Жоба орындаушысы

224 
 
жол бермеу; тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасының алдын 
алу  шараларының  жазалау  шараларынан  басымдығы  секілді 
қағидаларды  белгілеу  керек.  Біздің  ойымызша,  тұрмыстық  зорлық-
зомбылық профилактикасына деген заманауи көзқарас мемлекеттің өз 
жақындарын,  əсіресе  балаларды  азаптайтын  адамдарға  қатысты  қатаң 
саясатын  бекітуі  тиіс.  Бұдан  басқа,  балаларға  қатысты  «əлсіз  күйдегі 
адамдар  не  асырауындағы  адамдар»  тұжырымдарын  пайдаланбай, 
дене зардабы, психикалық жəне экономикалық зорлық-зомбылық үшін 
жауапкершілік  туралы  ережелерді  қарастыру  керек.  Осындай 
тұжырымдарды  пайдалану  ересектерге  жəне  балаларға  дене  зардабын 
келтіретін  адамның  қасақана  əрекеттерін  теңестіреді,  бұл  мұндай 
əрекеттердің салдарлары тұрғысынан тең болуы мүмкін емес.  
«Неке-отбасылық  қатынастағы  адамдар,  жеке  тұрғын  үй, 
пəтер немесе өзге де тұрғын үй-жай шегінде бірге тұратын адамдар 
арасындағы,  сондай-ақ  бұрынғы  ерлі-зайыптылар  арасындағы  қаты-
настар  шеңбері»  деп  көздейтін  «отбасы-тұрмыстық  қатынастар» 
ұғымы  басқа  адамдардың,  яғни  отбасында  тұрақты  тұрмайтын 
адамдардың жауапкершілігін қарастырмайды; заңмен оқытушылар мен 
тəрбиелеушілердің  жауапкершілігі  де  көзделмеген,  бұл  адамдар  да  өз 
əрекеттерімен  (əрекетсіздігімен)  дене  зақымын  не  психикалық  зардап 
келтіруі  мүмкін.  Заңнаманы  талдау  нəтижелеріне  сүйенетін  болсақ, 
оқытушылар  мен  тəрбиелеушілер,  күтушілер,  гувернанткалар  осы 
заңның аясынан тыс қалады, себебі көрсетілген тұлғалардың біреуін де 
заңмен  бекітілген  «отбасылық-тұрмыстық  қатынастар»  ұғымына 
жатқызуға  болмайды.  Бұдан  басқа,  егер  ауыр  емес  қылмыс  жасаған 
немесе  адамның  қайтыс  болуымен  немесе  оның  денсаулығына  ауыр 
зиян келтірумен байланысты емес орташа ауыр қылмысты бірінші рет 
жасаған  адам,  егер  ол  жəбірленушімен,  арыз  берушiмен  татуласқан 
жəне  келтірілген  зиянның  есесін  толтырған  жағдайда  Қылмыстық 
кодексінің 67-бабына сəйкес жəбірленушімен татуласуына байланысты 
қылмыстық  жауапкершіліктен  босату  мүмкіндігі  де  заңнаманың 
ақаулығы  болып  табылады.  Мəселен,  егер  адам  баланы  ауыстырса, 
онда қолданыстағы ҚР ҚК 134-бабына сəйкес бұл адам екi жүзден бес 
жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл салуға не екi 
жылға  дейiнгi  мерзiмге  түзеу  жұмыстарына,  не  дəл  сол  мерзiмге  бас 
бостандығынан  айыруға  жазаланады.  Демек,  бұл  қылмыс  онша  ауыр 
емес қылмыстар санатына жатады (ҚР ҚК 10-бабы) жəне кінəлі адамға 
қылмыстық  жауапкершіліктен  босатылған  болу  мүмкіндігін  береді. 
Дəл  осындай  жағдай  «кəмелетке  толмаған  адамды  есеңгiрететiн 
заттарды  тұтынуға  не  уытқұмарлыққа  не  спирттiк  iшiмдiктердi 
ұдайы  тұтынуға,  не  қаңғыбастықпен  немесе  қайыршылықпен 
айналысуға тарту» секілді қылмыспен (ҚР ҚК 132-бабының 1-бөлігі) 
қалыптасқан – ең  қатал  жаза – 3 жылға  дейінгі  мерзімге  бас 
13 
 
сыныптастарымен,  құрдастарымен  ұрысады,  кейде  өздерінің 
мұғалімдерімен де ұрысатын жəйттер де кездеседі.  
«…Вербальды  агрессия  бізде  кездеседі.  Бұл  менің  ойымша, 
барлық жасөспірімдерге тəн»  
«Иə,  балалар  балағат  сөздер  айтады.  Əдетте,  нашар 
оқитын балалар...» 
«Болады.  Барлық  мектептерде  кездеседі,  оны  жасыр-
маймыз» 
«Бұл жиі, əрі үнемі кездеседі. Қазір бұл жиі кездеседі» 
«Жиі, əр үзілісте бір-бірімен ұрысады» 
 
Мектеп психологтарының пікірінше, қазіргі балалар балағат 
сөздерді  саналы  түрде  айтпайды,  өздерінің  осындай  сөздерді 
қолданғандарын байқамай да қалады.  
Əдетте,  психологтарға  вербальды  агрессияға  шағымданып 
бастауыш  жəне  орта  сыныптағы  оқушылар  келеді.  Бұл  осы 
жастағы  оқушылардың  əдетте  сынып  жетекшілерінен,  мұғалім-
дерден,  психологтардан  көмек  сұрау  ерекшелігімен  сипат-
талатындығымен  байланысты.  Ал  жоғарғы  сынып  оқушылары 
мұндай мəселелерді өз беттерінше шешуге тырысады.  
«Бұл негізінде бастауыш мектептерде кездеседі – балалар 
ұрысып,  ренжісіп,  содан  келіп  шағымданады...  Ал  үлкен  жəне 
орта сыныптар үшін – бұл жағдай аз кездеседі» 
«Бұл көп жағдайда бастауыш мектеп балаларына тəн» 
 
Ауылдық  жерлердегі  мектептерде  қызмет  ететін  психолог-
тар  олардың  мектептерінде  мұғалімдерге  қарсы  вербальды 
агрессия қалалық немесе аудандық мектептерге қарағанда өте аз 
кездесетіндігін  айтады.  Мұны  олар  ауылдарда  барлық  адамдар 
бірін-бірі танитындығымен түсіндіреді.  
«…Біздің ауыл кішкентай. Балалар мұғалімдермен ұрысса – 
мұндағылардың барлығы біліп алады»  
«Мектептегі  балалар  сондай  көп  емес,  тіпті  мектептен 
кейін де мұғалімдермен араласады, жиі кездесіп тұрады»  
«Менің  ойымша,  ауылдық  жерлердегі  тəрбие  қалалық 
немесе  аудандық  жерлердегі  тəрбиеге  қарағанда  достық 
қарым-қатынасқа негізделген …»  
«Балалардың мұғалімдермен ұрысып немесе дөрекі сөйлеуін 
мен  кездестірген  емеспін.  Мүмкін,  қандай-да  қатаңдық  болған 

14 
 
шығар,  бірақ  бұл  сынып  аясынан  шыққан  емес  жəне  де 
мұғалімнің өзі мұны ұжымға жарияламайды» 
 
Қазақстандық  психологтардың  көзқарастары  бойынша, 
оқушылардың  вербальды  агрессиясы  мұғалімдермен  қарама-
қайшы  өзара  қарым-қатынас  болуының  себебінен  туындауы 
мүмкін.  
«Мұндай болып тұрады, бірақ бұл мұғалімді ашуландыруы 
мүмкін»  
«Кейбір  жағдайларда  бұл  болып  тұрады.  Бірақ  бала  мұны 
жəйдан жəй айтып бермейді ғой» 
«Əрине,  кездседі,  бірақ  қазір  мұғалімдермен  аз  ұрысады. 
Бұл  кейбір  тұлғаларға  қатысты – есепте  тұрған  балалар 
немесе жағдайы нашар отбасыларынан шыққан балалар»  
 
Жоғарыда  айтылып  кеткендей,  баланың  сөйлеуіндегі  жəне 
жасөспірімдердің  қарым-қатынас  жасауындағы  дөрекі  сөздер 
біреуді  төмендету  немесе  балағаттау  мақсатында  емес,  көп 
жағдайда «əдетке айналдырғандықтан» айтылуы мүмкін.  
«Қазір  балалар  үшін  балағаттап  сөйлеу – бұл  амандасу 
немесе қоштасу ретінде қолданылады...» 
«…Жасөспірімдік  жастағы  балалар  бұл  кезде  бір-бірімен 
ұрыспайды,  дөрекілік  танытпайды: «аузымнан  шығып  кетті» 
деп түсіндіреді». 
«Вербальды  агрессия  кездеседі.  Олар  ұрыспайды,  олар 
сөйлеседі» 
«…Вербальды  агрессия  бізде  де  кездеседі.  Бұл,  менің 
ойымша  барлық  жасөспірімдерде  кездеседі.  Олар  бір-бірін 
төмендету немесе балағаттау мақсатында қолданбайды…» 
«Ой, аузымнан шығып кетті деп түсіндіреді». 
«Бұл  кейбір  тұлғалар,  əдетте  есепте  тұрған  немесе 
жағдайы  нашар  отбасылардан  шыққан  балаларда  жиі 
кездеседі».  
«Вербальды  агрессия  кездеседі.  Олар  «аузымнан  шығып 
кетті» деп айтады». 
 
Психологтар  өз  сұхбаттарында  қазақстандық  мектептерде 
күш көрсетудің кездеспейтіндігі туралы айтады:  
223 
 
Отбасындағы зорлық-зомбылықтан жəне  
қатыгез қатынастан қорғау 
 
2013  жылдың  қаңтар – қыркүйек  айларында  республикада  бір 
жасқа  дейін 3327 бала  қайтыс  болған (2012 жылдың  дəл  осындай 
кезеңінде – 3995). 2012 жылдың  қаңтар – қыркүйек  айларымен 
салыстырғанда, 1 жасқа  дейін  қайтыс  болған  балалардың  саны 16,7% 
азайды.  Нəрестелердің  өлім-жітімінің  негізгі  себебі  перинаталдық 
кезеңінде туындайтын жағдайлар болып табылады, одан 2013 жылдың 
қаңтар – қыркүйек  айларында 1939 (2333) сəби  көз  жұмды  немесе 
нəрестелер  арасындағы  өлім-жітімінің  жалпы  санынан 58,3% (58,4%) 
құрайды.  Туа  біткен  ауытқулардан  көз  жұмған  сəбилердің  саны 589 
(764),  немесе 17,7% (19,1%) құрайды,  тыныс  алу  органдарының  ауру-
ларынан – 226 (285), немесе 6,8% (7,1%) жəне жазатайым оқиғалардан, 
улану жəне зақымдардан – 162 (159), немесе 4,9% (4,0%) құрайды. 
Балалар көбінесе өздерінің туған əке-шешелерінен зардап шегеді.  
Ұйымдастырушылық 
негіздер 
жəне 
тұрмыстық 
зорлық-
зомбылықтың  профилактикасы  үшін  жауапты  мемлекеттік  органдар 
«Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» Қазақ-
стан  Республикасының 2009 жылғы 4 желтоқсандағы  заңымен 
реттелген (2013 жылғы өзгерістермен жəне толықтырулармен).  
Осы  заңның  ережелері  Бала  құқықтары  туралы  талаптарына 
толығымен  сай  келеді.  Тұрмыстық  зорлық-зомбылық  қаупі  құрбанға 
тек дене жарақатын, денсаулығына зиян келтіруден ғана тұрмайды, ол 
кейде  қайтыс  болуына  да  əкеп  соқтырады.  Заңда  тұрмыстық  зорлық-
зомбылық  «отбасы-тұрмыстық  қатынастар  аясында  бір  адамның 
басқаға (басқаларға) қатысты дене зардабы жəне (немесе) психикалық 
зардап  келтіру  қаупі  бар  құқыққа  қарсы  қасақана  əрекеті  (іс-əрекеті 
немесе  əрекетсіздігі)»  секілді  белгіленген.  Осы  анықтамаға  сүйенетін 
болсақ,  бұл  Заң  отбасылық-тұрмыстық  қатынастардағы,  яғни  неке-
отбасылық қатынастағы адамдар, жеке тұрғын үй, пəтер немесе өзге де 
тұрғын  үй-жай  шегінде  бірге  тұратын  адамдар  арасындағы,  сондай-ақ 
бұрынғы  ерлі-зайыптылар  арасындағы  қатынастардағы  зорлық-
зомбылықтың профилактикасын реттейді.  
Осы  Заң 3-бапта  тұрмыстық  зорлық-зомбылық  профилактика-
сының  қағидаларын  реттейді,  олардың  арасында  адамның  жəне 
азаматтың  дене  зардабын  жəне  (немесе)  психикалық  зардап  шегуіне 
                                                                                                                              
педагогикалық  біліктілігі  бар  адамдар  қабылданады.  Ал  тиісті  кəсіптік  білімі 
жоқ  адамдарға  тек  қажетті  мамандар  болмаған  жағдайда  ғана  ұйымның 
педагогикалық кеңесінің шешімі бойынша педагогикалық қызметпен айналысу 
құқығы  беріледі.  Ұйымдағы  педагогикалық  қызметке  соттың  үкiмі  бойынша 
оған тыйым салынған адамдар жiберiлмейдi.