис   салаларының   екшелініп   зерттелінуін,   өз   зерттеу   пәні
мен әдістерін, нысанын ерте анықтауын, орфография, жазу та-
рихы сияқты кеш дамыған аралық ғылым саласына жете көңіл
бөлінбеген себебін парықтауға болады. Өйткені жазу тарихы ең
арғысы тарих пен ұлт, этнос, дін тарихымен бергісі каллигра-
фиямен байланысты болса, орфография фонетика, морфология,
семасиология, синтаксис салаларындағы зерттеу нәтижелеріне
сүйенеді. Ғалым структуралық тіл білімінің әр саласына қалам
тартқанда   оны   міндетті   түрде   жазу   мен   практиканың
қажеттілігіне байланыстырып отырады.
Емле   принципі   туралы.  Қ.Жұбанов   біздің   орфогра-фия
Т.Шонанұлы   айтқан   мағынадағыдай   фонетикалық   при-нципке
құрылуы керек. Бізде морфологиялық принцип пен фонетикалық
принцип  арасында флективті  тілдердегідей  үлкен айырмашылық
болмау керек, бір түбірдің бірнеше формасы болуы мүмкін емес,
сондықтан   қазақ   орфографиясында   түбір   морфологиялық,
қосымша   фонетикалық   принциппен   жазылсын   деген.   Ғалым
Е.Омаровтың кейінгі қазақ емлесі үшін ұсынған қосымшалардың
ортақ   формасын   жазып,   түркі   халықтарының   жазуларын
унификациялап аламыз деген пікіріне абайлап қарау керек дейді,
емлені тілдің сол кездегі қалпынан ғана шығаруды дұрыс санайды.
Төңкеріске   дейінгі   қазақ   тілінің   нормасы   мен   кейінгі   жаңа
нормасын айыра білу керектігін ескерткен.
Қысаң езуліктердің емлесі туралы. Қысаң, езулік ы, і ды-
быс таңбалары туралы “Жанғазыға хатында” (1936 ж.) автор орыс
тілінен   енген   сөздердегі  ы,  і-лерді   қысқарту   жағын   көп   ой-
ластырады. Сондай-ақ қазақ тілінің бір буынды төл сөздерінде ы/і
таңбасын салып,  екі буындыда түбірдегі қысаңды түсіріп  жазуды
ұсынады:  біл  –  блек,  қыр  –  қрау,  ыс  –  стау.   “Буын   айыр-туды
есепке   алма.   Қандай   емле   болса   да,   соған   қарай   буын   жігін
таптыру методикасын шығаруға болады” деді.
Әліпби жобасы.  Қазақ тілі фонемалар санын анықтауда  һ
дыбысы   одағайларда   болғанмен,  қазақ   сөздерінде   жоқ,  ал
одағайларда   кездесетін   дыбыстың   неше   бір   саны   бар,
сондықтан бұл фоно-морф негізгі емес деп табады Қ.Жұбанов.
Сөйтіп, қазақ әліпбиінің дәйекше қызметі бар мынадай жо-
басын ұсынады:
260
261

1 Aa
<а>
11 Mm
<м>
22 Xx
<х>
2 Bb
<б>
12 Nn
<н>
23 Zz
<з>
3 Cc
<ш>
13 Ңң
<ң>
24 Ьь
<ы>
4 Dd
<д>
14 Oo
<о>
5 Ee
<е>
15 Pp
<п>
6 Gg
<ж>
16 Qq
<қ>
7 Hh
<һ>
17 Rr
<р>
8 Іi
<и>
18 Ss
<с>
9 Kk
<к>
19 Tt

10 Ll
<л>
20 Ŭ
<ұ>
21 Yy
<ү>
Сөйтіп, сөз жіңішкелігі е, к, g әріптерімен, болмаса дәйекші
арқылы белгіленетін етеді.
Сонда бұрынғы 13 таңба 7 таңбаға дейін қысқарған: а – <а>,
<ә>; о – <о>, <ө>; у – , <уv>; ь – <ы>,<і>, i – , <ыj>; е
– , u – <ұ>, <ү>.
Жеке әріп-фонемалар емлесі туралы. Жобадағы өзгеріс
– қазіргі қазақ графикасының басты проблемасы – қосар әріп
(ұу, үу, ый, ій) таңбаларының дара таңбаға ауыстырылуы бол-
ды. Қ.Жұбановтың көзі тірісінде қабылданбаған жоба 1956 ж.
М.Балақаевтың ұсынуымен ірі ғалымдардың құп көрмегеніне
қарамастан жүзеге асқаны белгілі.
Қ.Жұбанов   құлаққа   шалынғанның   бәрі   таңбаға   ие
болмайты-нын парықтап, бір таңбамен мағына ажырататын екі
фонеманы   да   беруге   болатынын   көрсеткен.   Қ.Жұбановтың
айтуынша, дау-ыссыз дыбыстар жеке бөліп айтуға келмейді. Б
әрпін не  бы, не  ыб, р әрпін не ыр, не ры деп айтамыз. Қазақ
тілін әлі  дыбысшыл  кезеңге   түгел  жетіп  болмаған,  буыншыл
қасиеттерін түгелімен жойып бітірмеген тіл деп табады ғалым.
Сонымен қатар, Қ.Жұбановтың “буын жігін айыртуды есеп-
ке  алма.   Қандай  жазуда  да  буын   жігін таптыру методикасын
шығартып алуға болады” деген сөзі буын ауызша тілдің бірлігі,
тасымал  жазба тілдің бірлігі екенін аңғарғанын білеміз. Оны
буынның  кірігуіне  келтірген мысалдарынан байқауға  болады:
атене,  ағеке,  жақсат  деген  сөздер  –  айтылу  нормасына   сай
буынға бөлінгендер.
Автор дауысты дыбыс таңбаларын мағына айырудан бөтен,
көбінде   буынның   жуан-жіңішкелігін   көрсететін   қарақшы   деп
таниды.
Бүгінгі   қазақ   орфографиясындағы   бір   қиындық   екінші
буындағы  ә  әрпінің жазылуы болса, Қ.Жұбанов оны: “Көп буын-
ды   түбірдің   соңғы   буынындағы   дауысты   дыбыстың  а-ә  екені
дүдамал болса, немесе дүдамал болмай-ақ, анық ә дыбысы бол-са
да, қосымша жуан түбірге жалғанғандағыдай жуан айтылады да, а
мен е, қ мен к, ғ мен г бір келетін қосымшаларда а, қ, ғ жазылады.
Оңайлық үшін ондай түбірдің соңғы буынына да ә жазылмай, а
жазылады: кітапқа (кітәпке емес)” деп шешкен.
Сөйтіп,   А.Байтұрсынұлы   жазуда   лингвалды   үндесім
құбылысын   таңбалау   арқылы   және   ұяң   дауыссыздарға
артықшылық   беру   арқылы   тілдің   ерекшелігін   айқындаса,
Қ.Жұбанов   тілдің   қысаң   емес,   ашық   сипатын,   жіңішке   емес
жуан сипатын таңбалауды дұрыс көрді.
Бұл қағида қазақ жазуының бүгінгі проблемасына қатысты.
Емле сөздігінің 1964ж. басылымы бұл қатарды Қ.Жұбановтың
пікіріне   сүйеніп,  күшала,  дүдамал,  ділда,  күнә,  кінә  сияқты
сөздерді  а-мен таңбалады. Кейін жазу практикасы мен сөздік
арасында   қайшылық  туған  соң,   алдыңғысы  ескеріліп,  кейінгі
басылымдары ә-мен қалыптандыра бастады. 2001ж. сөздік тек
барыс   жалғауын   ғана   жуан   вариантта,   басқа   қосымшаларды
жіңішке формада жалғауды ұсынды.
Кірме   сөздер   емлесі.  Ғалымның   кірме   сөздердің   емлесі
жай-лы   айтқан   пікірлері   арнайы   сөз   қылуды   қажет   етеді.
Өйткені   бүгінгі   таңда   жаңа   латын   графикасына   көшу
қарсаңында не-месе орыс графикасынан бас тартудың себебін
іздеу барысын-да, жоғарыда ескерткендей, Қ.Жұбановтың қазақ
тілінің даму бағыттарына тигізген ықпалы көрінеді.
Ғалым   шеттілдік   сөздерді   орыс   тіліндегі   орфографиясымен
қоса қабылдауды ұсынды, бұл ұсыныс қолдау тауып, қазірде біз
екі   түрлі   алфавит,   екі   түрлі   орфография   пайдаланамыз:   қазақ
тілінің   төл   сөздерін   таңбалайтын   және   шеттілдік   сөздерді   жазу
орфографиясы. Жазылған сөз ішінде ц, щ, ъ, ь, ч таңбалары кір-
ме сөз екеніне маркер болып тұрады.  Директор  деп жазып, [ди-
ректр] деп оқысақ, ол орыс орфоэпиялық нормасын да қабылдап
отырмыз   дегенді   білдіреді.   “Перспектива   развития   казахского
языка, тенденция обогащения его терминами и словами, обозна-
чающими   технику   и   действия   современной   культуры,   из   инос-
транных языков не дадут возможности так просто их игнори-
ровать   …   следует   ввести  f,   h,   x.  Federatsija   →   Federatsijalav,
klassifikatsija → klassifikatsijalav” деп табады автор. Оның үстіне
262
263