Жылдар аралығындағы зерттеулердегі есімдіктерді жіктеуге қатысты ұстанымдар

РАЙ ТҰЛҒАЛЫ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ЖІКТЕУ ПАРАДИГМАСЫ

жүктеу 0,72 Mb.

бет	99/133
Дата	13.05.2022
өлшемі	0,72 Mb.
	#38526

1 ... 95 96 97 98 99 100 101 102 ... 133

емтихан сұрақтары (1) (Автосохраненный)

59. РАЙ ТҰЛҒАЛЫ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ЖІКТЕУ ПАРАДИГМАСЫ

Жалпы түркологияда, оның ішінде қазақ тіл білімінде ұзақ уақыт бойы талас тудырып жүрген мәселелердің бірі – рай категориясы. Бір қызығы – бұл категорияны топтастыруда алшақтық болғанмен, оны тануда алшақтық жоқ. Зерттеушілердің барлығы дерлік райды: «сөйлеушінің қимыл, іс-әрекетке көзқарасын, қимылдың, іс-әрекеттің шындыққа, болмысқа қатысын, модальдық мәнін білдіріп, белгілі парадигмалық тұлғалар жүйесінен тұратын етістіктің грамматикалық категориясы», - деп түсіндіреді. Райды осы негізде тануда бұрынғы зерттеушілер арасында да, бүгінгі таңдағы ғалымдар арасында да бірауыздылық байқалады.

Қ.Кемеңгерұлынадейінқазақтіліграмматикасына, оныңішіндерайкатегориясынақатыстыпікірайтқанзерттеушілеррайдытүрлішежіктепжүрді. Н.ИльминскийменН.Созонтоврайдың 4 түрінкөрсетсе, П.М.Мелиоранский – 5, Қ.Кемеңгерұлы- 6 түрлірайдыкелтірген. Зерттеушілерарасындабұйрық, ашық, шарттырайлардытанудабірауыздылықбайқалады. Қ.Кемеңгерұлыжіктеуіндегіболжаурай (сослагательноенаклонение) Н.Ильминскийде «предположительноенаклонение» депаталса, терісрай (сомнительноенаклонение) басқазерттеушілердекездеспейді.СоныменқатарП.М.МелиоранскийменҚ.Кемеңгерұлыеңбектеріндеқалаурайдытанудадаұқсастықбайқалады. Екеуідебұйрықрайдыңбіріншіжағынқалаурайдептүсіндіреді.

Қ.КемеңгерұлыныңрайдытоптастыруыА.Байтұрсынұлыжіктеуінеәлдеқайдажақын:

А.Байтұрсынұлы, «Тіл құрал», 1915

Қ.Кемеңгерұлы «Оқу құралы», 1928, 1929

билік рай
қайрау рай: -айын + шы
ызалы рай
ашық рай
болжау рай: -р еді
шартты рай
реніш рай: -саңшы
қалау рай: -са екен
мұң рай: -р ма еді
сенімді рай: -ғай
теріс рай: -са игі еді
көніс рай: -айын та
ереуіл рай: -са да
сенімсіз рай: -р ме екен
тұйық рай: -ыу/-іу; -мақ

бұйрық рай (жазшы, жазсаңшы, жазғыр)

ашық рай
болжау рай: жазар еді
шартты рай (жазса, жазсаң еді, жазсаңшы, жазса екен)
қалау рай (жазса екен, жазар ма еді, жазғай, жазғай еді, жазғай еді дағы)
теріс рай: жазса игі еді

–

Алайда Қ.Кемеңгерұлы А.Байтұрсынұлының жіктеуін басшылыққа алғанмен, оны барынша ықшамдап, мағыналық жақындығына, сыртқы тұлғасына қарап топтастыруға тырысқаны байқалады. Сол себепті билік, қайрау, ызалы райды – бұйрық рай; шартты рай мен реніш райды – шартты рай; қалау, мұң, сенімді райларды - қалау рай деп біріктірген. Көніс, сенімсіз, ереуіл райлар «Грамматикада» шартты райдың реңктері ретінде берілгенмен, «Оқу құралының» соңындағы кестеде көрсетілмеген. Осылардың ішінде ереуіл рай «Оқу құралында» жеке рай ретінде келтірілгенмен, кестеде аталмауына байланысты дербес рай түрі ретінде қарастырмадық. Ал ашық, болжау, теріс райларды тану жағынан ғалымдар арасында алшақтық байқалмайды.

жүктеу 0,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 95 96 97 98 99 100 101 102 ... 133