Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

деп жазу, игеру тәсілдеріне қазан төңкерісіне дейінгі дыбыстық
өзгерістерді   алу  (Т.Шонанұлы);   шет  сөздерді   морфологиялық
принцип   арқылы   игеру;   өйткені   кірме   сөздердің   “тасқыны”
оларды өте аз уақытта табиғи түрде игеруге мүмкіндік бермейді
(Қ.Кемеңгерұлы);
- шет   сөздердегі  <ц>-ны-[ш]  етіп   игеру,   себебі  шіркеу-
церковь болып игерілген, <в>-ны дауысты аралығында [у], сөз
басында  [б],  тұйық   буында  [п]  етіп   игеру,  ер   адам
фамилиясының   соңын  [п],  әйел   адам   фамилиясының   соңын
[уа]  етіп   жазу  (Е.Омаров).  “А   это   значит,   что   мы   от
иностранных   слов   берем   основу,   име-ющую   материальное
значение,   с   подчинением   всех   морфологи-ческих   и   других
наращений этой основы свойствам казъязыка” (Т.Шонанұлы);
- өзге тіл фамилиясын түпнұсқада жазу (К.Юдахин),
- өзге тіл фамилияларын икемдеп жазу (Е.Омаров);
- орыс   тіліндегі   <г>-ны  ж  әрпімен   беру   дұрыс   емес
(К.Юдахин);
- орыс   тілінің   айтылуын   шет   тіл   сөздерінде   сақтау
(Юдахин);
- кірме сөздерді өзгертпей жазу, бұрынғы игеріліп жазылған
сөздерді түпнұсқа тұрпатымен жазу (Байділдин).
- сөз   басында  г,  ғ,  ч,  у,  й  әріптерін   таңбаламау,   кірме
сөздерде не түсіріп жазу, не қатаңдатып беру (Е.Омаров);
- шет сөздерді қазақ тілінің фонетикалық заңына сәйкес иге-
ру, мысалы, космос-коспыс, газ-ғаз, смола-спала (Е.Омаров);
-
жазуға дейінгі кірме сөздер мен жазу қалыптасқаннан кейінгі
кірме сөздерді екі түрлі принциппен жазу, мысалы, жағырапия,
бірақ география, геология (К.Юдахин);
- шет  сөздерді  орыс  тілі  арқылы  алмау,  европа-evropь
(еуропы)деп   жазу   (Е.Омаров);   -   шет   сөздері   халық   тілінде
қалай игеріліп жатқанын зерттеу
үшін материал жинау (К.Юдахин).
Сөйтіп,   конференцияда   көтерілген   мәселелердің   ішінде
кірме   сөздердің   емлесі   үлкен   қиындық   тудырды.   Комиссия
мүшелері   ортақ   пікірге   келе   алмай   екіге   бөлінді.   Е.Омаров,
Қ.Кемеңгеров,   Т.Шонанов   бастаған   топ   терминдерді   игеріп
жазуды  ұсынды, екінші топ (Қ.Жұбанов, Байділдин, Әлібаев)
терминдерді орыс тілі емлесіне жақындатып жазуды жақтады.
Қабылданған  емле  ережелерінің  ескертуінде   мынадай  өзгеріс
болды: “Применяя фонетический и морфологические принципы
казахском языке в правописание иностранных слов, нужно избе-
гать искажения основы иностранных слов, имеющее материаль-
ное   значение   без  особой   на   то  надобности”  (Т.Шонанов).  Бірақ
Е.Омаров   ережеге   мынадай   пунктің   енуін   қалайды:   “для   выяс-
нения   характерного   применения   вышеизложенных   принципов   к
орфографии   иностранных   слов   ориентироваться   на   европейские
слова, непосредственно воспринятые живым народным языком с
русским,   а   потом  на   слова  перешедшие   с   арабского  и   персидс-
кого”. Комиссия мүшелерінің көбі бұл пікірді құптамайды.
Міне,   конференцияда   сөз   болған   мәселелер   мен
ұсыныстардың ұзын-ырғасы осындай.
Бұл   ұсыныс-пікірлерден   қазақ   графикасы   мен   орфогра-
фиясының   негізгі   ережелерінің   алғашқы   нұсқасы   сөз   болып
отырған емле конференциясында (1929ж) жасалғанын көреміз.
Конференция мына мәселелерді айқындап берді:
- қазақ жазуының негізгі ұстанымы (фонематикалық);
- халықаралық сөздердің қазақ тілі дыбыстық заңдылығына
сай   игеріліп,   әліпбидегі   әріп   шегінде   таңбалануы:   атап
айтқанда, <ф >→ [п] / panar, <г >→ [г’], [ғ] ěaz, ěybirne, еуро-
па   жазуларындағы  сћ  тіркесін,   орыс   жазуындағы   <х>,   араб
тіліндегі   <ћ>   дыбысын  q,  к  әрпімен   таңбалау:  muqtar,  teknij`ke,
kөkіne, <ц> →с, <ч> → [ш], <щ> → [ш] дыбысы етіп игеру және
таңбалау:  әреsеr, cek, birkencik;  <й> → [ж], ю → [жұ], я → [жә],
[же] етіп игеру және таңбалау: ямбы – čатвь, ящик – čәйк, япо-
ния – čароn, еврей – čәbrej, юсуф – čysip; <в> →[у] және [n] етіп
игеру және таңбалау: samavrьn, mәskev, barcav, serdejip;
- 2-буында ерін дауыстылары бар шет сөздерін еріндікті 1-
буынға шығарып заңдастыру: труба-turba, доктор-doktьr;
- этимологиясы күңгірт түбір мен қосымшаны фонетикалық
принциппен (айтылуынша) жазу (κуŋgej, ćoŋqa),
- шылау   сөздерді   қосымшалармен   бірдей   естілуінше
таңбалау;
- түбір   соңындағы   қысаң   езуліктерді   қысаң   буынды
қосымша жалғанғанда түсіріп таңбалау (murьn – murnь);
- дауысты   дыбыстардың   дүдәмалдығын   қосымша   жалғау
арқылы анықтау (kitap – kitapqa).
Қазақстанда   латын   жазуына   біржола   өту,   сауаттану   басқа
түркі   халықтарына   қарағанда   бәсең   жүрді.   Сондықтан   жаңа
алфавиттің бүкілодақтық орталық комитетінің ІV пленумы
240
241

Алматыда   өтті   (1930   жылы   6   мамыр).   Пленумға
С.Асфендияров,   Т.Шонанұлы,   Қ.Жұбанов,   Шәрібаев
қатынасады. Пленум мүшелері Қазақстанның жаңа алфавитке
салғырт   көзқарасы   азаймай   отыр   дейді   (8-11   жасқа   дейінгі
балалардың 20% мектеп-ке тартылған).
Ресей   білімпаздарынан   қатынасқан   Н.Ф.Яковлев   терминдерді
бағындырып жазуда сақтыққа, тіпті онымен күресуге шақырды.
Пленумда бас әріп туралы С.Асфендияров қазақ жазуы бас
әріпті алмайды, алса қызметін азайтып алады, жалпы бас әріп
ағылшын,   француз   емлесінде   де   бірыңғай   принципке
сүйенбейді деді.
Р.Шор графемалардың психотехникасы жазу психологиясы
Германия, Америкада жақсы зерттелген, сонда қазіргі жазу жо-
лынан шығып тұрған таңбалар бас әріп, нүкте, үтірлер көзге
бір-ден анық көретіні анықталған дейді.
Қ.Жұбанов   пленумның   мақсаты   бір   жазуды   негіз   етіп
анықтау   болмау   керек,   ешбір   жазу   басқа   тілдің   жазуымен
ыңғайласа ал-майды, әзірбайжандр q, k әріптерінің мағынасын
өзгертіп   жіберді   деді.   Және   бір-біріне   саяси,   экономикалық,
мәдени   жақындығы   бар   тілдер   бір   унификация   жасау  керек,
жаппай бірлестіру бол-майтын іс деді.
А.Н.Самойлович қазақ жазуы <ш>-ны с-мен берді, себебі, с
– унификацияланған әліпбиде <ч>-ны береді деді.
Пленум қаулысы Қазақстандағы сауаттылықты тағы 15%-ға
көбейту,   1930   жылдың   қазанында   жаңа   әліпбиге   көшуді
түбегейлі аяқтау, Қырғызстан, Қазақстан, Дағыстан жазуы бас
әріпті қабылдау керектігін бекітеді.
Сөйтіп,   қазақ   тілінің   дыбыстық   негізінен   шығарылған
алғашқы   емле   ережесі   1929ж.   латын   графикасымен   бірге
қабылданды.   Онда   орфографтяның   негізгі   ұстанымы
анықталып, шеттілдік сөздер қазақ тілі төл сөздерінің жазылу
принципі-не   сай   таңбаланды.   Қазіргі   емлеміздегі   негізгі
орфограммалар   сол   1929ж.   емле   ережелерінде   айқындалды.
Графика   латын   алфавитінің   барлық   әріптерін   пайдаланды.
Бірақ   [ый],   [ій],   [ұу],   [үу]   қосар   дыбыстарының   бір   әріппен
таңбалануы бұл графика-да қабылданған жоқ.
Оқуға арналған материал
Әлiппемiз бұқарашыл болсын
Төр-аға. Сөз ж. Жұбанұлына берiледi.
Жұбанұлы.   –  Кенеттен   ж.   Е.Омарұлы   туыс   негiздi   емлеге
бейiмдiк көңiл бiлдiргендей болды. Сондықтан мен емленiң тек
негiзi жайынан ғана сөз қыламын.
Емленiң   бүге-шiгесiн   мен   талдап   жатпаймын.   Өйткенi   ол
жағын   Константин   Кузмич   Юдахин   толық   жанап   өттi.   Күн
бұрын бiз өзара ойласқан сөзiмiздi ол кiсi айтқан соң, мен оның
сөзiне басқа қосарым қалмады.
Бiзге туыс негiздi (морфология) емле керек пе, дыбыс негiздi
(фонетика) емле керек пе?
Менiңше,   баяндамашы   айтқандай,   емле   негiзiне   қожа   сол
тiлдiң жаратылыс заңы болуы керек. Тiлiмiздiң жаратылысына
қарасақ, емлемiз дыбыс негiздi болу керек. Әрине, ол Шонан
ұлы баяндамасында айтқандай дыбыс негiздi болу керек.
Бiзге   дыбыс   жүйелi   емле   неге   керектiгiн   Қазақстанның
бiрiн-шi  бiлiм  съезiнде  ең толық  түсiндiрген  адам  Омар  ұлы
едi. Бiз туыс жүйелi емле жасасақ та бәрi бiр, оның өзi дыбыс
жүйелi емлемiзден онша басқа болып кетпес едi. Өйткенi туыс
жyйенi сөз негiзiнде қолданар едiк. Сөз негiзi бiзде өзгермейдi
де, ды-быс  естiлуiне  сәйкес  болады.  Жалғауды  бәрi бiр туыс
негiзiмен   жаза   алмас   едiк.   Неге   десеңiз,   жалғауды   туыс
жағынан әлi ешкiм жете бiлмейдi. Жалғауды  туыс  жүйесiмен
жазу   үшiн   оның   тари-хын,   бұрын   калай   жазылып   жүргенiн,
қысқасы   алғашқы   түрiн   бiлу   керек.   Жалғаудың   қай   түрi
тұңғыш,   қай   түрi   кенже   екенiн   бұл   күнгi   тiл   бiлiмi   бiле
алмайды.   Мәселен   «лар»   көнерек   пе,   я   «дар»   ескiрек   пе,
болмаса «тар» кәрi ме, оны дәлелдеу мүмкiн емес.
Сондықтан   профессор   Шобан-заданың   ұсынысын   мен
керiсiнше ұстау керек дер едiм. Проф. Шобан-зада: «сөз-негiз
дыбыс жүйесiнше, жалғау туысынша жазылсын», десе, мен сөз
негiзi туысынша, жалғауы дыбыс жүйесiнше жазылу керек дер
едiм. Сонда бiздiң емлемiз мiнсiз, әрi жеңiл болады. Себебi сөз
түбiрi   белгiлi   жолмен   кейде   болмаса,   тiптi   өзгермейдi.
Сондықтан бiздiң дыбыс емлемiз бен туыс емлемiздiң арасында
айырмашылық болмайды деймiн. Қопармалы тiлдерде бұл екi
негiздi емлелердiң арасы жуықтаса алмайды. Сондықтан сөз
242
243