Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

қолайлы бола ала ма? Екі жүйені де аралас тұтыну керек деу-
шілер:   керегіне   қарап,   екеуін   де   тұтыну   керек   дейді.   Солай
дейді де, мынау сөзді мынадай, анау сөзді анадай етіп жазайық
деп, сөз басына ереже жасайды. Сөз басына ереже жасайтын
болсақ, ондай емле қолайлы, оңай емле болып табылар ма?
Онан   басқа   тағы   бір   байқалып   тұрған   нәрсе   сөздерді   қосып
жазуға   құмарлық.   Ол   құмарлықтың   ар   жағы   неге   барып   килі-
гетініне   тағы   көз   салынбайды-ау   деймін.   Мәселен:  “бара   ал-
майды”  дегенді  “баралмайды”  деп   жазу  керек   дейтін   бар.  Бұл
қосылып айтылып тұрған сөздердің біреуі көсемше етістік, екін-
шісі көмекші етістік екен. Бұл екі түрлі етістіктің бірлесіп айты-
луы ылғи бір көсемше, бір көмекшіден болып отырмайды.
Онан   көбірек   болып   бірлесетін   орындары   болады.   Менің
ойымша,   қопа   қардай   етіп   емле   жүйесін   өзгертеміз   демей,
бұрынғы емленің кеміс жерлері болса, соларын тексеріп, сола-
рын   ғана   түзеу.  Басқа   түріктерге   жазу  тіліміз   түсінікті   болу
үшін мүмкіндігінше жанастыру жағына қарап икемдеу.
Байтұрсынұлы 
Ақымет
Емле   туралы   //“Еңбекші   қазақ”.   1929.   27-март.
Мақаланы   қазіргі   графикаға   аударған   О.Жұбаева   //
«Ұлттың ұлы ұстазы» (Алматы, 2001. 128-137-б.).
11-семинар. Қытай қазақтары 
тіліндегі төте жазу ерекшеліктері
А.Байтұрсынұлының   әліпбиі   бүгінде   Қытай   қазақтары   жазба
коммуникациясында   қолданылады.   Бұл   туралы   проф.
С.Жанболаттың   сөзін   тыңдасақ:   «1924   жылы   Орынборда
өткізілген   қазақ-қырғыз   білімпаздарының   тұңғыш   сиезі   ресми
қабылдаған   Ахмет   Байтұрсынұлының   қазақ   алфавиті   Қытайда
тұратын   қазақтарға   оңды   да   күшті   дүмпу   жасаған,   оны   «Жаңа
әліп-би»,   «Жаңа   емле»,   «Байтұрсын   емлесі»,   «А.Байтұрсынов
әліппесі» деген аттармен Қытайға тез жетуінен, 1925-1926 жыл-
дарда   Құлжа,   Шәуешек,   Сарысүмбезе   (Алтайда),   Үрімшіде   көзі
ашық зиялылардың үйренгенінен байқауға болады, он жыл өткен
соң, бұл әліппе айтылған қалаларда жаппай ашылған мұғалімдер
курстарында   ресми   сабақ   ретінде   оқытылды,   тіпті   «Әліппе
астары» (авторы К.Дүйсенбаев, Алтайда), «Жаңа әліп-
би» (Құлжада), «Әліппе» (Шәуешекте) дейтін оқу құралдары
басылып шыққан. Кей басылымдар, мысалы «Таң» дейтін жур-
нал 1938 жылы Үрімшіде осы әліппемен қазақша шығармалар
жариялай бастады.
А.Байтұрсынұлының   жаңа   әліппесі   мен   жаңа   емлесінің
Шыңжаңдағы қазақтар  арасында талассыз  қабылданған ерек-
шеліктері мыналар болды:
1) Көне араб алфавитіндегі 
ﺙ , ﺫ , ع , خ 
қатарлы таңбалар мен
парсылар қосқан 
ژ 
сияқты әріптерді қазақ тілінде қажетсіз деп
шығарып тастау;
2) Қазақ тіліндегі дауысты дыбыс үшін 5 әріп  
,ﻯ , ﺆ , ﻭ , ﺍ
 
ه
қабылдап,  тіл   алды  (жіңішке)  дауыстыларын   дәйекше  (
ﺀ
)
арқылы (мысалы: 
ﺍ
ﺀ
ﻭ ,
 
ﺀ
 
ﺅ ,
 
ﺀ
 
ﻯ ,
 
ﺀ
 
түрінде) тіл арты дауыстыла-рын
парықтау.   Сөз   басындағы   дәйекше   былайғы   барлық   буынды
жіңішкерте   алады,   табиғи   жіңішке  
ه 
мен   жіңішке   буындарда
келетін  
گ , ﻙ 
әріптері бар сөздерге дәйекшені (
ﺀ
) қажетсіз деп
тану;
3) Қазақтағы  у  мен  и  әріптерін   дауыссыз   дыбыстардың
таңбасы ретінде қарау, буын құрағанда қосар әріптермен (ұу, үу,
ый, ій  түрінде)  жазу, 
ﻲ , ﻳ 
таңбаларына екі міндетті қоса мін-
деттеу,   дауысты   болғанда   қос   нүктені   қойма,   дауыссыз
болғанда қос нүктені қою;
4) Дауысты   дыбыстарды   жазбай,   жазылмаған   әріптерді
қоса, жазылғанын оқымай кететін немесе бір дауысты бір-неше
әріппен   жазатын,   бір   әріпті   бірнеше   түрлі   оқитын   көне
дағдыларды   тастау.   Біздіңше,   яғни   А.Байтұрсынұлының   төте
жазуына   бүкіл   әлемде   ең   соңғы   мұрагер   болып   отырған
Қытайда   тұратын   қазақтарында,   А.Байтұрсынұлының   «Тіл
құралын»   араб   әліппесі   негізіндегі   қазіргі   қазақ   жазуының
алғашқы ере-жесі десек болады».
Қытайда   Ахмет   Байтұрсынұлының   әліппесін   алғаш
қабылдағаннан қазірге дейін қазақ жазуы мен емлесіне жиыны
7 рет өзгертулер енгізілген. Ал 1954 жылғы әліпбиде дәйекшелі
әріптер есептелмейді. Дәйекше «жіңішкелік белгі» деген атпен
бір орын алды. Сонда әріп саны дәйекшемен қосқанда  – 30.
Және қ, ң, ғ, ұ, һ әріптері сыңарларының қасында емес, әліпби
соңына тізіледі.
Ал 1984 жылғы емле түзетуінде 33 әріп ретімен беріледі. 
Біразға дейін талас тудырып келген «у» мен «и» дыбыстары
қазір дауыссыз фонема деп танылады. Бұл туралы Мыркамал
Жалелқанұлының 2010 жылы жариялаған мақаласынан оқуға
болады.
220

221

Байтұрсын емлесі Қытай қазақтары арасына, Шыңжанға
Сонымен, А.Байтұрсын әліпбиінің жетілген түрі қазір Қытай
тарағаннан кейін шет тілден енген (араб, парсы және еуропа тіл-
қазақтары жазуында қолданыста.
дерінен) сөздерді дұрыс жазу үшін х, һ, ф, ч әріптерін қазақ ал-
фавитіне қабылдау-қабылдамау туралы дау болған. Бірсыпыра
Бақылау сұрақтары:
оқымыстылар  және  баспа  орындары  өз  еңбектерінде  осы
1. Қазіргі Қытай қазақтары тіліндегі төте жазудың Байтұрсын
әріптерді қолданып та жүрді. Ал қазақыландыруды жақтайтын
әліпбиінен қандай айырмашылығы бар?
зиялылар қажетсіз деп білді. 1944 ж. саяси репрессиядан кейін
2. Әліпби мен емлеге байланысты басты өзгертулер қандай болды?
қазақ-қырғыз ұйымының бір жиналысында жоғарыдағы 4 әріпті
3. Қазіргі Қытай қазақтары әліпбиінде неше әріп неше дауысты мен
қабылдау мақұлданды.
дауыссызды бейнелейді?
Оның  бір  себебі  Қазақстан  қазақтарының  өз  тектеріне
Оқуға арналған материал
«ов», «ев»- орыс жұрнағын жалғап жазуына байланысты еді.
Фамиялиядағы в әрпін у әрпімен жазу ыңғайсыздық әрі күлкілі
ХХ ғасырдың басындағы кеңестік Қазақстан
жағдай туғызды. Мысалы, М. Әуезовті М.Әуезоу деген сияқты.
Осыған байланысты Әнуар Көкей 1954 жылғы емлеге в әрпін
және түркітілдес республикалардағы
енгізді.
әліпби реформасына тарихи талдау
Сол сияқты Қытай қазақтары емлесінде “ұ” мен «у» дың
қосамжарласып жазылуы да таластың басы болған. Оқұу / оқыу
Араб әліпбиінің орнына латын әліпбиін енгізу мәселесін
/ оқу нұсқаларының қайсысын таңдау қиын еді. Әнуар Көкей
XIX ғасырдың 60-65 жылдары алғаш рет әзербайжан ғалымы,
еріндікпен емес, езулікпен жазуды ұсынған: (оқыу, тоқыу).
драматург Мырза-Фатали (кей зерттеулерде Мырзахмет Әли)
Сондықтан ол «Әнуар Көкей» емлесі деп аталған.
Ахундов мәселе ретінде көтерген болатын. Алайда патша үкіметі
Кейін  1954  жылы  27  шілдеде  Шыңжаң  өлкелік  халық
бұл мәселенің қалың бұқара арасына кең таралуына жол бер-
үкіметі:
меді. Ол өз жобасын Түркия мен Иранның үкімет басшыларына
«1) Қазақ әрпіндегі қосар ұу-дың орнына, бір әріп «у» алын-
ұсынғанымен, бұл елдің билеушілері де жазуда қиыншылықтар
сын;
келтіретінін айтып, Ахундовтың жобасын қолдамайды.
2) Қазақ тіліндегі қосар «ый» әрпінің орнына жеке «и»
ХХ ғасырдың бірінші ширегінде Түркия, Иран, Әзербайжан
қолданылсын;
және Орта Азияда араб жазуының ол елдердің тілінің табиғатына
3) Орыс және басқа ұлттардың тілінен енген сөздерде жазы-
сәйкес келмейтіні туралы сөз бола бастады. Түркі халықтары жа-
латын жаңа әріп «в» енгізілісін», – деп қаулы шығарды.
зуын реформалау мәселесін алғаш тағы әзербайжан ғалымдары
Ә.Көкейдің еңбегі туралы жазушы-профессор, дүниежүзілік
сөз  етті.  Жәдидшілдік,  мұсылманшылдық  өрлеген  кезде
қазақтар қауымдастығының төралқа мүшесі Солтан Жанболат
Түркияда латын әліппесінің қозғалысы күшейе түсті. 1908 жылы
былай дейді: «… Ахаңның төте жазуына жуңгө қазақтары іші-
Түрік парламентінде жаңа әліпби мәселесі көтеріліп, комиссия
нен екінші рет өмір беру, әмбе оның сәтті де өміршең болуы үшін
құрылды. Алайда комиссияда ауызбірлік болмағандықтан, бір
оны тағы да реформалай түсу, бүгінгі өзіміз әлі де қолданып
жылдан кейін тарап кетті.
жүрген күйге әкелу қажет болды. Міне, осы іргелі істі тынды-
1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейін Әзербайжанда әліпби
рып, зор да тарихи үлес қосқан адам Әнуар Көкейұлы ақсақал
өзгерту мәселесі қайта көтеріле бастады. 1919 жылы Бакуде
болатын».
Халық ағарту комиссариаты жанынан әліпбиді өзгерту мәселесі
Сөйтіп, 2001ж. соңғы түзетуден бері әліпбиде 34-таңба бар
бойынша комиссия құрылып, бір жыл ішінде латын әліпбиін
делінеді. Оның соңғысы – дәйекше деген атпен жіңішкелік бел-
үйрету мәселесін қойды.
гісі. Ал фонема саны – 33, оның 9-ы дауысты, 24-і дауыссыз деп
ХХ ғасырдың 20-жылдары кеңес үкіметі әліпбиді алмастыру
табылады.
мәселесін көтерді. Араб әрпінен латын әрпіне көшу шараларын
222