Жсатармен јлеуметтік жўмыс

І ТАРАУ. ЖАСТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

жүктеу 0,66 Mb.

бет	2/9
Дата	09.11.2018
өлшемі	0,66 Mb.
	#18710

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1.2. Әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық негіздері
1.3. Әлеуметтік жұмыс саласында тәжірибе мен әлеуметтік жобалауды ұйымдастыру әдістемесі

І ТАРАУ. ЖАСТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

1.1. Жастар – әлеуметтік-демографияльқ топ

Жастардың соцологиялық теориясында «ұрпақ», «жас ерекшелік табы», «жастық шақ», «жастар», «әлеуметтік жасы келгендік» «қарттық» дсген ұғымдар жоқ.

Сөйтіп, зерттеуші И.Конн «ұрпақ» терминінің көпмағыналығына назар аударады және оның төрт мағынасына көрсетеді.

Демографияда жобамен бірдей уақытта туған адамдардың
жиынтығын ұрпақ деп санайды.

Антропологтар мен заңгЕрлер жалпы ата-бабадан шыққан сатылықты ұрпақ деп айтады.

Тарихшылар мен социологтар ұрпақты ата-анасы мен олардың балаларының туған аралыққа тең уақыт аралығы деп санай отырып статистикалық түрде 30 жылға тең деп айқындайды. Бүгінгі күні отбасының жасару үрдісі, ата-аналар мен балалардың арасындагы жас ерекшеліктің орташа айырмасының қысқаруы байқалуда, ал дамыған елдерде өмір сүру ұзақтығының үлғаюы үш емес, төрт ұрпақтың бір мезгілде өмір сүруіне әкеледі.

Ұрпақ ұғымы кіретін символдық мағына бар. Онда өмірлік тәжірибе қауымдастығыньң, куәлары мен қатысушылары адамдар болған тарихи оқиғалар» туралы естеліктердің кейбір қалыптасқан жалпы әдеттердің, байлардың, дәстүрлердің, өмір заңының, тіпті талғам мен көңіл ауудың да ерекше маңызы бар. Бірақ бұл мағынада ұрпақтар арасындағы буын хронологиялық нақты шекараларда жатқан жоқ, онда әлеуметтік бөлініс, сондай-ақ аса маңызды, құндылықтарды айқындайтын тарихи оқиғаларға қатынас үлкен рөл атқарады. Осы мағынада ұрпақтың саны сапалық айқындалуының, әртүрлі ұрпақтың ұзақтығы әртүрлі болуы мүмкін екендігінің қаншалықты болуында.

Социологиялық түсінікте жастық шақ қашан басталды? Әртүрлі авторлар, жастарды ерекше әлеуметтік-демографиялық топ ретінде сипаттай отырып бұл ұғымды біржақты қолданады. Мысалы, австриялық социолог Л.Розенмайер жастық кезең 13 жастан басталып 24 жаста аяқталады деп санайды. Ғалым осы кезеңнің ішкі жас ерекшелігін және әлеуметтік дифференциациясьн баса айта отырып, қаңдай да болмасын нақты негіз бермейді.

13 пен 18 жыл аралығыңдағы жас «жасөспірім шақ» ұғымымен біріктіріледі және біршама дәрежеде жаңа белгілерге жеке әлеуметтік тәртіптің нысандарына әкелетін биопсихологиялық дамумен сипатталады. Бірақ адамды балалық шақтан бөлетін демаркациялық сызық 18 жаста өтеді. Бұл жас көптеген елдерде құқықтық дербестіктің басталуымен сипатталады, яғни ересектермен қалыпты теңестірумен және заңды құқықтарды көрсетумен: еңбек үшін тең ақы төлеу, армияда қызмет ету, некеге отыру, сайлауға қатысу.

18 және 24 жыл арасындағы жаста жастардың отбасылық, кәсіби және құқықтық мәртебесі бойынша дифференциация неғұрлым нақты болады. Осы кезеңді Л. Розенмайер «жас ересектер» деп айтады. Егер бірінші кезеңде бұл кейбір кезде біртекті топ болса, онда 18 және 25 жас аралығындағы халық гетерогенді (біртекті емес). Бүл құрдастар тағдырының айырмашылығына байланысты әлеуметтік біртектілік емес және социологтар үшін ерекше мүдде.

Жастық шақта әлеуметтік рөлдерді белсенді игеру процесі болады. Олардың саны олар бәсең игерілетін немесе тоқтатылатын белгілі бір «толығу» шегіне жылдам жақындайды.

Социолог В.Н. Боряз «толығу» шегі жастық шақ деп түсінуге болатын жас ерекшелік кезеңдерінің шеңберіне жатады деп есептейді. Ал одан әрі — әлеуметтік есею кезеңіне кіру. В.Н. Боряз жастар санатын айқындауға арналған аса кең шекараларды ұсынады, ол осы топқа 14-33 жас аралығындағы адамдарды кіргізеді.

Көптеген социологтар адам жасы тек «есептегіш», өмір сүрген
жылдың көрсеткіші ретінде ғана қаралуы мүмкін еместігі туралы
көзқарасты жақтайды. Оның жеке адамның даму процесінің
динамикасын зерттеуде елеулі мәні бар. Әлеуметтік құрам,
қажеттілік пен мүдде, мақсаттар мен өмір сүру жоспарлары, іс-
әрекеттің нәтижелері мен перспективалар әрбір алдыңғы кезеңде
дайындалады. Сондықтан зерттеушілер жеке тұлғаны бүкіл өмір
бойындағы тұтастықта зерттеуді ұсынады.

Мәселе, әдетте, адам ең жоғарғы жетістіктерге ересек шағында жететіндігіне қарамастан, осы жетістікке дайындық жастық шақта болатындығында. Сондықтан социологтар кульминацияның Спартаға, ал іс-әрекет спартасының жеке тұлғаны тәрбиелеу тарихына белгілі бір тәуелділігі бар екенін атап айтады.

Адам жасының қоғамдық функциялармен байланыс идеясы ғылымда бірнеше рет атап көрсетілді. Ол адамньң өмір циклін әлеуметтік кезеңдендіру негізінде жатты. Адамның барлық өмір циклін біртұтас етіп байланыстыруға ұмтылыс А. Шопенгауэрдің «Адамның жастары туралы» еңбегінде нақты көрсетілген, онда ғалым өмір жолын екі қатарлы кезеңге бөледі, ал олардың әрқайсының өзіндік ерекшеліктері және белгілері бар.

Аналогия үшін ІПопенгауэр мифологиядағы құдайлардың аттарына сүйенді. Алғашқы онжылдықта Меркурий үстемдік жасайды, адам өмір жолымен тез және жеңіл жүреді, бірақ оның көңіл-күйі түрлі ұсақ-түйекке байланысты өзгермелі болады. Осы жылдардағы оқу, ойындар қозғалмалы. 20 жылдары махаббат құдайы Венераның патшалығы басталады, ол оның барлық тіршілігіне үстемдік жасайды. 30 жылдары оны Марс ауыстырады, ол адамға табандылық, батырлық, күш, батылдық, жауынгерлік әкеледі. Ол оны өжет болуға, тәуекелділікке шақырады. Адам 40 жасында Церердің үстемділік күшінде пайдалылыққа бас иеді. Веста оған үй ошағын береді, Паллада білім мен даналық сыйлайды, Юнона сияқты оның үйінде ханым-зайыбы билік жасайды. 50 жасында Юпитер билік көрсетеді, адам өзінің күшінен ләззат алады, ол тәжірибе мен білімге бай, беделге ие, басқаруға икемді. Бірақ 60 жылдары оның өмірінде Сатурн өзінің қорғасындай ауыртпашылығымен, баяулығымен және солғыңдығымен әсер ете бастайды.

Шопенгауэр өмірдің бірінші жартысының сипаты бақытқа ұмтылудың қанағаттаңдырылмауымен айқындалатынын, ал екінші жартысына тән ерекшелік – бақытсыздықтан қорықпау екенін айтады. Бұл ретте философ адамның оның жасына қатысты уақытты қабылдауындағы айырманы атап көрсетеді. Жасөспірім шақта сағаттың өтуі қарттық шақтағыдан гөрі ұзағырақ болады. Жастық шақта адам көптеген қауіп пен толқуды бастан кешіреді, оның көңіл-күйі масаттану мен энтузиазмнен бастап жабырқаушылық пен көңілсіздікке дейін өзгеріп отырады. Қарттық шақта азапқа түсумен оның құмарлығы басылады, көңіл-күйі неғұрлым тұрақты және селқос болады, ал егер денсаулығы жақсы сақталса, онда адам аса ауыртпашылыққа тап болмайды, ол қамтамасыз етілгенін, қолайльлықты жақсы көреді, тыныштықты қалайды.

Шопенгауэр аса маңызды кезең ретінде жастық шаққа ерекше мән береді. Ғалым бәрі де адамдардың жасөспірім шақтың жылдарын қалай пайдаланатына қатысты екені атап керсетті. Есейген жылдары олар әлемге көбірек әсер ете алады, жетіле түседі, сыртқы әсерге бағьнбайды. Есейген шақ — іс-қимыл жасау және шығармашылық кезеңі, жасөспірім шақ — алғашқы масаттану және бірінші таным уақты. Жасөспірім шақ, жемісті тек жоғары бөлігі беретініне қарамастан, өнімін тек шыңы таным^:ағашының түбірі болып қалады.

Қазіргі қоғам жүз, екі жүз жыл бұрынғыдай жастарға, оның мүдделеріне, құндылықтарына, іс-қимыл тәртібіне киім үлгісіне бір жақты қарамайды. Үлкен ұрпақ жастардың пікіріне, оның өзіне және оның проблемаларына тереңірек қарайды. Ал олар бүгін мүлдем қарапайым емес. Экономикалық белсенді тұрғындардың халықтың жалпы құрамындағы үлесінің төмендеуі неғұрлым қарқынды белігі – жастар есебінен болады. Бүгін жұмыспен қамту қызметіне өтініш жасайтындардың әрбір екіншісі жастардың өкілі 1(16-29 жас).

Жоғарыда айтып өткеніміздей, жастардың жартысынан азы ғана жұмыспен қамтылады. Сондықтан жастардың экономикалық іс-әрекеттегі үлесі халық шаруашылығында жұмыс істейтіндердің жалпы санының 24 процентін ғана құрайды. Жұмыссыз жастардың саны 1993 жылдың басында жұмыссыздардың жалпы санының 54 процентін құрады. Бүгінгі күні мемлекет тарапынан жағдайды өзгерту үшін үнемі әрекет жасалып отырса да бұл санның аса көп өзгерісі болмады. Осындай шаралардың бірі жастар кәсіпорыңдарын, кооперативтерді, құру, олар үшін салық жеңілдігін жасау көзделген жастардың кәсіпкерлігін мемлекеттік қолдау жөніндегі шаралар болды. Басқа да шараларда жеке тұрғын үй салуға және сатып алуға, жүруге жеңілдікті несиелер, жоғары білім алуға, жас отбасылары үшін арнайы қызмет құруға несиелер беру көзделді. Дегенмен жалпы экономикалық қиындықтар мемлекет мәлімдеген саясатты материалдық қамтамасыз етуге кедергі болды.

Жастардың әлеуметтік және экономикалық жағдайының
нашарлауы олардың әлеуметтік өмірдегі қылмыстық ұяларға одан
әрі тартылуынъң басты себебі болуы мүмкін.

Проблеманы зерттеушілер 1990 жылдан бастап қылмысекрлер қатарьның жасарғанын атап керсетеді. Мысалы, бүгінгі күні Ресейде қылмыскерлердің жартысы (54 проценті) – 14 пен 30 жас арасыңдағы жастар, барлық қылмыскерлердің жетіден бір бөлігін 14|18 жастағы кәмелетке толмағандар құрайды. Қазақстанда тиісінше — 50,9 және 6,9 процент⁷⁵. 1999 жылы ҚР полиция қызметкерлері 148 мыңға жуық кәмелетке толмаған қылмыскерлерді ұстаған, бұл 1998 жылға қарағанда 10 мыңға көп. Жоғары оқу орындарының қылмыс жасаған студенттері 40 проценте жуық, ал мсктеп, лицей және гимназиялардың оқушылары — 23 процентке көбейді. Жасөспірімдер жене жастар жасаған қылмыстың айрықша ерекшелігі соңғы жылдары жеке бас мақсатында болып отыр. Ұрлық, автокөлікті айдап кету, тонау, ұрып кету, бұзақылық - бұлар кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстың өзіндік «жиынтығы». Ең қорқыныштысы қылмыс өте аяусыздықпен жасалады. Мұндағы барынша «еңбек» электрондық бұқаралық ақпарат құралдарына тиесілі, олардың арналары бойынша жауыздық пен қатыгездік жаппай ағынмен беріледі. «Ең басты батырдың» жүйелі түрде гүлденуі өмірдің жетістіктеріне күшпен ғана қол жеткізетін жастардың сенімін қалыптастырады.

Жасөспірімдердің делинквенттік мінез-құлқы «ересек» қылмыстық мінез-құлықтың заңдылықтарына сәйкес келмейді. Жасөспірім істегенін жоққа шығармай, жиі түрде өзінің кішісін мойындайды немесе іс жүзінде жоққа шығармайтын құқықтық, тыйым салуды бұзады. Осыңдай мінез-құлықты түсіңдіру үшін бейтараптық теориясына жүгінеді, оның мәні жасөспірімнің өзіне қатысты жеңілдету жағдайларынын іс-әрекетін санасыз түрде кеңейтуге, өзінің әрекетін ақтауға және тіпті оның тиімділік элементтерін енгізуге ұмтылады. Сұраулар жасөспірімдердің көпшілігі өзінің қылмысыньң себебін сыртқы жағдайлардан көретіндігін айтады, құрылғандардың ширегі осыңдай жағдайда кім де болмасын осыған баратындығына сенімді. Келтірліген зиянды қате бағалау да жөн.

Өзінің мінез-құлқына осылайша қарау біршама дәрежеде заңдық практиканың және құқықтық тәрбиенің ерекшеліктерімен негізделеді, бұл жасөспірім қылмыскерлерде өзіне жаза қолданылмайтыны туралы түсінікті қалыптастыруға жиі әкеп соғады және бұл қылмыстың «жасару» себептерінің бірі болып табылады. Рецидивтер ықтималдығы өсуде. «Жазаңызды өтеп келгеннен кейін қылмыс жасайсыз ба?» деген сұрақтың жауабы да қарапайым: «Жоқ» — деп сұралғандардың тек 45% ғана жауап берді, «Қалай боларын білмеймін» — деп кәмелетке толмаған қылмыскерлердің 32-сі жауап берді.

«Жастар таңдауы» ұйымының тең төрайымы А.Хаматдинованың айтуынша, қазіргі таңда Қазақстан жастарының 15 проценті ғана тұрғын үймен қамтамасыз етілген. Жастардың 5 проценті ата-анасы сатып әперген үйде тұрады. «Мәселенің түйіні жастарға тұрғын үй сатып алу немесе оны салып алуға несие беру тетіктерінің қалыптаспауында жатыр»,- деді А.Хаматдинова /1/.

«Жастар таңдауы» ұйымы жас отбасыларға жеңілдетілген несие беру мүмкіндігін қарастыруды ұсынады. Қазіргі тұрғын үй бағасы мен жоғары несие ставкасы жастардың басым бөлігіне ипотекалық несие беру жүйесінің қызметін тұтынуға мүмкіндік бермей отыр. Осы орайда А.Хаматдинова жас отбасыларға тұрғын үй сатып алуға 40 жылға дейінгі мерзімге 6-8 проценттік өсіммен несие беретін АҚШ-ты мысалға келтірді.

«Қазақстан ипотекалық компаниясы» ЖАҚ төрағасының орынбасары Нұрлан Тоқабаевтың түсініктемесіне жүгінсек, елімізде қазір ипотекалық несие 15 жылға 13 проценттік үстеме сыйақымен беріледі. Оның айтуынша, Қазақстан ипотекалық компаниясы несие мерзімін 20 жылға дейін ұзартуға, соның нәтижесінде несие ставкасын төмендетуге қадамдар жасауда. Демек, қазақстандық жастар үшін де ипотека қызметін тұтынатын мерзім жақын, деді Н.Тоқабаев. Ол сондай-ақ, жастарды тұрғын үймен қамтамасыз ету мәселесінің шешімін табу үшін арнайы бағдарлама жобасы жасалып, муниципалдық тұрғын үйлер салына бастайды дегенге сенім білдірді /1/.

Бұл ретте жастардың әлеуметтік мәселелерін шешуде әртүрлі бағдарламалар қабылдаған және іс-шаралар жоспарын жасаған орынды. Онда мынадай негізгі бағыттар бойынша кезеңдік және үйлестіруші іс-әрекеттер көзделгені жөн:

Жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізу үшін жағдайлар жасау.
Жастардың экономикалық дамуы, еңбек және жұмыспен қамту саласында жағдайлар жасау.
Өңірлерде жастар саясатын іске асыру.
Білім және ғылым саласында жастардың құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз ету.
Жастар мен жастар саясатын ақпараттық қамтамасыз ету.
Жас таланттарды дамыту мен қолдау.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру.
Жастар қоғамдық бірлестіктерінің қызметі үшін жағдайлар жасау.
Халықаралық жастар ынтымақтастығын дамыту.
Қазақстандық жастардың азаматтылығы мен патриотизмін дамыту.
Мемлекеттік жастар саясатының нормативтік-құқықтық базасын дамыту.

Бағдалама республика жастарында мемлекеттің қоғамдық-саяси, әлеуметтік және экономикалық өміріне ұмтылуы және белсенді қатысуына, өз қабілетін іске асыруы және өзін-өзі дамыту үшін тиісті жағдайлар жасауға дағдыландыру арқылы мемлекеттік жастар саясатын жүзеге асыруға бағытталуы, ол оның нарық жағдайында ойдағыдай әлеуметтендірілуіне ықпал ететін болуы тиіс.

Бағдарламаның іске асыру тетігі Бағдарламаның іс-шаралар жоспарында көрсетілген іс-шараларды жастармен жұмыс істейтін барлық мүдделі құрылымдарды тарту арқылы, кезең-кезеңімен іске асыруға бағытталған мемлекеттік органдардың үйлескен іс-әрекеттерінен тұрғаны лазым.

1.2. Әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық негіздері

Әлеуметтік жұмыс қоғамдық құбылыс, белгілі бір қоғамдық институт ретінде пайда болған. Ол бірте бірте әр түрлі ғылымның зерттеу объектісіне айналды. ХХ ғасырдың ішінде ол теориялық тұрғыдан қарастырылып, ғылыми сипаттама беріле бастады.

Шетелдік ғылыми дәстүрде әлеуметтік жұмысты теориялық тұрғыдан зерттеудің тарихы біршама уақытты қамтиды. Осы тақырыпқа арналған еңбектер жеткілікті /2/. Ал Ресейде әлеуметтік жұмысқа қатысы бар қайырымдылық дәстүрін тарихи-биографиялық тұрғыдан зерттеуге бағышталған бірнеше еңбек кездеседі /3/.

Бұл ретте бір бірімен әлеуметтік жұмыс туралы ғылымдағы өзара байланысты екі құбылысты бөліп алуға болады. Біріншісі, жалпы әлеуметтік даму барысындағы әлеуметтік жұмыстың орнын анықтау, жалпы қоғам тарихын зерттеу, ал екіншісі әлеуметтік жұмысты ғылыми зерттеу, әлеуметтік жұмыс теориясының эволюциясы, оның адам мен қоғам туралы басқа да ғылымдармен ара қатынасы тұрғысындағы зерттеулер.

Ғылыми әдебиеттерге жүргізілген зерттеулер әлеуметтік жұмысты ғылыми пайымдау тарихындағы теориялық дәстүрлер қоғам өміріндегі қайырымдылық секілді құбылыстың әлеуметтік орны мен мәнін зерттеуге, сондай-ақ әлеуметтік көмекті әр түрлі психологиялық, социологиялық, психотерапевтикалық доктриналармен салыстыра тексеру талпыныстарын қарастыруға орай қалыптасқанын көрсетеді /4/.

90-жылдардың басында ғылыми әдебиетте әлеуметтік жұмысты теориялық негіздеудің бірнеше үлгісі белгіленді. Оны қоғамдық құбылыстың ерекше әлеуметтік қызметі ретінде түсіну өрістеді. Бұлар қазіргі заманғы қоғамдағы әлеуметтік қорғау проблемаларын теориялық пайымдауға бағытталған әр түрлі мектептердің ірі ғалымдарының ғылыми ізденістерінің ғана нәтижесі емес, сонымен бірге әлеуметтік жұмыстың мазмұны мен формаларының өзіндегі эволюция, өзгерістер.

Әлеуметтік жұмысқа қатысты ғылыми білімді құрудағы әйгілі теориялық тәсілдерге, олардың өздеріне әсер еткен аралас ғылымдарға қатысты жүргізілген талдаулар кем дегенде үш топтағы теориялардың бар екендігін көрсетеді:

1) әлеуметтік жұмыстың психологиялық-бағдарлы теориясы;

2) әлеуметтік жұмыстың әлеуметтік-бағдарлы теориясы;

3) психологиялық-әлеуметтік (социопсихологиялық) немесе жан-жақты, пәнаралық бағдарлы әлеуметтік жұмыс теориясы.

Осы тараушада біз жоғарыда аталған әлеуметтік жұмыстың қазіргі заманғы теорияларының ерекшеліктеріне және қысқаша мазмұнына тоқталатын боламыз.

Психологиялық-бағдарлы теория

Әлеуметтік жұмысты қазіргі заманғы қалпында теориялық пайымдау ретінде психодинамика З. Фрейдтен бастап оның ізін қуушыларыдң психоталдаулық зерттеулері негізінде қалыптасты /5/. Олардың ролі бұл орайда негізінен әлеуметтік жұмыс үшін аралас ғылыми пән ретінде әдістемелік тұрғыдан ықпал етумен шектелді.

Алайда әлеуметтік жұмыстың психодинамикалық үлгісі негізінде ықпал ету мен әзірлеме әлеуметтік жұмыстың нақты технологиясын негіздеудің ерекше үлгісінің пайда болуы мен дамуына мүмкіндік туғызды. Мұнда проблемалары бар жеке адамға, отбасына, адамдар тобына әлеуметтік көмек көрсету мәселелері талқыланды. Бұл ретте әлеуметтік қызметкер әрекетінің психодинамикалық үлгісі негізгі, бастапқы постулаттарға табан тірейді. Негізінен олар мыналарға әкеледі:

а) әлеуметтік қызметкер клиентпен қарым-қатынаста тек психологиялық құрылым иеленіп қоймайды, сонымен бірге өзгерістерге де қабілетті болады;

б) әлеуметтік қызметкердің клиентке ықпал етуі оның әлеуметтік-экономикалық жағдайын, әлеуметтік сатылы топтар жүйесіндегі мәртебесін ескеруі тиіс;

в) психодинамикалық теория мұқтаждарға, жекелеген адамдарға нақты көмек көрсету барысында пайдалы екендігін түсінуін талап етеді;

г) әлеуметтік жұмыстың психодинамикалық моделі әдетте, клиентке қатысты мінез-құлықты, көзқарасты, қарым-қатынасты оның ішкі әлеміне, нақты өмірді қабылдау ерекшелігіне әсер ете отырып өзгертуді көздейді.

Бұл ретте әлеуметтік қызметкер өзінің де психологиялық ерекшеліктерін ескергені жөн.

Әлеуметтік жұмысты психодинамикалық жүргізу контексінде психоәлеуметтік ықпал ету бірнеше дербес кезеңдерді қамтиды:

1) клиенттің проблемасын зерттеу; 2) клиенттің әлеуметтік жағдайы мен психологиялық жай-күйінің, сезімдерінің ерекшеліктерін талдау; 3) әлеуметтік қызметкер мен клиенттің жақындасуы, тығыз байланыс орнатуы; 4) клиенттің өміріне әсер еткен басты оқиғаларды пайымдау; 5) әлеуметтік қызметкер мен клиенттің сенім негізінде келісілген іс-әрекет етуін жоспарлау, 6) соционом мен клиенттің оның проблемасын шешу бойынша қазіргі әрекеті.

Осындай тәсілдің құндылығы қазіргі заманғы адам мен қоғамның даму проблемаларын тұтастай, жүйелі түрде көре алғанда арта түседі.

Әлеуметтік-бағдарлы теория

Әлеуметтік жұмыс теориясының бірқатар әлеуметтік-бағдарлы үлгілеріне көшелік. Олардың ішінде әсіресе қоғамның құрылуы мен дамуы туралы жүйелі түсінікке сүйенетін әлеуметтік жұмысты теориялық тұрғыдан негіздей үлгісі пайдалы. Бастапқы нұсқасында бұл теория биологиялық негізде әзірленген және ол бүкіл организм шағын жүйелерден құралған жүйелер екендігін көрсетті. Бұл теория әлеуметтік топтар мен қоғамдық институттарды, отбасын, шағын қауымдарды, ұжымжарды қамтитын әлеуметтік жүйені талдауда кеңінен қолданылды.

70-жылдары бұл тәсіл әлеуметтік жұмысты талдауды шетелдік ғалымдар тарапынан қызу қолдау тапты.

Осы түсініктің аясында адамдарға мынадай үш түрлі жүйе көмек Бере алады деген көзқарас кең таралды: бірінші, отбасы, достар, қызығушылықтары бойынша құрылған бірлестіктер; екіншіден, қауымдық топтар, кәсіподақтар, қоғамдық-саяси ұйымдар және с.с.; үшіншіден, қоғамда мекеме, ведомоства, функционалды бағытталған ұйымдар (ауруханалар, кітапханалар, мектептер және т.б.) жүйелер.

Осы контексте әлеуметтік қызметкердің міндеті екі топқа дифференцияцияланады: бір жағынан, олар адамдарға олардың проблемаларын шешуге қабілетті мекемелердің, ұйымдар мен ведомостволардың қызметін оңтайландырумен байланысты, екінші жағынан, әңгіме мұқтаж жандардың әлеуметтік жұмыс мекемелерін өз қажеттіліктерін, қанағаттандыру, адамның өзін өзі реттейтін жүйе ретіндегі өзін өзі қорғау потенциясын жандандыру үшін пайдалануына қолдау көрсетуі туралы болып отыр.

Қазіргі кезде әлеуметтік жұмыста жүйелер теориясын қолданудың дәстүрлі екі формасы бөлінеді: а) жалпы жүйе теориясын пайдалану; б) экологиялық жүйелер теориясын әзірлеу және пайдалану. Әлеуметтік жұмыстың экологиялық теориясының басты түсінігі «өмір моделі» ұғымы болды. Өмір моделі адамдарды тіршіліктің жүйелі ұйымдасқан субъектілері ретінде қарайды. Бұл адамның өзгерістер барысында дамитытына орай қалыптасқан.

Әлеуметтік проблемалар (кедейшілік, табиғаттың ластануы, қанау және т.б.) адамзат тіршілігін ауырлатады, яғни өзара бейімделу мүмкіндігін азайтады. Тіршілік жүйелері (адамдар, олардың бірлестіктері) экожүйе теориясына сәйкес бүкіл қоршаған ортамен жақсы теңбе-теңдікті сақтауы тиіс.

Әлеуметтік-бағдарлы моделдің әлеуметтік жұмысты теориялық негіздеуші басым факторларына шешуші модель жатады. Ол мынадай мақсаттарға қол жеткізуді көздейді: 1) клиентке өзін орын алған проблемаларды шешуге қабілетті «каузальды агент» ретінде көруіне және пайымдауына көмек көрсету; 2) клиенттің әлеуметтік қызметкерді өзіне пайдасы тиетіндей білімі мен икемі бар жан ретінде қабылдауына қолдау көрсету; 3) клиенттің әлеуметтік қызметкерді бірқатар проблемаларды шешудегі серіктес ретінде қарауына қолдау көрсету.

Әлеуметтік-бағдарлы модель 70-80-жылдарда жан-жақты өрістеді. 90-жылдардың басында барынша шарықтап, пәнаралық, кешенді сипат иеленді. Сөйтіп ол әлеуметтік жұмыс теориясы деген жаңа ғылыми пәннің тууына жол ашты.

Әлеуметтік-бағдарлы модель ішінде басқасынан гөрі шешуші және экологиялық модель жақындау.

1.3. Әлеуметтік жұмыс саласында тәжірибе мен әлеуметтік жобалауды ұйымдастыру әдістемесі

Қазақстан қоғамында реформалардың жүруі, әлеуметтік жұмысты ұйымдастырудың жаңа формаларының пайда болуы, дәстүрлі түрлерін жетілдіру, саяси тұрақтылық пен экономикалық өсуді нығайту жолында социономдардың практикалық іс-әрекеттері, оларды жүзеге асырудың әдістемелері мен технологиялары айрықша маңызға ие болады. Бұл ретте Қазақстанның әр аймағында, сол сияқты әр түрлі жастағы адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің ерекшеліктері бар екендігін ұмытпаған жөн. Сондай-ақ жастардың өзі де әртүрлі субмәдениетке ие. Аймақтық, ауылдық және қалалық, студент және жұмысшы, т.б. ерекшеліктері қаншама. Бұған қоса жұмыссыздарды алсақ, олардың да әлеуметтік проблемалары шаш етектен. Осының барлығы да әлеуметтік жұмыс жүргізудің алуан түрін және ерекше тәсілін қажет ететіндігі сөзсіз.

Елімізде ХХ ғасырдың 80-жылдарына дейін әлеуметтік жұмыс саласында әртүрлі әлеуметтік топтардың өкілдеріне әлеуметтік көмек беретін тиісті мекемелер мен әлеуметтік қызметкерлер болып па еді? Бұған түрліше жауап беруге болады, олардың барлығын жиып келгенде мынаған саяды:

– Қазақстанда әлеуметтік қызмет мекемелері 80-жылдарға дейін болған жоқ;

– әлеуметтік қызмет көрсететін мекемелер 80-жылдары бой көрсете бастап, тек 90-жылдардың үстінде дамып, қанатын кең жая бастады;

– Қазақстанда әлеуметтік жұмыстың жекелеген формалары мен бағыттары ғана болып, ХХІ ғасырдың басындағы дамуға сай келетін әлеуметтік жұмыстың біртұтас жүйесі болған жоқ.

Осы айтылған пікірлер шындыққа сәйкес келеді деп санаймыз. Әлеуметтік жұмыс ұзақ уақыт бойы болғанымен, оны жүзеге асырудың біртұтас, кешенді жүйесі, арнайы әдістемесі әлі де кемшік күйінде қалуда.

Оның үстіне совет заманында жолға қойылған әртүрлі әлеуметтік топтарға арналған медициналық, зейнетақы, тұрғын үй-тұрмыстық және басқа көмектердің желісі үзіліп қалды. Жастармен жұмыс істеудің де бірыңғай формасы қалыптаспай отыр. Осының бәрі де белгілі бір дәрежеде қиындықтар туғызуда.

Қазақстанда әлеуметтік жұмыс кәсіпқой қызмет ретінде қажеттілікке айналды. Практикалық қызмет формасы ретінде әлеуметтік жұмыстың өзіндік ерекшелігін ашудан бұрын қызмет дегенде нені түсінетінімізді анықтап алған жөн.

Ғылыми әдебиетте «қызмет» термині кең мағынаға ие. Мысалы, «орталық жүйке қызметі», т.б. Гегельдің «қызмет» терминін қозғалысқа қатысты қолданғаны белгілі. Философияда «қызмет» термині жалпы қоғамдық өмірді, оның жекелеген формаларын, тарихи процесін зерттеу құралы ұғымын білдіреді. Мұндай жағдайда ойымыз шашырап кетуі мүмкін.

Сол секілді ғылыми әдебиетте «мінез-құлық», «жай-күйі» деген терминдер де жиі кездеседі. Қызмет ұғымын әртүрлі түсіндіру қызметтің әртүрлі формалары мен типтерін жіктеуге көптеген негіздеме ұсынды. Бұған қызмет объектісі көбірек жатады. Осыған орай құқықтық қызмет, медициналық қызмет, өндірістік қызмет және т.б. туралы айтуға болады.

Егер біз осы негіздемені әлеуметтік кеңістікке қосатын болсақ, онда бұл жағдайда әлеуметтік қызметті бөліп алуға болады. Оның мақсаты – адамдардың тұлғаның тіршілігі мен қызметіне қолдау көрсету қажеттілігін бірге қанағаттандыру барысында қоғам өмірінің барлық саласында субъектілік ролін жүзеге асыруын оңтайландыру қызметі. Осы қызмет әлеуметтік жұмыс болып табылады.

Әлеуметтік жұмыстың басты мақсатына мыналарды жатқызуға болады:

а) жастардың дербестік дәрежесін, яғни өз проблемаларын өзі шешу, өз тағдырын өзі анықтау қабілетін арттыру;

ә) жастардың өз мүмкіндіктерін барынша ашуына және олардың заңда көзделген мүмкіндіктің барлығын алуына жағдай жасау;

б) жастардың қоғамда адаптациясы немесе реадаптациясы;

в) жастардың дене кемістіктеріне, көңіл-күйінің күйзелісіне қарамастан, өзін қоршаған орта тарапынан қысым көрмей, өзін лайықты адам ретінде сезініп өмір сүре алатындай жағдай туғызу;

г) мұның түпкі мақсаты жастардың әлеуметтік қызметкердің көмегіне мұқтаждығын барынша азайту /6/.

Әлеуметтік жұмыс қоғамда кәсіпқой және кәсіпқой емес деңгейде жүзеге асырылуы мүмкін. Кәсіпқой емес деңгейге ерікті көмек пен өзара көмектің әртүрлі формалары жатады.

ХХ ғасырдың 80-жылдары көптеген елде кәсіпқой емес көмектің алуан түрлі формалары қанат жайды. Мұның себебі әлеуметтік жұмыстың бастапқыда ерікті, филантроптық және қайырымдылық көмек ретінде пайда болғандығын, ең алдымен мұқтаж жандарға жан ашырлық сезімнен бастау алғандығына байланысты. Бұл кейіннен кәсіпқой әлеуметтік жұмыс түрлерінің пайда болуына ықпал етті.

Кез келген елдің даму тарихында осы немесе басқа тарихи кезеңде туындайтын әлеуметтік жұмыстар мен әлеуметтік проблемалар түрлері мен формалары арасында байланысты табуға болады. Кәсіпқой қызмет ретінде әлеуметтік жұмыстың әртүрлі формаларының пайда болуы көп жағдайда елдің дамуының полимәдени және ұлттық ерекшеліктеріне, әртүрлі әлеуметтік институттардың өзара қарым-қатынасының сипатына, қоғамдық сананың, ғылымның, мәдениеттің, білімнің даму деңгейіне де байланысты.

Қазақстанда әлеуметтік жұмыстың кәсіпқой қызмет ретінде (батыстық түсінік бойынша) даму барысы енді ғана дами бастағынын ұмытпаған жөн. Сондықтан да халықтың әртүрлі топтарына әлеуметтік көмек көрсеткенде әлемде қолданылып жүрген тәжірибені белсенді пайдаланған абзал.

Сол секілді әлеуметтік жұмысты ұйымдастыруда белгілі бір әлеуметтік құбылыстар мен процестерге қолдану үшін қалыптасқан теориялық-методологиялық тәсілдердің де бар екендігін есте ұстаған лазым.

Бұл ретте бір жағынан, жеке тұлғалық деңгейде әлеуметтік көмек көрсету, ықпал ету технологияларын, екінші жағынан – көмекке зәру индивидтің, әлеуметтік субъектінің тұрмысына, тіршілігіне қолайлы жағдай қалыптастыру бойынша қызмет әдістерін ескеру керек. Осы контексте әлеуметтік жұмыс өзгермелі әлемде адамға әлеуметтік субъектілікті іске асыруға жағдай туғызу жөніндегі қызмет ретінде болуы тиіс.

Еуропаның көпшілік елінде Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлеуметтік саясат пен әлеуметтік қамтамасыз ету бағдарламасын, әртүрлі әлеуметтік топтарға қолдау көрсетуді жүзеге асыру үшін ресми құрылымдар құрылды. Медицина, руханиат және құқық қызметтерімен қатар қазіргі кезде әлеуметтік жұмыс та маңызды орын алады.

Қазіргі кезде әлемде әлеуметтік жұмыстың қоғамдағы ролі мен міндеттеріне түрлі көзқарастар бар. Біздің ойымызша, әлеуметтік жұмыстың алдында тұрған амңызды міндет индивидтің қоғамда, топта субъектілік ролін қамтамасыз ету және көрсету механизмдерін оңтайландыру болып табылады. Осы механизмдерді таңдау белгілі бір деңгейде жалпы қоғамдық жүйеде, қоғамның әлеуметтік құрылымында, әлеуметтік институттарында айқындалған.

Шет елдерде әлеуметтік жұмыстың негізіне мынадай қарым-қатынас жатады: қызметкер – клиент («клиент» ретінде қоғам да, әлеуметтік топ та, индивид те әрекет ете алады). Осы қарым-қатынасты іске асыру екі бағыт бойынша жүруі мүмкін: әлеуметтік жобалау мен болжам жасау (құрылымдық әлеуметтік жұмыс) және индивидпен немесе топпен тікелей жұмыс жүргізу (психоәлеуметтік жұмыс).

Қазіргі кезде Қазақстан қоғамы үшін, оның экономикалық, саяси және әлеуметтік-психологиялық жағдайын ескергенде, әлеуметтік жұмыстың кәсіпқой және кәсіпқой емес формалары мен бағыттарын өзгерістерге икемді және тиімді бейімделе алатындай біртұтас жүйеге интеграциялау қолайлы болмақ.

Осы тұрғыдан алғанда, қызмет ретінде әлеуметтік жұмысқа жүйелік тәсіл ерекше мәнге ие болмақ.

Кез келген әлеуметтік қызмет (оның ішінде әлеуметтік жұмыс) мақсат, құралдары, талаптары секілді компоненттерге ие. Дегенмен, әлеуметтік жұмыстың әртүрлі формалары мен түрлерінің пайда болуы үшін әртүріл негіздемелердің бар екендігін есте ұстаған жөн. Осындай негіздеменің бірі әлеуметтік тәжірибе саласы болуы мүмкін. Мұнда білім беру, денсаулық сақтау, бос уақыт және т.б. саласындағы әлеуметтік жұмыс туралы айтуға болады. Басқа негіздемелер ретінде әлеуметтік жұмыс клиенттері – жастардың, әлеуметтік тәуекел топтарының, суицидке бейім жандардың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері; үшіншілеріне - әлеуметтік қызметкерлер алдында тұрған мәселелер жатуы мүмкін. Бұдан басқа да негіздемелер табуға болады. Осы секілді бүкіл жағдайда әлеуметтік жұмыстың мақсаты нақтылана түседі.

Әлеуметтік жұмыстың әрбір түрі үшін қойылатын талаптар да әртүрлі деңгей мен саланы ескергенде нақтылана түседі: саяси, экономикалық, әлеуметтік-психологиялық және этноұлттық.

Бұл жағдайда құралдар ретінде әлеуметтік институттар, әлеуметтік жұмысты іске асыру әдістері қарастырылуы мүмкін.

Осыған байланысты әлеуметтік қызметтерге типология жасауға, практикалық әлеуметтік жұмысты ұйымдастыруға негіздемене бөліп алу ерекше маңызға ие болады. Әлеуметтік жұмыстың әралуан түрлері мен формаларын жіктеу негізіне әртүрлі негіздеме жатуы мүмкін, бірақ оларыдң бәрі де мынаған саяды:

● клиенттің проблемасымен жұмыс жүргізу;

● басқа қызметтермен, мекемелермен, ұйымдармен жұмыс жүргізу. Осы екі форманың ішінде өз кезегінде әлеуметтік жұмыстың әртүрлі түрлерінің жіктемесі жүреді. Сонымен, бірінші жағдайда, клиенттің проблемаларының сипаты туралы (ажырасу, жұмыстан шығу, жақын адамының қайтыс болуы, мүгедектік және с.с.); екінші жағынан – клиенттің ерекшелігі туралы айта аламыз, яғни клиент ретінде индивид те, топ та, сол сияқты ірі әлеуметтік топ ретінде қоғам да әрекет етеді.

Екінші жағдайда, бір жағынан, басқа қызметтермен, ассоциациялармен өзара қарым-қатынаста проблемалар туындайтын қызмет саласы туралы; екінші жағынан – осы ұйымдардың мәртебесі туралы (мемлекеттік, ұжымдық, қоғамдық, қайырымдылық, жеке меншік және т.б.) айта аламыз. Негіздеме ретінде «клеинтті» алалық. Бұл жағдайда мынадай қызметтер туралы айтуға болады:

а) халыққа әлеуметтік көмек көрсету қызметі, оның мақсатының бірі әлеуметтік мұқтаж отбасын, тобын анықтау (көп балалы, бүтін емес, студент, мүгедек жандары бар, қолайсыз жағдайда өмір сүріп жатқан, жалғыз басты, кәрі) және оларға материалдық, медициналық, заң, психологиялық-педагогикалық, әлеуметтік-тұрмыстық көмек алуына қолдау көрсету болып табылады;

б) әлеуметтік реабилитация қызметі, оның мақсаты қиын ахуалға душар болған, түрмеден босанған, т.б. адамдарға әлеуметтік көмек көрсету;

в) отбасына әртүрлі көмек көрсету қызметтері:

отбасылық кеңес беру;

танысу қызметі;

ағарту және өзін өзі білім алу қызметі;

сексология кабинеттері;

педиатрия кабинеттері;

педагогикалық кеңес беру және басқалары.

Мына негіздемелерге төмендегідей қызметтер саласы жатады:

а) әлеуметтік-тұрмыстық көмек қызметі, оның мақсаты жалғыз басты кәрі адамдарға мүгедектерге көрсеьілетін қызмет түрлерін кеңейту;

б) отбасылық көңіл көтеру қызметі, оның мақсаты отбасылық туризмді, отбасылық серуенді, отбасының ұйымдасқан демалысын ұйымдастыруды ынталандыру, отбасы клубтарын, жас көп балалы отбасылар клубтарын құру.

Біздіңше, әлеуметтік жұмысты аймақтық, муниципалды деңгейде ұйымдастыру моделі адамның өмірлік қуаты, жеке және әлеуметтік субъектісі концепциясы базасында қалыптасуы тиіс. Осы концепцияға сай әлеуметтік жобаларды (бағдарламаларды) жүзеге асыру жекелеген адамдарға да, сол сияқты әлеуметтік топтарға да әртүрлі өмірлік ахуалда, әртүрлі әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-психологиялық жағдайда көмек береді.

жүктеу 0,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9