Өтпелі кезеңдегі жастардың саяси-әлеуметтік және мәдени құндылықтарының өзгеру барысы

2.2. Өтпелі кезеңдегі жастардың саяси-әлеуметтік және мәдени құндылықтарының өзгеру барысы

Қандай мемлекет болмасын өзінің даму барысында басынан бірқатар өтпелі кезеңдерді өткізетіні белгілі. Бұл тарихи даму заңдылығы және ол барлық елдер үшін ортақ аксиома. Трансформациялану процесі немесе өтпелі кезең қиындығы сол мемлекет ішінде өтіп жатқан реформалардың деңгейі мен тереңдігіне байланысты. Міне, осындай құбылыс ұзақ жылдар бойы Кеңес Одағының құрамдас бөлігі болып келген Қазақстанды да айналып өтпеді. Жалпы қоғамдағы өзгерістер жайлы ой шерткенде, бірінші кезекте азаматтардың материалдық жағдайы туралы көп айтылып, олардың рухани құндылықтары шет қалатыны бар. Шын мәнінде, қандай да болмасын қоғамдық өзгерістер барысында өз қалпына қайта келуі қиын, әлсіз буын осы рухани сала болып табылады.

Міне, дәл осылай Кеңестер Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан қоғамының, әсіресе жастар буынының дүниетанымы бірден өзгеріп шыға келді. Осындай жағдайда Қазақстан Республикасының қалыптасуында кеңестік дәуірдегі және одан кейінгі жастардың арасындағы рухани сабақтастық үзіліп, қазіргі таңда нарықтық экономикаға бейімделе бастаған тәуелсіз жаңа буын өкілдері өсіп жетілуде.

Өз кезегінде соңғы он төрт жылда Қазақстан Республикасының экономикалық, қоғамдық-саяси өміріндегі елеулі өзгерістер қоғамның, соның ішінде жастардың да дүниетанымына әсерін тигізгені рас.

Бүгінгі жас буынның бағыт-бағдары ертеңгі мемлекеттігіміздің кепілі болуымен қатар қоғамның прогрессивті дамуына белгілі бір мөлшерде ықпал ететін әлеуметтік топ құру мақсатымен ұштасуы шарт. Жалпы еліміздегі қалыптасқан экономикалық және саяси жүйе жастардың құндылықтарын түбірінен өзгертті және де бұл өзгерістерге толыққанды оң баға беру әлі ерте. Дегенмен, тәуелсіз мемлекет, оның саяси және экономикалық институттарымен қоса жаңа буын өкілдері дүниеге келіп өздерінің ерекше дүниетанымдық көзқарасымен, мәдениетімен, салт-санасымен жаңа ағымда өсіп жетілуде деген үміт те жоқ емес.

Осы орайда Қазақстан жастары жайында қазіргі қоғамда бірқатар сұрақтардың туындауы заңды. Атап айтқанда Қазақстан жастарының қазіргі жағдайы мен болашағы қандай болмақ? Қоғамның саяси өмірінде жастардың орны қандай? Жастардың патриоттық сана-сезімін қалай көтереміз? Болашақтың кепілі болатын жас буын өкілдерінің қазіргі қоғамдағы орны мен ролі қандай болуы керек? Міне, осы және басқа да мәселелер дәл бүгін шешімін табуы керек.

Осындай еліміздің баянды болашағы үшін өмірлік маңызы бар сұрақтар жоғары мемлекеттік деңгейде, ғылыми тұрғыдан кешенді түрде зерттелініп, жастарды нарықтық заманда қорғай алатын біртұтас бағдарламалар мен құқықтық нормалар қабылдаудың қажеттігі туындайды.

Әрине, бұл бағытта осы уақытқа дейін мемлекет тарапынан атқарылған істер аз емес. Айталық мемлекетімізде «Жастар туралы» заң қабылданып, «Қазақстан республикасының жастар саясаты туралы» концепциясы және тағы басқа да мемлекеттік құжаттар, бағдарламалар мен іс-шаралар жүзеге асырылуда.

Алайда, жастардың бүгінгі таңда қоғамымыздағы ең ірі әлеуметтік-демографиялық топ екендігін ескерсек, жоғарыда аталған шаралардың жеткіліксіз екендігін және де аталмыш проблеманың тиімді шешілуін қамтамасыз етуге жеткіліксіз екендігін көреміз.

Жастар әлеуметтік-демографиялық топ ретінде өзіндік ерекшеліктерге ие. Бұл ерекшеліктер ең алдымен қоғамның обьективті процестерінен туындап, болашақта жастар мәселесін қайшылыққа әкеп тіреуі мүмкін. Жастар – қоғамның саяси, мәдени және әлеуметтік-экономикалық салаларының толыққанды қалыптасуына және оның тұрақтылығына ықпал ететін негізгі әлеуметтік-демографиялық топ. Демократиялық даму жағдайында жастар мен қоғамның өзара қарым-қатынасы еркін түрде өрбиді. Бұл мәселе өз кезегінде жастар мен қоғамның бір-біріне өзара ықпалы мен тәуелділігін айқындайтын фактор болып табылады.

Демек, демократияның Қазақстандағы ертеңгі күні бүгінгі жастардың, ал олардың ертеңгі тағдыры қазіргі қоғамның қолында. Алайда, өз бетімен жүріп үйренген жас сананы жүйелендіру оңай шаруа емес. Себебі, жылдам уақыт аралығында өзгерген бұрынғы идеология мен рухани ұстанымдар, бірегей дүниетаным, әлеуметтік мәдени өзгерістер тікелей және жанама түрде қоғамда рухани бос кеңістіктің пайда болуына әкелді. Осындай рухани бос кеңістіктің орнын толтыру өтпелі кезеңде көптеген қиыншылықтарды да ала келгені шындық.

Оның үстіне мәселенің қиындығы белгілі бір бағдарламалар немесе жоспарлар жасаумен шешілмейді. Өйткені, қазіргі таңда кеңестік дәуірде өмір сүрген жастармен бүгінгі тәуелсіз Қазақстан жастары арасында рухани сабақтастық үзілген. Кеңестік жүйедегі қалыптасқан колликтивизмге негізделген мемлекеттік идеиология бір мезетте құрдымға кетіп, оның орнына «өз күніңді өзің көр», яғни индивидуализмге бет бұру біршама қиындықтар туғызды.

Демократиялық ашық қоғам құруға дайын болмаған қоғамда саяси мәдениет кенжелеп ауылдық жерлердегі мәдениет ошақтары, кино клубтар талан таражға түсіп, ұстағанның қолында кетті. Қалалық жерлерде үлкен завод, фабрикалардың жұмыс істеуі қиынға соғып, тоқтағаны тоқтап, өндіріс ошақтарды қаржыландыру тежеліп, әркім өз күнін көруге бет алғаны бар. Бұл жай өз кезегінде қоғамдағы жұмыссыздықтың көбеюі мен бос жүрген жастардың ішімдікке үйір болып, нашақорлыққа салыну тенденциясына әкеп соқты.

Әрине, осындай жағымсыз ішкі факторлардың өршіп тұрған шағында жастардың патриоттық, ұлтжандылық, отансүйгіштік туралы сөз қозғаудың өзі орынсыз еді. Өйткені, қиын-қыстау кезде патриоттық тәрбиеден гөрі, одан да «маңызды» экономикалық-саяси реформаларды іске қосу, жұмыссыздықты азайту проблемалары бірінші орнында болғаны рас.

Қазақстан жастарының саяси мәдениетін трансформациялау – қиын және ұзақ процесс. Оны қазіргі жағдайынан белсенді, демократиялық мәдениетке ауыстыру – жастардың санасына ересек ұрпақ тәжірибесі негізінде қалыптасатын жаңашылдыққа тән дәстүрлі құндылықтар жүйесін құрумен түйіндес. Бұл процесті декретпен немесе заңдармен жылдамдату мүмкін емес. Оның өзіне тән заңды эволюциясы бар.

Бұл туралы отандық зерттеушілер де айтып жүр. Мысалы, Р.К.Қадыржановтың зерттеуінде көрсетілгендей, Қазақстан қоғамының саяси мәдениетін тоталитарлық және авторитарлық ауыспалы саяси мәдениет модельдері арасындағы аралық жағдайға жатқызуға болады.

Ал өз кезегінде отандық саясаттанушы Е.С.Шәуеновтің еңбегінде республика тұрғындарының саяси мәдениеті белсенді мәдениеттің ең төменгі деңгейімен сипатталатындығы көрсетілген. Бұл демокртияның когнитивтік дағдысының баяу дамуынан (халықтың саяси қатысуы, үстірт саяси институттар туралы білу, қалай ақпараттар алу туралы үйрену және т.б.) сондай-ақ, азаматтардың жүйелі сезімдерінің немесе басқа да саяси қауымдастық сезімдерінің төмен көрсеткішінен көрінеді. Демек, өтпелі кезеңге тән саяси мәдениет мемлекет тарапынан белгілі бір реттуді қажет етеді.

Жалпы ересектерге қарағанда жастар демократиялық дағдыларды тез қабылдауға қабілетті. Сондай-ақ жастар кеңес уақытын сағынудан алшақ, оның үстіне жастар өмірінің саналық кезеңі кеңес уақытынан кейін басталады. Әрине жастар жалпы халықтың басқа категорияларына қарағанда жаңа құндылықты тез қабылдауға қабілетті, сондықтан да оның прогрессивті күші басым. Мұндай жағдайда мемлекет бүкіл қоғамды жаңғыртудың бас субъектісі ретінде жастарды, олардың саяси белсенділігі мен рухани жағдайын белгілеуі орынды. Алайда, мемлекеттік органдар тарапынан қабылданатын шаралар науқаншылдық сипатта емес, керісінше мемлекеттің ұзақ және мақсатты бағыттағы стратегиялық жолы болу үшін шын мәніндегі нақты мазмұнда толықтырылуы қажет.

Қазақстан үшін өтпелі кезеңнің келеңсіз жақтарымен қатар, оңды тұстары да болғанын жасыра алмаймыз. Айталық, терең әлеуметтік-экономикалық дағдарыс етжеңді, ертеңін бүгін ойлайтын жастар өрісінің құрылуына себепкер болды. Мұндай жағдайда жас буын ортасындағы әртүрлі құнды бағдарлар көбіне-көп алғашқы посткоммунистік буынның қалыптасуына алғы шарт болды. Осындай үрдістер аясында нарықтық қайта құру әсерінен жастардың түрлі ағымдағы либеральдық-демократиялық бағыттағы саяси мәдениетінің айрықша, дербес және мықты жақтары қалыптаса бастады.

Мысал ретінде жастардың саяси санасы мен мәдениетінің өзгеру барысын алып көрелік. Жалпы қазіргі таңда Қазақстан жастары арасында қандайда болмасын саяси идея, бағыт түрлері бойынша бірігуден гөрі бытыраңқылық тенденциясы басым. Әрине жастардың әртүрлі қарым-қатынас жасауы, белгілі бір қоғамдық іс-әрекетке бой беруі олардың тікелей тілек-қалаулары мен саяси болмысына байланысты. Бұл демократиялық қоғам құрудың белді принциптерінің бірі. Бірақ, мақсат пен әрекет ерекшеленуі мүмкін. Сондықтан бұл жағдай жастардың күнделікті өмір тіршілігіне сәйкес құрылған санасының қазіргі озық модельдерін бейнелейді.

Соңғы он төрт жылғы отан тарихында ауыз толтырып айтарлық саяси өзгерістерге толық болды. Бұл ең алдымен еліміздің саяси жүйесіндегі демократиялық үрдістер, атап айтқанда мемлекеттік органдар мен ұйымдардың демократиялық үлгіде қайта жаңғыруы және сайлау науқандары десек қателеспейміз. Себебі, осындай елеулі құбылыстар ғана жастар санасына айтарлықтай әсер етуге бейім.

Өткен жылдарда жүргізілген социологиялық зерттеулер нәтижелеріне қарағанда жас буын өкілдері жеке-дара электорат (сайлаушы) ретінде өз басынан бірнеше маңызды кезеңдерді өткізген. Бұл олардың саяси сауаты мен белсенділігінің дамуына түрткі бола отырып, жалпы жастардың демократиялық саяси мәдениетінің қалыптасуын және олардың тәуелсіз қазақ мемлекеттігімен бірегейлену процесінің дамуын қамтамасыз етті.

Мәселен, елімізде өткен сайлау науқандарына көз жүгіртер болсақ жастарымыздың белгілі бір ықпалды топқа айналуын көрсетеді. Яғни еліміздегі жас буын өкілдері сайлау кезінде белгілі бір саяси күштерді қолдай отырып, өз пікірлерінің әралуандығын да көрсете білді.

Алайда, бұл жастар арасында толыққанды демократиялық саяси мәдениет қалыптасып бітті деген сөз емес. Себебі, осы уақытқа дейін ел ішінде орын алған саяси жағдайға селқостықпен қарайтындар қатары аз емес. Мысал ретінде сол сайлау науқандарын алсақ болады. Айталық, жастардың көбі сайлауға қатысуға ынтасыз, ал қатысқан жағдайда өз сайлау құқын мақсатты түрде пайдалануға асықпайды. Бұл өз кезегінде жастар арасында патриоттық сезімнің қалыптасуына елеулі әсері бар өзара консенсус, яғни келісімпаздықтың орнауын тежейді. Ал “келісімпаздық” болмаған жағдайда, жастар түрлі саяси күштердің алдап-арбау объектісіне айналуы мүмкін. Мұндай жағдай жастардың саяси санасының болашақ тағдырын болжауды қиындатады. Байқағанымыздай қазіргі жастарымыз саяси келісімпаздыққа итеретіндей өмір тәжірибесі мен саяси сауаттылығын жеткілікті дәрежеде жинақтаған жоқ.

Қалай десек те, өтпелі кезең заңдылықтары қоғамдық-саяси ортада жастардың саяси симпатиясы мен көзқарастар жүйесін қалыптастыра білді десек қателеспейміз. Мәселен, осы кезеңдегі жастардың саясаттағы позициясына жасалған талдау, олардың өзін-өзі ұйымдастыруға талпыныс жасауын, сондай-ақ мемлекет тарапынан болған жастар саясатындағы көпполюстік беталысты айқындады.

Соңғы он бес жылдың ішінде кеңес дәуірінен кейінгі кеңістікте құрылған тәуелсіз мемлекеттердің құрылуы, бұрынғы тоталитарлық жүйеден бірден өзіндік даму жолына түсті. Әрине, әр елдегі саяси-экономикалық процестердің даму мазмұны мен сипаты өзіндік менталитетіне, ерекшеліктеріне тән ішкі факторлармен анықталады. Мәселен, әрбір азаматтың қоғамдық ұйымдардың жұмысына қатысуы немесе қатыспау туралы таңдау еркіндігі берілген жағдайда, демократиялық даму жағдайында ол көбінесе жеке тұлғаның ұйғарымына байланысты болады. Өйткені әр жас азамат өз таңдауын өзі анықтап, өз өмірінің қожайыны болмақ. Кейінгі уақытта республикамыздағы жастардың қоғамдық саяси өзгерістерде назарын аударуынан – жастардың жаңа идеяға жол бастағандығын байқау қыйын емес.

Жалпы алғанда, жастар проблемасын зерттеуші А.Шайкенов атап көрсеткендей, Қазақстан жастары “әлеуметтену” процесінің үш кезеңін бастан кешіруде. Олар: азаматтық-құқықтық, материалдық-экономикалық және өнегелік-дүниетанымдық. Осының ішінде өтпелі кезеңдегі ауыртпалық және оның ұзақ уақытқа созылуы - тұлғаның рухани дағдарысқа түсіп қоғамнан тысқары қалу қаупі де жоқ емес.

Жастардың қоғамдық ұйымдар жұмысына қатысуы міндетті емес, сондықтан бұл жай комсомолдық ұйым сияқты өткен уақыттағы құрылымнан қазіргі жастар ұйымын ерекшелейтін негізгі сипаттама. Егер біз жастардың өзін-өзі ұйымдастырудың әртүрлі үлгілеріне ұмтылыс жасауы туралы айтар болсақ, онда негізінен өзекті мәселелер жиынтығы жастар ұйымының бірнеше түрлерін және мақсатты бағыттарын болжауға мүмкіндік береді. Олар әртүрлі қолдау қорлары арқылы жұмыс істейтін экологиялық, құқықтық, спорттық, экономикалық сипаттағы ұйымдар. Ұйымды құру және оны бастау оңай шаруа емес. Ол таңдап алынған бағыттағы әрекет мүдделеріне ие болу, өзін-өзі тану және таныту, өз көзқарасы мен наным-сенімін жеткізе білу болып табылады.

Мұндай жағдайда, мемлекет жастарға еркін әрекет ету мүмкіндігін бере отырып, жастар қозғалысының дамуы, жастардың қоғамды жалпы саяси реформалау процесіне мүмкіндігінше белсенді қатыстырудың қажетті компоненттерін құруға көмектеседі.

Жалпы, қалыптасқан пікірлер бойынша қазіргі уақыттағы жастар ұйымын қалыптастырып, қолдауға жасалынып жатқан шаралар, белсенді қадамдар, мемлекеттік органдар тарапынан жасалуы тиіс. Көптеген жастар ұйымдары мен қозғалыстары қажетті қаржылық-материалдық қолдаудың жоқтығынан өз әрекеттерін кең көлемде жүзеге асыра алмай отырған жайы бар. Тек қаражаттың жоқтығы емес, сондай-ақ жергілікті әкімшілік органдарының қолдауы да аздық етіп отыр. Мұндай жағдайда мемлекет, қаржы орталықтары мен арнайы қорлардың күшімен қоғамдық жастар ұйымдарының күшін біріктіргенде ғана, Қазақстандық жастарды қоғамдық-саяси өмірге баулып, өсіп келе жатқан ұрпақтың патриоттық сезімінің дұрыс арнада қалыптасуына септігін тигізеді.

Қоғамның әр саласының өз бетінше даму жолына түскен жағдайында, жастар ұйымдарының жергілікті жерлерде шағын масштабтағы бірлестіктер ретінде бой көтеруі тиімді секілді. Сөз жастардың мүмкіндігінше заңды түрде өмір тіршілігіне жақын жергілікті жастар ұйымдарын құруы туралы болып отыр. Сол себептен де жергілікті атқарушы органдар жастар қозғалысы мен берлестік әрекеттеріне барлық шамада қолдау көрсету тиіс.

Сонымен, республика жастарының саясатқа деген қатынасына талдау жасай отырып, бәрінен бұрын қоғамдық саяси белсенділігі мен Қазақстан жастарының саясатқа қызығу деңгейі жылдан-жылға төмендеп келе жатқанын көруге болады. Мысалы, зерттеулер нәтижесіне сүйенсек, жастардың үшке жуық бөлігі ғана үнемі саясатпен айналысады. Ал жас буын өкілдерінің бесінші бөлігі мүлдем саясатқа қызықпайды. Бұл санаттағы жастарға ауылдық жастарды жатқызуға болады.

Яғни, бұл көрсеткіштер жастардың кейбір жағдайда жеке проблемаларына, жеке даралық сана мен өмір салтына бейжай қарауына куә болады.

Дегенмен, жастардың негізгі бөлігінің саясатқа деген қызығушылық белгілерінің болмауы, мемлекетіміздегі жастар проблемасының, оның шешілу жолдарының жоқтығын білдірмейді. Керісінше, мемлекетіміздің жастар саясатын қолдау кейінгі уақытта күш алып ең өзекті даму бағыттарының біріне айналуда. Мемлекет саяси-экономикалық жетістіктерге жету жолында әлеуметтік-демографиялық топ ретінде халықтың басым бөлігін қамтитын жастарға көңіл аударуы заңдылық. Өйткені қай заманда болсын жастар қоғамның алдыға жылжуының тетігі болып, мемлекеттегі модернизациялану процесін баянды ете алатын ықпалды күшке ие.

Бұл жерде еліміздегі саяси партиялардың ішіндегі жастар қанатының болашақта атқаратын істері баршылық. Айталық, болашағына бейжай қарамайтын белсенді жастар еліміздің жан-жақты дамуына ұсыныстар айтып, мемлекеттік органдардың қызметін бақылайтын патриоттар санын көбейтудің амалын қарастырғаны жөн. Дәл қазіргі уақытта еліміздің тұтастығы мен тұрақтылығын қамтамасыз ету ең маңызды құндылық болғандықтан отанымыздың шын мәніндегі патриотын тәрбиелеу ауадай қажетті саясат болғаны дұрыс.

Қазақстанның еңбек нарығындағы жастардың жағдайын талдау қажеттілігі екі маңызды жағдаймен түсіндіріледі. Біріншіден, жастар Қазақстанның еңбекке жарамды халқының басым бөлігін құрайды, екіншіден, ең бастысы, олар елдің болашағы, жастардың қызметке тартылуы елдің болашақ дамуын айқындайды. Жастар қазіргі кезде қоғамның саяси, экономикалық және әлеуметтік құрылымын көп жағынан белгілейді. Сонымен бірге олар әлемде еңбек нарығындағы ең әлсіз топ болып саналады. Аталған проблемалардың өзектілігіне қарамастан, оларға ғылыми зерттеу еңбектерінде, бұқаралық ақпарат құралдарында, үкімет құжаттарында аз көңіл бөлінеді.

Осы жұмыста біз 16-29 жас аралығындағы жастардың еңбек нарығындағы жағдайына талдау жүргізуге талаптанып отырмыз. Бұл жаста олар орта білімді бітіріп, кәсіптік білім алуға ұмтылады, бірқатары жұмыс іздейді, бірқатары еңбек қызметін бастайды.

Жасөспірім топты (18 жасқа дейінгі жастар) негізінен орта мектеп оқушылары мен кәсіптік училищелер студенттері құрайды. Олар негізінен еңбек қызметіне тартылмаған. Алайда халықтың көпшілік бөлігінің тұрмыс деңгейінің төмендеуіне байланысты жастардың осы санатының өмірлік позициясын едәуір өзгертті. Олардың көпшілігі еңбек етіп, ақша табуды мақсат тұтады. Олар жұмыссыздар қатарын толықтырып, еңбек нарығына кіреді.

Қазіргі кездегі жасөспірімдерді жұмысқа тарту жағдайлары алаңдаушылық туғызады. Бұл ең алдымен өз бетімен автомашина жууға немесе газет сатуға не экономикалың «көлеңкелі» секторына жұмысқа жалданған жастарға қатысты. Бұл ретте олармен арнайы шарт жасалмағандықтан түрлі сылтаумен жасөспірімдердің еңбекақысын уақтылы толық төлемеу, жұмыс барысында денсаулығына зиян келтірілсе, оны өтемеу фактілері кездеседі. Сондықтан жастардың осы тобының жұмыспен қамтылуына мемлекет тарапынан қатаң бақылау болмаса, онда қоғамның қылмыстық потенциалы ұлғайып кетеді деген қауіп бар.

18-24 жас аралығындағы жастарға студенттер мен негізгі кәсіптік даярлықтан өткен жастар жатады. Олар да еңбек нарығына қосылып жатқан әлсіз топ болып есептеледі. Өйткені жеткілікті кәсіпқой және әлеуметтік тәжірибелері аз, соның салдарынан бәсекеге қабілетсіз.

25-29 жастағылар негізінен кәсіби таңдау жасай алады, белгілі бір біліктілігі, бірқатар өмір тәжірибесі бар. Олар өздерінің нені қалайтынын біледі, көпшілігінің отбасы бар, ұсынылған жұмысқа жоғары талаптар қояды. Сондықтан да Қазақстанда тіркелген жұмыссыздардың ішінде осы топтың үлесі мол. Бұл ең алдымен қазақстандық жастардың еңбек нарығына жұмыс таңдау мүмкіндігінің молдығына байланысты жылдам бейімделгендігін көрсетеді.

Еңбек нарығындағы маңызды көрсеткіштерге жұмыссыздық деңгейі, еңбек нарығының сыйымдылығы мен конъюнктурасы, ұсыныс пен сұраныстың ара қатынасы жатады.

Біздің статистика көп жағдайда еңбек нарығындағы жсатардың жай-күйін толық көрсете алмайды. Өйткені жастар ересектерге қарағанда еңбек биржасында жиі тіркеуден өте бермейді. Статистика тек жалпы үрдісті сипаттауға ғана мүмкіндік береді. Жұмыспен қамту қызметтері еңбекке сұраныс пен жұмыс күші ұсынысының тек бір бөлігін ғана көрсете алады. Нәтижесінде, жасырын жұмыссыздықтың бар қыры толық ашылмай қалады.

Зерттеулер көрсеткендей, жастардың 50% мемлекеттік кәсіпорындарда жұмыс істейді, 25%-ке жуығы әртүрлі салада. Кәсіпкерлікпен айналысушылардың ішінде жастардың үлес салмағы басым. Жастардың жалпы санының 2,5-3,0% шағын және орта бизнеспен шұғылданады.

Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің деректері бойынша 2002 жылдың басында 14-тен 29-ға дейінгі жастағы жас азаматттардың саны 4 260 000 адамды, немесе халықтың жалпы санынан 28,7%-ды құрады. Салыстыру үшін айта кететіні, 1999 жылы осы көрсеткіш 3 787 700 адамды, немесе халықтың жалпы санынан 25,7%-ды құраған. Жастар санының осындай күрт өсуі көптеген жылдар бойы байқалмаған (1 кесте).

1-кесте

Дерек көзі: Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі, 2002ж.

Жастар урбанизация процестеріне қатысатын халықтың аса белсенді санатында қалып отыр. Қала халқының құрылымындағы жастардың саны 2000 жылы 25,8%-ды құраса, 2001 жылы бұл көрсеткіш 27,9%-ға дейін өсті. Бұл ретте, ішкі көші-қонның осындай көрсеткіштеріне қарамастан, ауыл халқының құрылымында жастардың үлесі жоғары деңгейде қалып отыр. 2001 жылы ауыл жастарының саны 29,8%-ды құрады.

Жұмыс іздеуден туындаған жастардың ішкі көші-қоны масштабтары елеулі дәрежеде елдің экономикалық және әлеуметтік дамуына ықпал етеді. Жастарды жұмыспен қамтуға, қылмысқа қарсы күреске, тұрғын үй проблемаларын шешуге бірқатар әлеуметтік-экономикалық сипаттағы проблемалардың өзектілігі артуда.

Отбасы құру проблемаларын көрсететін және жас отбасыларын әлеуметтік қолдаудың қажеттілігіне назар аудартатын неке-отбасы қатынастар көрсеткіштері аса маңызды мәселелердің қатарында. Статистикалық зерттеулердің нәтижелері бойынша, неке қиюдың негізгі жасы 19-дан 24-ке дейінгі жас аралығы екені мәлім. 2000 жылы 25-29 жас аралығында өз қатынастарын заңдастырған 42414 адамға қарағанда, 19 бен 24 жаста некеге тұрған ерлер мен әйелдердің саны 80453 адамды құрады. Сонымен қатар, неке қатынастарының «есею» үрдістері байқалады. Соңғы жылдары осы үрдіс ерлерге қарағанда, әйелдерде көбірек байқалады (2 есеге). Бұл отбасы рөлінің екінші орынға ығыстырылып, дәстүрлі құндылықтар жүйесінің белгілі бір өзгеруі туралы айтады.

Сонымен бірге, тіркелген некелер санының қысқаруына қарай келеңсіз беталысы алаңдаушылық тудырады. Неке қию және ажырасу туралы статистика деректеріне сәйкес 1989 жылы 165 400 неке тіркелген. Ал 1999 жылы осы көрсеткіш 64 001 некені құрады /9/. Неке санының азаюы ажырасу санына да тікелей әсер етеді. Мәселен, 1999 жылы жастар арасындағы ажырасу коэффиценті 1,9-ды құраса, 2000 жылы бұл көрсеткіш 1,4-де дейін азайды. Бұл ретте, 2000 жылғы ажырасулардағы жастардың үлесі 28%-ды құрады.

Нәтижесінде халықтың туу деңгейі төмендеуі мүмкін, өйткені ажырасулардың көпшілік саны ең репродуктивті жастағы өкілдерге тиесілі. Осы үрдістің екінші салдары отбасының орташа мөлшерінің қысқаруы және толық емес отбасылар санының өсуі болып табылады. Жағдай некеден тыс, толық емес отбасыларда туылған балалар санының ұдай өсуімен ушығуда.

Осыған байланысты, жас отбасылық жұптардың арасында ажырасудың жоғары көрсеткішінің сақтауына әкелетін әлеуметтік-экономикалық сипаттағы үш негізгі себептерді бөліп айту керек:

- жас отбасыларды мақсатты мемлекеттік қолдаудың болмауы;

- отбасын материалдық қамтамасыз етудің және еңбекке орналастырудың қиындықтары;

- тұрғын үйдің болмауы.

Практика көрсеткендей, дәл осы жас адамдар үшін шешуі қиын проблемалар жиынтығы бүгінгі таңда отбасы ішілік қатынастардағы жанжалдың, олардың тұрақсыздығының бірінші себебі болып табылады. Тұтастай алғанда, атап өткеніміздей, Бұл жағдай Республикадағы туу көрсеткіштерінің төмендеуіне және демографиялық жағдайдың нашарлауына әкеліп соғады.

Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігі жүргізген социологиялық сауалнаманың нәтижелері бойынша 19-дан 25-ке дейінгі жас арасындағы топ мамандық бойынша жұмысқа орналасу (39,5%) және тұрғын үй болмау (12,7%) проблемаларына неғұрлым жиі кезігеді, ал 26-29 жастағы жастар отбасын материалдық қамтамасыз ету қиындықтарын бірінші орынға қояды. Осы проблема өз неке қатынастарын ресімдеген жас адамдар арасында аса үлкен көрсеткішке (57,9%) ие.

Қазіргі уақытта жастардың жалпы санынан шамамен 15%-ының ғана өз тұрғын үйі бар. Жастардың 5%-ынан астамы өз меншігіндегі пәтерді ата-аналарының көмегі есебінен иеленіп отыр.

Жастар халықтың тұрғын үймен ең аз қамтылған бөлігі болып табылады. Бұл ең алдымен, жастарға өз меншігіне үй сатып алуға және үй салуға, жер бөлуге арналған тұрғын үйді кредиттеу тетіктерінің жоқтығына байланысты. Бұл проблеманы шешу көбінесе жастардың кепілдікке берер қарыз қаражатының, меншігінің немесе мүлкінің болмауымен байланысты қиындап отыр.

Жоғарыда көрсетілген келеңсіз үрдістердің сақталуы, көптеген жас отбасылардың өмір сүруіне қауіп төндіреді, ол өз кезегінде ажырасушылар санының тым елеулі өсуіне алып келуі мүмкін, ол нәтижесінде қолайсыз әлеуметтік-демографиялық зардаптарға ие болады.

Қазіргі әлеуметтік-демографиялық жағдай және қоғамдық қатынастар жүйесіндегі жастардың рөлі оның дамуына жасалынған бірдей әлеуметтік-экономикалық жағдайлармен анықталады. Ондай жағдайлар жасау мемлекеттің ең маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.

Жастардың дамуындағы неғұрлым көкейкесті мәселелердің арасынан жастарды еңбекпен қамтамасыз ету проблемасын және жас азаматтардың жұмысқа орналасуына көмек көрсету, сондай-ақ, қалыптасқан экономикалық қатынастар жүйесінде жастардың әлеуетін жүзеге асыру үшін жағдай жасауды атап айтуға болады.

Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің деректері бойынша 2002 жылдың 1 тоқсанында республикада экономикалық қызметпен айналысатын жастардың жалпы саны 169622 адамды (жалпы жастар санының 40%-ы, немесе экономикалық белсенді жастар санының 75,5%-ы) құрайды. Экономиканың жекелеген салалары бойынша жастардың жұмыспен қамтылу жағдайы 2002 жылы көрсеткіші мынадай бейнеде қалыптасты (2-кестені қараңыз). Экономикалық белсенді жастардың саны 2 241118 адамды құрайды. 15-29 жас аралығындағы жұмысссыздардың саны 545 496 адамды құрады. Жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейінің көрсеткіші 24,3%-ды құрады, ол жалпы жұмыссыздық деңгейінен екі есе (10,8%) артық. Барлық жұмыссыздардың 75%-ға жуығы жастар болып көрсетілуі дерегі ерекше алаңдаушылық тудырады.

Дерек көзі: Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі

Әлеуметтік қорғаудың белсенді нысаны қандай да бір мамандық алу мақсатында, жастарды кәсіптік даярлық курстарында оқыту, сондай-ақ қайта даярлау мен біліктілігін арттыру болып табылады. Осылайша, көрсетілген кезеңде 605 мың адам оқу бітірді, оның ішінде 4906 адам алғаш рет оқыса, 1160 адам қайта даярлықтан өтті, 273 адам біліктілігін арттырды. Оқып-үйрену және қайта даярлықтан өткен жас адамдардың ішінен 3017 азамат жұмысқа орналасты, олардың 138-і өз ісін ашқан, 3096 адам оқу мен қайта даярлықты жалғастыруда.

Тұтастай алғанда ресми көрсеткіштер жастар арасындағы жұмыссыздықтың жоғары деңгейде екендігін аңғартады. Өндірістің қүлдырауына, кәсіпорынның экономикалық және қаржылық проблемаларына негізделген жасырын жұмыссыздық деп аталатын немесе толық емес, ішінара жұмыспен қамтылу еңбек нарығына теріс әсерін тигізеді.

Жастар жұмыс тәжірибесінің және арнайы дайындықтарының жоқтығынан, жұмыс берушілердің көңілінен шықпайды және қабылдауға ілікпейді, бұл ең алдымен 16-дан 24-ке дейінгі жастағы жастарға қатысты болады. Еңбек нарығында алғаш рет шыққан жастар арасында айтарлықтай үлесті еңбек өтілі жоқ, оқу орындарының түлектері құрайтыны маңызды проблемаға айналып отыр.

Жұмыс іздеуде өтініш білдірген жұмыссыз жастардың құрамы бойынша бұрын жұмыс істемегендердің саны 36,7 мың адамды құрайды. Бұрын жұмыс істемегендердің ішінде жоғары кәсіптік білімі барлар – 15,9 мың адамды, орта кәсіптік білімі барлар – 41,6 мың адамды, бастауыш кәсіптік білімі барлар – 27,4 мың адамды, жалпы орта білімі барлар –117,6 мың адамды құрайды.

Еңбек нарығындағы қазіргі ахуал жұмыс күшінің экономиканың нақты секторынан жасырын түріне көшуімен сипатталады. Экономиканың аталмыш саласы ерекше кәсіптік білімді қажет етпейді, ол өз кезегінде жастарға, оның болашақ дамуына, парасатты қалыптасуына, кәсіпшілігіне кері әсер етеді. Осы процесстер жас азаматтардың санасында әлеуметтік құпталатын және әлеуметтік құпталмайтын қызметтердің өзгеруіне әкеліп соқтырады.

Осылайша, еңбек жолына түскен жастар халықтың аса еліктегіш санатына жатады, оны ерекше тәуекелшіл топ ретінде сипаттауға мүмкіндік береді. Мемлекеттің белсенді араласуынсыз жұмыссыздық жағдайына түбегейлі өзгерістер енгізу мүмкіндігі аз болып көрінеді.

Жастардың өз әлеуметтік-экономикалық қабілетін іске асыруына ықпал етуші оларды жұмыспен қамту мәселелері, жүйелі қолдауды қалыптастыру және қазіргі нарықтық жағдайға бейімделуіне, кәсіби жоғарылауға жағдай жасау сияқты мемлекеттік қолдаудың негізгі шараларынан жастар арасында кәсіпкерлік қызметті дамытуды ерекше атау керек.

2.3. Қазақстандағы жастар саясатының қалыптасу ерекшеліктері мен әлеуметтік мәселенің көріну деңгейі

Жастар саясаты мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарының бірі ретінде жастардың өсіп-өркендеуін, азаматтық қалыптасуын алғышарттайтын құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық жағдайларды құрып, нағайтуды көздейді. Бұл міндеттерді іске асыру үшін мемлекетке ең алдымен концептуалдық, құқықтық-нормативтік негіз жасау шарт. Міне, осы міндетті іске асыру бүкіл мемлекеттік жастар саясатының ойдағыдай жүруіне септігін тигізеді. Бұл міндеттердің неғұрлым ойдағыдай шешілуі, жастар саясатының тиімділігін соғұрлым арттыратыны анық.

Жалпы Қазақстан Республикасының жастар саясатындағы әлеуметтік жұмыс жүргізу мәселесін қарастырмас бұрын, жалпы жастар саясатының қалыптасу барысына талдау жасағанымыз жөн болады. Бұл жастар саясатының жалпы көрінісін, осы саладағы шешілмеген сұрақтар буынының сипаты мен көлемін анықтауға мүмкіндік береді.

Мемлекеттің көбінесе жастармен қарым-қатынасы басқа елдердегідей, жастар мәселесінің спецификалық шешімі қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымдарымен ерекшеленетіні белгілі. Сондықтан да Қазақстандағы мемлекеттік жастар саясатының қалыптасу және іске асу ерекшеліктерін осы салаға ретроспективті талдау жасау арқылы көре аламыз.

1990 жылдарға дейін жастармен жұмыс істеудегі көптеген функцияларды комсомолдың атқарғаны белгілі.

Жастармен жұмыс істеу барысында комсомол саяси-әлеуметтік жүйенің барлық саласында өте жоғары тәжірибе жинақтағанын атап өтуіміз қажет. Жасөспірімдерді патриотизмге, еңбекке, әдептілікке, дене даярлығына тәрбиелейтін кадрларды даярлау мен қайта даярлау жүйесі мүлтіксіз жұмыс істеді. Комсомолдың тарихи тәжірибесі мен нақты іс-әрекеті оның кеңестік қоғамдағы орны мен маңызын айқындап, жалпы алғанда жастардың рухани дамуын қанағаттандырды деп айтсақ қателеспейміз. Студенттік құрылыс отрядтарын, оқушылардың өндірістік бригадаларын, жоғары кластардың еңбек және демалыс лагерлерін; «Золотая шайба», «Кожанный мяч», «Белая ладья» спорттық клубтарын; «Студент және ғылыми-техникалық прогресс» конкурстарын; қоғамдық мамандықтар факультеттерін; жас жазушылардың, композиторлардың, кинематографтар мен басқалардың отырыстарын; мәдениет, ғылым, техника, өндіріс және өзге де салаларда еңбек ететін жастарға сыйақы тағайындау сияқты тиімді түрлерін комсомолдың пайдалы жұмысы деп атауға толық негіз бар.

Жоғарыда көрсетілгендердің барлығы бір мақсатты – жас патриоттар буынын қалыптастыру, балалар мен жастарды шығармашылық еңбекке және Отанды қорғауға, өз елінің тарихы мен мәдениетіне шынайы сезімін тәрбиелеуді көздегені рас. Мысалы, тек осы жастардың араласуымен ел ішінде жаңа қалалар, энергетикалық, әскери-өндірістік комплекстер құрылды, тың игерілді. Сондықтан бүгінгі жастардың патриоттық тәрбиесіне комсомол тәжірибесінің берері мол деп есептейміз.

Жалпы комсомолдың жастар тәрибесіндегі орны мен маңызы туралы айтқанда, оның іс-әрекетінің біржақты болмағанын атап өтуіміз керек. Ол көбінесе мынадай факторлармен, яғни комсомолдың барлық іс-әрекетінің негізінде саясаттандыру және идеологизациялау жатқандығымен, жастарды демографиялық-әлеуметтік топ ретінде қатаң бақылауда ұстауымен ерекшеленді.

Сондықтан 1980 жылдардың аяғында комсомолда келесі қарама-қайшылықтар туындады:

– орталық бас ұйым және одақішілік басқарма арасындағы кейбір мәселелер бойынша келіспеушіліктің жиілеуі;

– Одақ мүшелерінің санының артуы, ұйымды басқару механизмдеріндегі олқылықтар;

– ұйымның ішкі құрылымындағы бюрократиялық құбылыстың өршуі;

ұйым жұмысындағы өз бетінше әрекет ету механизмдерінің болмауы.

Дегенмен, комсомолдың саясатындағы жағымсыз тұстар оның жалпы оңды іс-әрекетін өзгерте алмайды. Сондықтан да осыны мойындай отырып және де қазіргі Қазақстанның даму ерекшелігін ескере отырып, комсомол мен пионер ұйымдарының көптеген тиімді бағыттарын, түрлерін, әдіс-тәсілдерін, жұмыс істеу механизмін қайта құру қажет.

Бүгінгі таңда Елбасының қолдауымен мемлекеттік жастар саясаты концепциясы бекітіліп, барлық облыстарда жастар саясаты бағдарламасы қабылданып, үкіметте және жергілікті басқару органдарының ішінен жастар ісі бөлімі ашылып, жұмыс істеуде. Мәселен, осындай бағытта бекітілген «Қазақстан жастары –2009» бағдарламасы жеті бағытты қамтыған:

• 
  жастардың еркіндігі мен құқығын қорғау;
  
• 
  жас азаматтардың жан-жақты білімі мен тәрбиесі;
  
• 
  әлеуметтік-экономикалық қолдау мен қамтамасыз ету;
  
• 
  жастардың денсаулығын қорғау;
  
• 
  жастардың адамгершілік-мәдени және рухани қалыптасуы;
  
• 
  жас отбасыларды қолдау;
  
• 
  жастар саясатының инфраструктурасын дамыту.
  

Бұл бағдарламаның мақсаты мемлекеттік жастар саясатын іске асыратын құқықтық, экономикалық, ұйымдастырушылық механизмдерін ойластыру. Осы бағдарламаны қаржыландыру республикалық және жергілікті бюджеттен, халықаралық ұйымдардың грандтарыннан бөлінуі тиіс.

Қазіргі таңда мемлекеттік грант пен кредиттің санын екі есеге дейін өсіру мен студенттік стипендияны ең аз жалақының деңгейіне көтеру ұсынысы өте өзекті де қажетті мәселе болып отыр. Сонымен бірге жастар арасындағы кәсіпкерлікті дамытуда кредиттік және салықтық жеңілдіктер беру күн тәртібіндегі мәселе екені рас.

Соңғы уақыттағы қабылданған «Жастар туралы» заң жастар ұйымдарының пікірінше қордаланған жастар мәселесін шешуге және олардың білім, медецина, еңбек нарығындағы қызығушылықтарын қорғауға ат салысады.

Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың ойынша «қазіргі таңда жаңа буын өкілдері жоғары интеллектуалды, энергияға толы күші мен талпынысын көрсетуде. Жастар еліміздегі реформалардың тірегі мен қозғаушы күшіне айналуда». Әрине республикамыздағы әр үшінші адам жастар қатарында болса, олардың қоғамда ықпалды топ екендігін аңғару қиын емес.

Сол себептен Қазақстан жастарының жалпы жай-күйі билік жанынан құрылған жастар ісі бойынша арнайы органдардың бақылауында болуы орынды. Қоғамның, мемлекеттік құрылымның, өкілеттік өкімет органдарының назарын жастар проблемасына аударуының бірден бір айғағы – Қазақстан Республикасы Ақпарат министрлігі құрамынан арнайы Жастар саясаты департаментінің құрылуы болды.

Үкімет жанынан құрылған осы уәкілеттік органда қоғамымыздың көптеген әлеуметтік, бірінші кезекте өспірімдер мен жастардың мүддесі мен құқығын қорғауға қатысты проблемаларды шешуде балалар, жастар және басқа да үкіметтік емес ұйымдарды тарту бойынша мақсатты жұмыстар жүргізілуде. Мұндай жұмыстың бетке ұстары ретінде „Қазақстанның болашағы үшін” республикалық жастар қозғалысының жемісті еңбегін көсетуге болады.

Жастардың патриоттық сезімін, өз еліне деген сүйіспеншілігін арттыруда олардың әлеуметтік проблемаларын шешудің маңызы зор. Сондықтан, билік өкілдерінің жастарды әлеуметтік қорғау мәселесі бойынша атқаратын жұмыстары баршылық. Жастар мен билік арасындағы өзара әрекеттестіктің біріне - әлеуметтік саладағы әріптестік жатады. Қазіргі Қазақстан үшін жастар мәселесін шешуге бағытталған әлеуметтік қызметті құруда жастардың өз ынтасы мен жеке жауапкершілігінің айрықша мәнге ие екендігі айтпаса да белгілі.

Кезінде Қазақ ССР-де 1991 жылы 28 маусымда «Қазақ ССР-дегі мемлекеттік жастар саясаты туралы» №722-XII заңы жұмыс істегені белгілі.

Заңда жас жанұяларға үй алуға немесе салуға ұзақ мерзімді пайызсыз несие алу, мемлекеттік болып табылатын барлық транспорт түрлеріне жүретін 50 пайыздық жеңілдіктер беру, жылына екі рет еңбек демалысын беру, дүниеге сәби әкелген жағдайда жас жанұяларға ұзақ мерзімді пайызсыз қарыз беру, өндірістерде салық төлеу кезінде «ученическое», «студенческое», «молодежное» мәртебесімен жеңілдіктер жасау қарастырылған.

Оның үстіне, жұмыссыз жүрген жас азаматтарға: барлық мемлекеттік өндірістерге, өнеркәсіптерге, ұйымдарға жас азаматтарды жұмысқа қабылдауға квота тағайындау; мемлекеттік оқу орнын бітірушілерге, жас әскери қызметшілерге, үш жылдан астам еңбек стажы барларға жұмысқа орналасуға ұсыныс беру; жұмыс іздестіру кезінде қиыншылықтар көрген, сондай-ақ жұмыссыз ата-аналары немесе оларды ауыстыратын кісілері барлар, бас бостандығынан айырылғандар отыратын жерлерден келген азаматтар, зағип жандар, еріксіз келген мигранттарға еңбекке орналасуда әлеуметтік қорғауды талап ететін кепілдіктер берілген. Тіпті, жас азаматтарға Қазақ ССР-нің және өзге де одақтас республикалардың оқу орындарында коммерциялық негізде оқуға ақы төлеу үшін 10 жылға дейінгі мерзімде несие беру қарастырылған болатын.

Алайда, 1991 жылдан кейінгі уақытта бұл заңның көптеген баптары бүгінгі Конституция мен заңдың актілерге енбей, олардың осы бағыттағы әрекеттері тоқтатылды. Келесі кезекте тоқтатылған «Қазақ ССР-дегі мемлекеттік жастар саясаты туралы» заңның көптеген әлеуметтік баптарына сәйкес келетін өзгертулер мен қосымшалар болды.

Қазіргі кезеңде жастар саясатының жаңа нормативтік-құқықтық базасын құруда жоспарланған іс-шараларға сәйкес жұмыс атқарылуда. Бұл бағыттағы маңызды қадам ретінде республика азаматтарының, оның ішінде жастардың міндеттері мен құқықтарының негізі, қоғамдық қатынастардың барлық салаларындағы кепілдіктер бекітілген, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы жаңа Конституцияның қабылдануын атап өтуге болады.

1999 жылы 28 тамызда Қазақстан Республикасы Президентінің № 73 жарлығымен, қазіргі күнде республикалық жастар саясатының негізгі құжаты болып табылатын «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясатының концепциясы» қабылданды. Концепция тәуелсіз мемлекеттік жастар саясатының жаңа приоритеті мен стратегиясын анықтап берді. Қазақстанның мемлекеттік жастар саясатының басты мақсаты - жас буынның өсіп-өркендеуі мен азаматтық қалыптасуы үшін құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық жағдайларды жасау және бекіту болды.

Жастар саясатының басты басымдылықтарын іске асыру үшін келесі мақсаттар бөлініп көрсетілді:

1. 
   Жастар потратизмінде жастардың қоғами және рухани дамуын қамтамасыз ету.
   
2. 
   Жастардың еңбек, білім және денсаулығын сақтау саласында әлеуметтік құқықтарын қорғау.
   
3. 
   Жастардың әлеуметтік–экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жағдайлар жасау.
   
4. 
   Жастардың рухани және материалдық дамуы үшін жағдайлар жасау.
   
5. 
   Жастар қоғамдағы инициативаларын ынталандыру және қолдау.
   
6. 
   Қазақстан жастарын халықаралық мәдени, экономикалық, ғылыми және білім беру процесстеріне тарту.
   

Естеріңізде болса, Қазақстанда жастар үшін әлеуметтік қызмет 1980 жылдары құрыла бастаған. Бірақ республикамызда оның қарқындап даму шыңы 1990 жылдардың орта кезіне ғана келіп жетті. Сонан соң бұл іс-шара тек 1990-шы жылдардың ортасынан бастап қолға алына бастады және де бүгінгі таңда қайта өрлеу кезеңін бастан кешіріп отырған жайы бар. Мәселен, егер 1995 жылы республикамыздың 12 облысында 31 әлеуметтік қызмет құрылымдық бөлімдері құрылса, 1996 жылы олар 68-ге жеткен. Осы уақытта мемлекеттік органдар тарапынан әлеуметтік қызмет үшін жергілікті бюджет есебінен қажетті анықтамалық-ұйымдастыру және әдістемелік құралдар, әлеуметтік қызмет үшін арнайы мамандар даярлауға көмек көрсетіліп отырды. Бұл қызметтер облыстық орталықтарда орналасып, “сенім телефоны”, жастар еңбек биржасы, үйінен кетіп қалған балалар үшін баспана, медицина-психологиялық кеңес беру пунктер жүйесін құра білді.

Дегенмен, ақпараттандыру және құжаттамалық орталықтар, бас бостандығынан айырылған кәмелетке толмаған балаларға арналған әлеуметтік реаблитация және реадаптация орталықтар, мүгедек балаларға арналған орталықтар жүйелі қызмет түрлеріне айнала алмады.

Қазіргі күнде әлеуметтік қызметтің одан әрі дамуы өз дәрежесіне сәйкес, құқықтық қамтамасыз етуді және жұмыс істеу тәртібін нақтылауды талап етеді. Әрине, көп нәрсе бюджеттік қаржыландыру мәселесіне келіп тіреледі. Осы орайда, Қазақстандағы жастардың әлеуметтік қызметін, тек ішкі проблемалар аясына шектемей, халықаралық деңгейге көтерудің пайдасы мол болмақ.

Жастардың болашақта патриот азамат болып қалыптасуында маңызды орын алатын аспектілердің келесі бір тетігі – жастар ұйымдарына көрсетілетін мемлекеттік қолдау механизмдері. Дәл қазіргі уақытта республикамыздың Әділет министірлігінде 157 жастар ұйымы тіркелген. Олардың бағыт-бағдарлары әртүрлі, соның ішінде экологиялық, ақпараттық, құқықтық қорғау, салауатты өмір салтын насихаттайтын, мәдени-ағартушылық болып бөлініп кете береді. Айталық, «ХХІ ғасыр көшбасшысы», «Анти-Спид», «Қазақстан болашағы үшін», «Жастар салауатты өмір салты үшін», «Жастар таңдауы», «Ұлттық пікірталас орталығы», «Жастар парламенті», «Қазақстан жас лидерлер ассоциациясы», «Қазақстан жастар одағы» т.б. осындай ұйымдар республика көлемінде жұмыс атқаруда /10/.

Оның үстіне жастардың діни сана-сезімі де үлкен өзгерістерді бастан кешіруде. Бүгінгі таңда мемлекетімізде діни бірлестіктердің саны 3 000 мыңға жетіп, ал діни конфессиялардың 40–тан астам түрі тіркелген. Қазақстанда соңғы жылдары діни институттардың саны мен сапасы артып қара көз қазақтың 500 мыңға жуығы басқа діннің өкіліне айналған. Бір алаңдататыны олардың арасында жастарымыздың саны көбейгендігі.

Десе де жастар ұйымдарының қоғамдық-саяси процестерге ықпалы төмен деңгейде қалып отыр. Сондықтан Қазақстан жастарының конгресі жалпы қазақстандық жастардың проблемаларын мемлекеттік деңгейге көтеруге мүмкіндік алып отыр. Ал, мемлекеттің міндеті Жастар конгресімен тығыз байланыста болып жастарды барынша кең көлемде саяси процестерде, әлеуметтік-маңызы бар жобаларды іске асыруда белсенді ат салысуына жағдай туғызу болып отыр.

Демек, Қазақстан жастарының конгресі сияқты үйлестіруші органның болуы, елімізде жүргізіліп отырған жастар саясатының тиімділігін арттырудағы маңызды механизмдердің бар екендігінің айғағы болса керек.

Сонымен қатар, осындай жетістіктер мен бірге жастар қозғалысының құрылуы мен ұйымдастыру, мемлекеттік органдар мен жастар бірлестігі арасындағы өзара тиімді әріптестік қатынасты жасау кезінде туындаған проблемаларды айтпай кетуге тағы да болмайды.

Кеңес уақытынан кейін көптеген елдер мемлекеттік жастар саясатын іске асыруда мемлекет пен жастардың өзара қатынастарының нашар ұйымдастырылу салдарынан сергелдеңге түсіп, біршама күйзеліске ұшыраған жайы бар.

Сөз жоқ, бір жағынан соңғы жылдары жастар саясатын мемлекеттік деңгейде іске асыру жұмыстарында жүйелі әдістерді ендіріліп, заман талаптарына сай өзгертулер жүргізілуде. Екінші жағынан, жастар саясатына деген көзқарастар мен осы процестерді басқару органдарының жиі қайта құрылуы тағы бар. Осы орайда, ресейлік зерттеушісі В.А.Луков мемлекет тарапынан қарастырылатын шаралар жүйесі мен ұйымдастыру құрылымдарын орнықсыз өзгерте беру мемлекеттік жастар саясаты міндеттерін белгіленген уақытта орындалуын тежейді, ал бұл өз кезегінде бағдарламалық принциптердің маңыздылығын төмендетеді деп анық атап көрсеткен.

Сонымен қатар, мемлекеттік жастар саясаты аясындағы бағдарламалық әзірлемелер, ұйымдастыру шаралары жоғарғы билік өкілдерінің назарынан тыс қалатын кездер аз емес. Сол себептен іске асырылған шаралар қоғамда, әсіресе жастар ортасында қажетті нәтижеге қол жеткізе алмайды. Сол үшін, ведомствоаралық және басқа да ұйымдар арасындағы кедергілерді алып шығуға бағытталған жастар ісі бойынша қызмет атқаратын мемлекеттік құрылымның болғаны дұрыс сияқты.

Оның үстіне, жастар ұйымының көптүрлілігі оларды қадағалап, қоян-қолтық жұмыс істейтін мемлекет үшін бірқатар қиындықтар туғызары анық. Егер қазіргі таңдағы жастар мәселесімен айналысатын барлық мемлекеттік басқару құрылымдарын жинақтап айтар болсақ, оған Мәдениет министрлігі, Ақпарат министрлігі, Білім және ғылым министрлігі, Ішкі істер министрлігі, Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі және басқа да органдарды қоссақ, онда мемлекеттік ұйымдардың көп бөлігі жастар мәселесімен айналысатыны айқындалады. Бірақ, осы уақытқа дейін олардың жұмысының нақты нәтижесі туралы сөз қозғау артық сияқты.

Біздің пікірімізше, жоғарыда айтылған мекемелердің іс-әрекеттерінің үйлеспеуіне бюджеттен бөлінген қаржының таратылуының дұрыс еместігі басты себеп болса керек. Қортындысында мұндай жағдай жастар мәселесінің, оларға бірінші кезекте отансүйгіштік қасиеттерді қондыру мәселелерінің ойдағыдай, түбірімен шешілуіне кедергі жасауда.

Сондықтан жастар ұйымдары туралы мәселелер қазіргі таңда тиімді шешімін табудың орнына, министрліктер, әкімшіліктер мен басқа да билік коридорларында қалып қоюда.

Ең алдымен бұл жастардың өзінің жалпы тұтастығын ұғына алмауына байланысты. Әрине, қазіргі жағдайда барлық жастарды жинау мүмкін еместігі түсінікті, бірақ өздерінің мақсаттары мен тапсырмаларын ұғынған және соған ұйымдасқан түрде жетуге тырысатын белсенділер бөлігін жинау қажет жұмыс.

Бұл жердегі ой комсомолдың қайта құрылуы туралы емес. Комсомол басқа уақыт пен басқа жүйенің элементі болғаны аян. Сол себептен алғашқы ұйымдардың қазіргі өмір талаптарына бейім болып құрылуы, оларды жаңартып жасаудың маңызы зор.

Айталық, Қазақстанда мемлекеттік жастар саясатын жүйелі түрде іске асыру барысында «Қазақстан жастары» бағдарламасы қабылданғаны белгілі. Бағдарламаның мақсаты мемлекеттік жастар саясатындағы құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық механизмдерін құрып, жүзеге асыру болып табылады. Бағдарламаны жүзеге асыру кешенді түрде қамтылған және үйлестірушілік тетіктердің көмегімен іске асады. Ол мемлекеттік жастар саясатының толыққанды жұмыс істеуі, сол жастардың белсенді араласуымен қарай жастармен жұмыс істеуді дамыту әдістерін тиімді түрде қолдануға бағытталған. Аталмыш бағдарламаны іс–шараларының жоспарында жастардың қоғамдық-патриоттық ұйымдарының еркін қазмет етуіне жағдайлар жасау көзделген.

Жалпы «Қазақстан жастары» бағдарламасы жастардың рухани–патриоттық тәрбиесі мен денсаулығының жақсаруына жағдай жасауды көздейді. Аталмыш бағдарламаның қорытындысында жастардың азаматтық қалыптасуының қанағаттандыратын қажеттіліктері, соның ішінде жұмысқа орналасуы, рухани дамуы, сондай-ақ жастар арасындағы қылмыс пен нашақорлықтың таралуына тосқауыл қою жолдарын қарастырады.

Дегенмен, Қазақстанда мемлекеттік жастар саясатын құқықтық тұрғыда бекіту кезінде жастар туралы мемлекеттік құжаттардың бастапқы редакцияларының қоғам мен заман талаптарына сай бірқатар өзгерістерді басынан кешргенін көру қиын емес.

Осындай үлгіде, біз жастар саясатының нормативті-құқықтық негізіне қатысты концептуалды регламентін, сондай–ақ мемлекет пен жастар ұйымы арасындағы бірлескен әрекеттерін қарастырдық. Жалпы Қазақстанда осы бағытта болашақ уақыт талабына сай келетін жастар саясатының концепциясына түзетулер мен қосымшаларды ендірудің қажет екенін көреміз.

Сондай-ақ мемлекеттік органдардың көңіл аударып, қолдау көрсетіп отыратын маңызды іс-шаралар қоғам тарапынан да, жастар тарапынан да ұсынылуда. Мәселен, жастар саясатын жүзеге асырудағы көрсетілген прициптер отандық авторлардың ұжымдық «Жастар ортасындағы саяси процестер» деген жұмысында атап өтілді. Олардың аталмыш еңбегіндегі көрсетілген тұжырымдармен келісе отырып, мына бір сәттерді айта кетсек дейміз.

Аталған еңбектің авторлары атап көрсеткендей, жастар саясаты елдің дамуындағы әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясы мен жалпымемлекеттік саясаттың бір бөлігі болып табылады. Демек, жастар саясаты республикамыздың әлеуметтік-экономикалық саясатының негізгі бағытттарының үздіксіз буыны ретінде жүргізілуі тиіс. Жастар саясаты ұжымдық факторлар мен жекешілдік арасындағы байланысты жүйелеу арқылы туындауы тиіс. Мемлекеттік органдар жас адамның жеке мүдделерін қорғау мақсатында жауапты да, әділ шешім шығаруға, сондай-ақ жастардың білім, мамандық алуына, жұмыс табуына, материалдық әл-ауқатының жоғарылауына жағдайлар жасауы керек. Осы сарынмен мемлекеттік органдар жастарға бірте-бірте мемлекеттің «әлеуметтік қарамағынан» шығып олардың дербес өмір сүруіне көмек көрсетуі тиіс.

Мемлекеттік жастар саясаты әлеуметтік саясат ретінде тек компенсаторлық механизмге жиынтық болмауы керек. Ол жас ұрпақтың шығармашылық мүмкіндігіне сүйенетін белсенді инновациялық және өндірістік аспектіден тұруы керек. Өз ретінде бұл қоғам ресурстарын стратегиялық тұрғыда дамытатын мемлекеттік жастар саясатын құруға мүмкіндік береді.

Жастар саясатын жүзеге асырудағы мемлекеттің негізгі ролі негізгі мақсаты нақты тапсырмаларды шешуге бағытталған жастардың патриоттық рухты көтеруге негізделген жобаларын қаржыландыруда. Сонымен бірге, өз мәселелерін өздігінен шешуді көздейтін, жастар мүмкіндігін арттыратын кешенді бағдарламаларды іске асыруға көмегі бар құқықтық және қаржылық-экономикалық механизмдерді құру да мемлекеттің мойнында болса керек. Бұл бағытта жалпы шаруашылықты жүргізу жағдайында экономикалық ортаның белгілі жеңілдіктерін алғашқы кезеңде қалыптастыру, еңбек мотивацияларын арттыру, жастар ортасында кәсіпкерлікті дамыту және көтермелеу тапсырмаларын шешу сияқты мәселелер бар.

Жастарды дамыту үшін қалыптасқан жағдайда жастардың өз іс-әрекеттеріне жеке жауапкершілігі мен оның жеке бостандығына негізделген қоғамдық қатынастардың кезең-кезеңімен дамуын қамтамасыз ету талап етіледі. Бұл жастардың саяси, мәдени және әлеуметтік-экономикалық белсенділігін арттырып, жастардың өмір жолдарын өздігінен таңдауларына себеп болады.

Демек, жастар саясатының тиімділігі қоғамда қалыптасқан дәстүрлер мен демократия принциптеріне деген сенімді айғақтап, оның ережелері мен принциптері төменнен шыққан бастамаға, яғни, жастар ортасынан шыққан бастамаларға сүйенуі керек. Ол болмаған жағдайда аталмыш саясат тек қарапайым жария күйінде ғана қалмақ.

Осының бәрінен мемлекеттік жастар саясатының билік пен жастар арасындағы қарым-қатынасқа негізделген қиын, әрі көп деңгейлі процесс екендігін көреміз.

Жалпы ойды қорытындылай келгенде қазіргі жастар саясаты мен ондағы патриоттық тәрбие мәселсін шешуде мынадай ой-түйін айтуға болады:

1. Әлеуметтік-экономикалық күйзелісті бастан кешіріп отырған қоғам өміріне кірген жасөспірімді азамат ретінде қалыптастыру үшін, оның болашақтағы мүмкіндіктерін кеңейту үшін не істеу керек? Мұндағы негізгі ой, қоғамды қылмыстан және т.б. келеңсіз құбылыстардан құқықтық тұрғыда қорғай отырып әлеуметтендіру мен тәрбиеге қол жеткізу.

2. Қоғамдағы жасөспірімнің өзін-өзі дамыту мен өсіп-өркендеуін қалай қамтамасыз ету керек? Бұл жерде Қазақстан қоғамы – жастардың өсіп-өркендеуінің басты өмірлік потенциалы екендігін ұмытпаған абзал.

Бұл сұрақтар белгілі бір дәрежеде Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясатының қоғамдық және құқықтық контекстінің қалыптасуын бейнелейді. Сондай–ақ осы салада мемлекет тарапынан тиісті шешім іздестіруді көздейді.

1. Мемлекеттік жастар саясаты бірыңғай тұжырымдама базасында жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасы Президентінің 1999 жылы 28 тамызда №73 жарлығымен Қазақстан Республикасының мемлекеттік жастар саясатының Концепциясы қабылданды.

Концепция - нормативтік-құқықтық акт емес және 1991 жылғы одақтық заңға бұл ретте балама болып табылмайды. Бұл құжат дәл осы жағдайда мемлекеттік жастар саясатын өзіне тән салалық қатаң құқықтық тұрғыда концептуалды түрде көтеруі мүмкін емес.

2. Жастар туралы заңдар шығаратын мемлекеттік жастар саясатының негізгі құқықтық базасы біртіндеп жаңара түседі. Бұл бағытта негізгі тұжырым Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде көрсетілген (жалпы бөлімі). Жастар мен олардың ұйымдарының құқықтық мәртебесінің негізі дәл осындай жолмен заңды түрде бекітіліп жүруі ұсынылады. Сол кезде мемлекеттік жастар саясатының заңдылықтары мемлекеттің іс-әрекетінің негізі ретінде қалыптасады.

3. Республиканың жергілікті атқару органдары мемлекеттік жастар саясаты аясында жергілікті жерлерде жастарды патриоттық үлгіде тәрбиелеу ісінде жүйелі бағыт ұстануы тиіс. Ал дәл қазіргі жағдайда бұл маңызды процесс көбінесе мемлекеттік жастар саясатының орталық өкілетті органының бастамасымен ғана жүргізілуде.

Қазақстан үшін мемлекеттік жастар саясатының осы реттегі мәселелері кезек күттірмей шешуді талап етеді.

2.4. Жастарды жұмыспен қамту проблемаларын шешу жолдары мен механизмдері

Әлеуметтік саланың салалық органдары жастардың қалыптасуы мен дамуына мемлекеттік қолдау жүйесін қалыптастыруға белсенді ат салысуда. «Қазақстан Республикасының мемлекеттік жастар саясаты туралы» Заңда, мемлекеттік және қалалық жастар саясаты туралы бағдарламаларда жастар проблемаларының ерекшеліктері ескеріліп отыр. Алайда, жастар басқа әлеуметтік топтардан тек жасымен ғана емес, сонымен бірге дүниеге көзқарасымен, ұрпақ жалғастырушы белсенді топ ретінде де ерекшеленеді. Әлеуметтік саланың дәстүрлі салаларыне жетекшілік ететін органдар жастардың өз рольдерін орындауын толықтай қамтамасыз етуге шарасыз. Сондықтан елімізде жастар ісімен айналысатын арнайы комитет не болмаса жастар ісі жөніндегі мемлекеттік агенттік ашылып, еліміздегі жастарға қатысты мәселелерді бір орталықтан қадағалап, шешіп, реттеп отырса, нұс үстіне нұр болар еді. Ел боламын деген кез келген мемлекет жастарына жағдай жасайды. Халықтың осы күнгі жастарының тұрмыс деңгейіне, санасына, саяси бағдарына, ғылыми-біліктілік потенциалына қарап, елдің 10-15 жылдан кейінгі тағдырын көз алдыңызға елестете беруіңізге болады. Сондықтан да бұл мәселеге келгенде ешқандай да енжарлыққа жол берілмеуі керек.

Жастарды жұмыспен қамту мәселесін шешуде олардың біліктілігін арттыру, кәсіптік училищелерде оқуын ұйымдастыру, жалпы шетелдерге жіберіп, сапалы білім алуына жағдай жасау өте маңызды міндет болып табылады. Бұл бәсекеге қабілетті ел болуымыз үшін де қажет стратегиялық маңызды мәселе. Сондықтан да жастар мәселесін, олардың әлеуметтік жағдайы мен білім алуы, жұмыспен қамтылуы Елбасы Н. Назарбаевтың назарынан ешуақыт тыс қалмай келеді.

Елімізде білімнің заңдылық және нормативтік құқықтық базасын жетілдіруде маңызды қадам жасалды. 2004 жылғы 9 шілдеде Қазақстан Республикасы “Білім туралы” Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” Заң қабылданды. Онда білім беру қызметін лицензиялауға талапты қатаңдату қарастырылған, білімнің барлық деңгейлерінде білім беру қызметін көрсетуге сыртқы бақылау және тиісті бюджеттер қаржысынан мемлекеттік бақылау жүргізуге мүмкіндік беретін нормалар енгізілді.

2005-2010 жылдар аралығында Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы Президенттің 2004 жылғы 11 қазанында №1459 Жарлығы және оны жүзеге асыру жөніндегі 2005-2007 жылдарға (1-ші кезең) арналған іс-шаралар жоспары Қазақстан Республикасы Үкіметі Қаулысымен бекітілді.

2004 жылы 12 қазанда білім және ғылым қызметкерлерінің III съезі Н. Ә. Назарбаевтың қатысуымен өтті. Онда министрлікке негізгі міндеттер қойылды.

Мемлекет Басшысының Қазақстан халқына 19 наурыздағы Жолдауында бала-бақшалар жүйесін қалпына келтіру және толыққанды мектепке дейінгі білім беруді қалыптастыру бойынша тапсырма берілді. Жеті ай ішінде жергілікті атқарушы органдар 4,0 мың адамдық 39 бала-бақшаны қалпына келтірді. Жалпы білім беретін мектеп базасында мектепке дейінгі мини-орталықтарды ұйымдастыру ережесін министрлік жасап шығарды. Бірқатар аймақтарда осындай орталықтар құру басталды.

Жалпы білім беру саласында білім беру қызметінің жалпы халықты қамтуын, білім сапасын көтеру, мектептердің материалдық-техникалық базасын нығайту бойынша тыңғылықты және жүйелі жұмыс жүргізілуде.

Білімді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы бойынша жалпы орта білім берудің 2008 жылы 12 жылға көшуі білім берудің мазмұнын түбірлі өзгертуін қажет етеді. 12 жылдық оқытуға көшуде Ресей, Беларуссия, Украина, Өзбекстан және Прибалтика елдерінің тәжірибесі зерттелді. 12 жылдық білім берудің әлем елдерінде қолданылуы бойынша салыстырмалы сараптама жүргізілді. 2004-2005 оқу жылдарының басынан бастап, 12 жылдық білім беруге көшудің экспериментіне 104 мектеп қатыстырылуда, оның 45 ауыл мектептері.

Тәжірибелі жұмыс кадрларының қажеттілігі кәсіптік мектеп бітірушілерінің қызметке орналасуынан көрнекті көрінеді. 2004 жылдың 1 қазанына дейін ағымдағы жылдың 74,6% жұмысқа орналасқан. Жалпы оқу мен жұмыспен 90,8% (өткен жылы 82%) колледждердің 78,7% (өткен жылы 68,8%) қамтылған. Колледж бітірушілерінің қызметпен қамтылуының ең жақсы көрсеткіштері Павлодар, Маңғыстау, Қарағанды және Шығыс Қазақстан (83-86%), жалпы республикалық деңгейден Ақмола, Жамбыл, Қызылорда облыстарында төмен.

Білікті жұмысшы кадрларды дайындаудың жоғары деңгейін қамтамасыз етудегі басты кедергі кәсіптік мектептердің, лицейлер мен колледждер құрал-жабдықтарының моральді және физикалық тозуы болып табылады. Проблемаларды шешудің бір жолы - әлеуметтік әріптестермен қарым-қатынасты қалыпқа келтіру және жеке сектордан қаржы тарту. Білім берудің Мемлекеттік бағдарламасы бойынша кәсіптік мектептердің (лицейлердің) материалдық-техникалық базасын жақсартуға 1 млрд. теңге қарастырылған. Білім алушылардың кәсіптік дайындығын тәуелсіз бағалауға 2005 жылы біліктілікті растау және беру жөніндегі орталық құрылады.

Кадрлармен қамтамасыз ету мақсатында 2003-2015 жылдарда Қазақстан дамуының индустриалды-инновациялық Стратегиясын жүзеге асыру мақсатында жоғары оқу орындарында ғылыми-техникалық және инновациялық қызмет саласында арнаулы курстар енгізу, ғылыми-инновациялық орталықтар, жаңа технопарктер мен технополистер ашу.

Жоғары білім беру саласында шектеулі бағыттағы мамандықтар дайындаудан жаңа классификаторға сәйкес бакалавр мен магистрлер дайындауға көштік. 2004-2005 оқу жылынан бастап, мемлекеттік және мемлекеттік емес жоғары оқу орындарының экономикалық мамандары кредиттік жүйеге көшті. Жоғары оқу орындарында кредиттік жүйені ұйымдастыруға көмек ретінде анықтама-ақпараттық “Қазақстанда білім берудің кредиттік жүйесі негіздері” басылымы жарық көрді.

Жоғары білімді мамандар дайындауға мемлекеттік тапсырыс берудің жаңа механизмі жасалды және енгізілді. Конкурстық негізде мемлекеттік білім беру гранты бойынша мамандарды дайындау құқына ие жоғары оқу орындары анықталды. Жоғары оқу орындарына қабылдау Ұлттық бірыңғай тестілеу сертификаттары балдары және өткен жылдардағы бітірушілердің түсу емтихандары негізінде жүргізілді. Мемлекеттік білім беру гранты мен кредитін бекітуде бір мезгілде төрт мамандық бойынша: екеуі грантқа, екеуі кредитке жүргізілді. Бұл Мемлекеттік білім беру тапсырысы бойынша анағұрлым дайындалған талапкерлерді таңдауға мүмкіндік берді. Мемлекеттік білім беру грантын тағайындау нәтижелері 71-120 балл жинаған талапкерлер арасында көбейгенін көрсетеді, 2003 жылы 57,3%, 2004 жылы 79,5% дейін.

Президенттің тапсырмасына сәйкес, 2005 жылдан бастап, мемлекеттік білім беру тапсырысы бойынша мұғалімдерді даярлау 5000-ға көбейеді, бірінші кезекте қазақ тілі мен шет тілдері, бастауыш сынып мұғалімдері, мектепке дейінгі сынып бойынша мамандар даярлау. Бұл гранттар алдымен 8 педагогикалық жоғары оқу орындарына беріледі.

Білім беруді дамыту Мемлекеттік бағдарламасында әлем халықтарының дәстүрі мен мәдениетін құрметтейтін, кемінде үш тілді меңгерген, мәдени тұлғаларды тәрбиелеу стратегиясы айтылған. 2004-2005 оқу жылдары республика облыстарында 26 мектептерде экспериментті жұмыс бойынша үш тілде білім беру жүргізілуде. Қазақ және орыс тілдерінде білім беретін мектептердің 7 сыныптарынан 770 оқушы қатысуда.

Биылдан (2005) бастап, 3000 қазақстандық азамат жыл сайын Ресей мен Шығыс Еуропа елдеріне білім алуға жіберілу жоспары бар. Осы мақсатта 2005 жылы республикалық бюджет жоспарынан тиісті мөлшерде қаржы бөліну көзделуде. Министрлік көрсетілген бағдарлама бойынша осы механизммен білім алуға жіберілетін жоғары оқу орындары мен мамандықтар тізбесі қалыптастырылуда, үміткерлерді жіберу мен іріктеу жұмысын жасауда. Іріктеу мектеп бітірушілер, колледждер, жоғары оқу орындары студенттері арасында өткізіледі. Осыған байланысты сапалы үміткерлерді іріктеумен қамтамасыз етіу үшін ақппараттық-түсіндіру жұмыстарын ұйымдастыру жүргізілуде.

Жоғары оқу орындарындағы жастар ісі жөніндегі комитеттерді белсендендіру мен координациялау мақсатында жастар ісі жөніндегі комитет басшыларының республикалық кеңесі құрылады. Жастар ісі жөніндегі департамент – мемлекеттік жастар саясатымен айналысады. Жаңа жылда Департаментке 2005-2007 жылдарға арналған жастар саясаты бағдарламасы жобасымен жұмыс жасау, “Қазақстан Республикасының мемлекеттік жастар саясаты туралы” Заңындағы нормативті-құқықтық актілері бойынша жастармен нақты тағы да басқа жұмыстар атқару көзделген.

Ғылым саласында Министрлік ғылыммен әлеуметтік-экономикалық және индустриалды-инновациялық дамытуды қамтамасыз етудің басым бағыттарын бірінші кезекке қойып отыр.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігіне Білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында көрсетілген тапсырмаларды орындау мен “Білім туралы” жаңа Заңға дайындық бойынша жұмыстар атқару міндеті тұр. Белгіленген міндеттерді жүзеге асыру білім беру жүйесін одан әрі жетілдіру және дамытудың кепілі болып табылады.

Жастардың жағдайы мен дамуының тұрақтылығын арттырушы перспективті бағыттар қатарына жастарды еңбекке даярлауда жалпы білім беретін және кәсіптік даярлықтан өткізетін оқу орындарының жұмысын жандандыру, жастардың жұмыспен қамтылуына қолдау көрсету жатады.

Жастарды жұмыспен қамту мынаны көздейді:

● жастар үшін жаңа жұмыс орындарын ашатын кәсіпорындар мен ұйымдарға қолдау көрсету (салықтық жеңілдіктер ұсыну);

● тұрақты жұмыс орындарын қалыптастыру;

● жасөспірімдер мен жастардың қайталама еңбек нарығын ұйымдастыру үшін мүмкіндіктер жасау;

● жастарды жұмыспен қамтуда (бірінші кезекте – жасөспірімдерді) мекемелер мен кәсіпорындар инфрақұрылымын құру.

Әлеуметтік-экономикалық жағдайдың ерекшелігін ескерсек, жасөспірімдерді жұмыспен қамтудың үш негізгі нысанын бөліп көрсетуге болады: маусымдық жұмыстар (жазғы еңбек лагерлері, отрядтар), қоғамдық жұмыстар және халыққа, кәсіпорындарға, ұйымдарға қызмет көрсету саласындағы еңбек. Сол сияқты соңғы жылдары қайта бас көтеріп, қанат жайып келе жатқан студенттердің құрылыс отрядтарының жұмысына қолдау көрсету де мәселенің оң шешілуіне игі ықпалын тигізеді. Жастар мен жасөспірімдердің жұмыспен қамтылуын шешуде жастар арналған мамандандырылған жастардың еңбек биржаларын ашудың да маңызы зор. Сол сияқты Алматы қаласында жыл сайын өтетін «Бос жұмыс орны» жәрмеңкесі де атап өтуге тұратын оңды іс.

Сонымен, жастар еңбек нарығындағы ең әлсіз топ. Жасөспірімдер мен жастарды жұмыспен қамтуды ұйымдастырудың болашағын белгілей отырып, мынадай жаңа формаларға қолдау көрсетуге назар аударған жөн:

- жастар мен әйелдерді жұмыспен қамтуға болатын шағын өндірістер құру;

- жұмыс берушіні жұмысқа жастарды қабылдауын жүктейтін талаптары бар заң актілерін қабылдау арқылы квоталанған жұмыс орындарын құру;

- жасөспірімдердің уақытша жұмыспен қамтылуын ұйымдастырудың тиімді және тұрақты механизмдерін ойластыру;

- жастар саясатын мен бағдарламасын жүзеге асыруға бөлінетін қаржыны бір сәттік көңіл көтеру акцияларына емес, тұрақты нәтиже беретін, жастардың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ететін тиімді жобаларға бөлу.

жүктеу 1,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: