228
Қазақстан (жалпы ақпарат)
Кəмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі заңдылық,
барлық адамдардың заң алдындағы теңдігі, кінəлі жауапкершілік,
əділдік жəне ізгілік қағидаларына негізделеді. Баланың құқықтары
туралы конвенция қылмыстық қуғындауға ұшыраған балалар мен
жасөспірімдерді қорғау туралы нормаларды қамтиды: кəмелетке
толмаған сотталғандарға қатысты өлім жазасын жəне өмір бойы бас
бостандығынан айыру секілді жазаларды қолдануға тыйым салынған
(бұл Қазақстанда толық сақталған). «Бас бостандығынан айырылған
кəмелетке толмағандарды қорғауға қатысты БҰҰ ережелері»
(қылмыстардың алдын алу жəне құқық бұзушылармен қатынас жасау
бойынша БҰҰ Конгресімен қабылданды, 1990 ж.) «кəмелетке тол-
мағанды түзеу мекемесіне қамау ең ақырғы шара ретінде жəне ең аз
қажетті уақыт мерзім бойы қолданылуы тиіс» деп көздейді. Осыған
орай, қылмыстық заң кəмелетке толмағандарға тағайындалатын, бас
бостандығынан айырудың ең үлкен мерзімін айқындайды – 10 жыл
жəне ауырлататын мəн-жайлар болған кезде кісі өлтіргені үшін 12 жыл.
Жалпы қылмыстылық, оның ішінде кəмелетке толмағандардың
қылмыстары – құбылмалы құбылыс. 14 – 29 жастағы адамдар
Қазақстандағы қылмыстардың 57% жасайды. Ересектердің қылмыс-
тары кешегі кəмелетке толмағандардың келуі есебінен көбейеді.
Жоғарыда айтылғанның барлығы балалардың (кəмелетке толмағандар
жəне жас балалар) жəне 18 жасқа дейінгі жастардың қылмыстарды
жасағаны үшін жауапкершілігін реттейтін нормативтік құқықтық
актілерге талдау жүргізу қажеттілігін айқындады.
Қазақстан (заңнама)
ҚР ҚК 15-бабының 2-бөлігі бірқатар қылмыстар үшін қылмыстық
жауапкершіліктің жасын 14 жас деп көздейді. Атап айтқанда, Қылмыс
жасаған кезде он төрт жасқа толған адамдар адам өлтiргенi,
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiргенi, ауырлататын мəн-жайлар
кезiнде денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтiргенi,
зорлағаны, нəпсіқұмарлық сипаттағы күш қолдану іс-əрекеттерi, адам
ұрлағаны, ұрлық жасағаны (саралаушы құрам), тонаушылық
(саралаушы құрам), қарақшылық жасағаны (саралаушы құрам),
қорқытып алушылық (саралаушы құрам), адамды кепiлге алғаны,
терроризм актiсі туралы көрiнеу жалған хабарлағаны, ауырлататын
мəн-жайлар кезінде бұзақылық жасағаны, тағылық үшiн қылмыстық
жауаптылыққа тартуға жатады. Заң шығарушы кейбір қылмыстар үшін
қылмыстық жауапкершілік жасының төмендеуін адам өз əрекеттерін
9
6-кесте.
Сіздің ойыңызша, Сіз балаңызға жеткілікті уақыт бөлесіз
бе?
Жауап нұсқалары
Жиілігі
Пайызы
Иә, жеткілікті бөлемін 99
39
Иә, бөлемін, бірақ көбірек бөлгім келеді 140 55
Балаға уақыт мүлдем жетпейді
17
7
Барлығы
256
100
Уақыттың жетіспеуінен балаларға бөлінетін назардың
жетіспеушілігі мəселесін республикалық деңгейдегі қалалардың
респонденттері атап көрсетті: Алматы қаласындағы ата-
аналардың – 13,3%-ы жəне Астана қаласындағы ата-аналардың –
10%-ы.
Балаларына жеткілікті уақыт бөлетін ата-аналардың ең
жоғары пайызы Қостанай облысында кездесті (53,3%) (7-кесте).
7-кесте.
Сіздің ойыңызша, Сіз балаңызға жеткілікті уақыт бөлесіз
бе? (аймақтар бойынша, % респонденттер)
Жауап нұсқалары
Қарағанды
об
л. n
=
30
Қостанай
обл
. n
=
30
Батыс
Қа
зақ
стан
обл
. n=
32
Астана
қ
-сы
, n=40
Ақтобе
обл
. n=32
Алматы
қ
-сы
, n=30
Ж
амбыл
обл
. n=31
Оңтүстік
Қаза
қстан
обл
. n=
31
Иә, жеткілікті бөлемін
20,0 53,3 31,3 47,5 46,9 36,7 41,9 29,0
Иә, бөлемін, бірақ көбірек
бөлгім келеді
76,7 43,3 65,6 42,5 43,8 50,0 51,6 67,7
Балаға уақыт мүлдем
жетпейді
3,3 3,3 3,1 10,0 9,4 13,3 6,5 3,2
Ата-аналарға елімізде балалардың агрессивтілігі, отбасын-
дағы, мектептегі жəне көшелердегі балаларға деген зорлық-
10
зомбылық əрекеттері қаншалықты кең таралған деген сұрақ
қойылды.
Социологиялық зерттеу нəтижелері көрсеткендей, ата-
аналардың 37,1%-ының пікірінше бала агрессивтілігі мəселесі-
нің ең ауқымдысы – көшедегі балаларға деген зорлық-зомбылық
əрекеттері мен агрессивтіліктің көрінуі.
Ата-аналардың тек 10,5%-ының пікірі бойынша, отбасын-
дағы балаға зорлық-зомбылық көрсету жоғары деңгейде. Ата-
аналардың өте аз бөлігі – 5,7% мектептегі балаларға зорлық-
зомбылық əрекеттерінің жоғары деңгейде екендігін айтқан. Ата-
аналардың 72,4%-ы мектептегі балаларға зорлық-зомбылық
төмен деңгейде деп еспептейді (8-кесте).
8-кесте.
Сіз балаларға деген күш көрсету және агрессивтілік
көріністері мәселелерінің кең таралғандығын қалай
бағалайсыз? (n=209 респонденттер)
Жауап нұсқалары
Төмен
Орташа
Жоғары
Отбасында
49,8
39,7
10,5
Мектепте
72,4
21,9
5,7
Көшеде
22,4
40,5
37,1
Бұл сұрақ бойынша аймақтар арасында қарасақ, Алматы
қаласы ата-аналарының 100%-ы жəне Қостанай облысы ата-
аналарының 96,7%-ы Қазақстанда бала агрессивтілігі мəселесі
бар екендігін мойындайды.
Қазақстанда бала агрессивтілігі мəселесінің бар екендігін
Астана қаласы ата-аналарының 84,2%-ы жəне Ақтөбе облысы
ата-аналарының 83,9%-ы да мойындап отыр. Ең төменгі ата-
аналар пайызын Қарағанды облысы бойынша көрсетіп отыр –
62,1% (9-кесте).
9-кесте.
Сіз қалай ойлайсыз, біздің қоғамда балалардың
агрессивтілігі мәселесі бар ма? (аймақтар бойынша, %
респонденттер)
аймақ
пайыз
Алматы қ-сы, n=30
100,0
Қостанай облысы, n=29
96,7
227
жағдайларда ғана пайдаланып, кəмелетке толмағандарды сотқа дейін
қамауда ұстауға мүмкіндігінше жол бермеу туралы норманы қамтиды.
(Ереженің 2-т.).
Ереженің ең маңызды талабы – нəсілі, тері түсі, жынысы, жасы,
тілі, діни сенімі, ұлты, саяси не өзге ұстанымдары, мəдени көзқарасы
не тəжірибесі, мүліктік, таптық не отбасылық жағдайы, этникалық не
əлеуметтік шығу тегі жəне еңбекке қабілетсіздігінің белгісі бойынша
қандай да болмасын кемсітушіліксіз, кəмелетке толмағандарға қатысты
əділ сот төрелігін атқару. Ережелерде баланың діни жəне мəдени
көзқарастарын, тəжірибесі мен моральдық қағидаларын құрметтеу
қажеттілігі ерекше белгіленген (Ереженің 4-т.).
БҰҰ мүше мемлекеттерінің арасында қылмыстық жауапкер-
шіліктің ең төменгі жасы жеті жас болып табылады, бұл ретте осы
жасты көптеген мемлекеттер ұстанады (Австралия, Тасмания,
Бангладеш, Белиз, Иордания, Кипр, Кувейт, Ливан, Пəкістан, Тайланд
жəне т.б.). Сегіз жас Біріккен Корольдікте (Шотландияда), Шри-
Ланкада орнатылған; тоғыз жас – Иракта, Филиппинде, Эфиопияда; он
жас – Австралия (штаттардың көбісінде), Непалда, Жаңа Зеландияда,
Біріккен Корольдікте жəне т.б.; он екі жас – Канада, Марокко, Корея,
Уганда, Ямайка сияқты елдерде; он үш жас – Алжир, Бенин, Гвинея,
Мадагаскар, Польша, Сенегал, Тунис, Франция секілді мемлекеттерде;
он төрт жас – Болгарияда, Венгрияда, Вьетнамда, Германияда,
Италияда, Қытайда, Ливияда, Ресей Федерациясында, Румынияда,
Словенияда, Югославияда, Жапонияда жəне т.б. елдерде; он бес жас –
Мысырда, Исландияда, Норвегияда, Перуде, Швецияда жəне т.б.; он
алты жас - Əзірбайжанда, Аргентинада, Беларусьта, Боливияда,
Испанияда, Монголияда, Украинада, Чилиде жəне т.б. елдерде; он сегіз
жас – Бельгияда, Колумбияда, Мексикада, Панамада, Уругвайда жəне
т.б. елдерде орнатылған
9
.
Халықаралық стандарттар «бала», «балалар» ұғымдарын
пайдаланады, оларға 18 жасқа дейінгі адамдар жатады, егер ұлттық
заңнама бойынша олардың кəмелетке толуы одан ерте түспесе жəне
кəмелетке толмаған деп құқық бұзушылық жасаған бала туралы
айтады.
9
М. Н. Садовникова Кəмелетке толмаған құқық бұзушылармен қарым-
қатынас жасаудың халықаралық стандарттары: кейбір терминологиялық
мəселелер, негізгі нормативтік құқықтық актілерді шолу. / Жарияланды:
Сибирский Юридический Вестник. - 2005. - № 4.
Достарыңызбен бөлісу: |
