Қазақ тіліндегі сан және шама категориялары. Қанша? және неше? сұрақтарының мәні

Тілде сан-мөлшер категориясы адам түйсінген, тілдік құралдар арқылы концептуалданған түрде ғана көрініс табады. А.Байтұрсынұлы еңбектерінде де сан мен шама категориялары өзара жіктелгенін байқаймыз. Оған ғалымның мына тұжырымдары дәлел бола алады:

Кей сөздер нәрсенің санын атайды. Мәселен: бір,екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он, он бір, он екі, он үш, он төрт, он бес, он алты, он жеті, он сегіз, он тоғыз, жиыр- ма, отыз, қырық, елу, алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан, жүз, бір жүз, екі жүз, үш жүз, төрт жүз, бес жүз, алты жүз, жеті жүз, сегіз жүз, тоғыз жүз, мың, миллион.

Нәрсенің санын сұрағанда неше? деп яки қанша? деп сұ- раймыз.

Неше? деп сұраймыз нәрсенің дәл санын білуге, мәселен: неше кісі келеді?» – үш кісі келеді.

Қанша? деп сұраймыз нәрсенің дәл санын білуге емес, ша- масын ғана білуге, мәселен: «қанша күн жүресің?» – «үш-төрт күн жүремін».

Тойда неше кісі болды? деп сұрамайды, қанша кісі болды? деп сұрайды, үйткені тойдағы кісілердің анық санын білуге емес, шамасын ғана білуге сұралады. Жауап беруші тойдағы кісілердің анық санын айта алмай, шамасын ғана айтады, мәселен, «екі жүз кісі болды» демейді, «екі жүздей кісі бол- ды» дейді.

Жоғарғы келтірілген мысалды: «Неше кісі?» дегенге «үш кісі» деген сөз жауап; қанша кісі дегенде «екі жүздей кісі» деген сөз жауап; басқаша айтқанда «неше?» дегенге «үш», «қанша» дегенге «екі жүздей» деген сөздер жауап болып тұр. Міне, осы сияқты неше? қанша? деп сұрауға жауап болатын һәм нәрсе- нің санын көрсететін сөздерді сан есім дейміз.

(А.Байтұрсынұлы. Тіл-құрал. 51 бет)