Жылдар аралығындағы зерттеулердегі есімдіктерді жіктеуге қатысты ұстанымдар

Ж е к е ш е: К ө п ш е:

І ж. (мендік) баламын І ж. (мендік) —

ІІ ж. (сендік) баласын, ІІ ж.(сендік) балаларсыз

ІІІ ж. (бөгделік) бала ІІІ ж.(бөгделік) балалар

Сыпайы жіктеу:

Ж е к е ш е: К ө п ш е:

І ж. (біздік) баламыз І ж. (біздік) балалармыз

ІІ ж. (сіздік) баласыз ІІ ж. (сіздік) балаларсыз

ІІІ ж. (оларлық) бала ІІІ ж. (оларлық) балалар

Сол сияқты тәуелдеу үлгісін көрсетуде де осы жүйе бойынша анайы-сыпайы түрге жіктейді. Мысалы:

Ж е к е ш е: К ө п ш е.

І ж.(мендік) атам І ж. (мендік) аталарым

ІІ ж.(сендік) атаң ІІ ж. (сендік) аталарың

ІІІ ж.(бөгделік) атасы ІІІ ж. (бөгделік) аталары

Сыпайылық түрі:

Ж е к е ш е: К ө п ш е:

І ж. (біздік) атамыз І ж. (біздік) аталарымыз

ІІ ж. (сіздік) атаңыз ІІ ж. (сіздік) аталарыңыз

ІІІ ж. (оларлық) атасы ІІІ ж. (оларлық) аталары

А.Байтұрсынұлы анайылық түр – оңаша тәуелдеу, сыпайылық түр – ортақ тәуелдеу болатынын айтады. Тәуелдік, жіктік жалғауларының сыпайы түрі тек ІІ жақпен ғана шектелмейтінін тіл фактілері де көрсетіп отыр. Ресми стильде мен орнына біз қолданылады. Тіл – тұтас жүйе болғандықтан, оның әрбір мүшесі сол жүйеге бағынып тұрады. Сондықтан анайылық жөннің үш жақта көрінетіні сияқты, сыпайылық жөн де осы үлгімен берілуі қажет деп ойлаймыз.

А.Байтұрсынұлы қазақ тілінің өзіндік ерекшеліктерін терең пайымдап, өзіне дейінгі тіл білімпаздарының еңбектерін зерделей отырып, жіктеуді‚ ең алдымен‚ анайылық және сыпайылық жөнге жіктейді де оларды іштей жекеше-көпше түрге саралайды. Сонымен қатар ортақ, оңаша тәуелдікті жіктеу іштей тағы да анайы-сыпайы, жекеше-көпше түрге бөлініп, жіктеу үлгісі бірізділікпен, жүйелі түрде баяндалған. Бұл жіктеу кейін Қ.Кемеңгерұлы еңбектерінде де сабақтастық тапқан. Қ.Кемеңгерұлы еңбектері орыс топтарына арналғандықтан, қолданған атаулары орысша болғанымен, жіктеу ерекшелігін танытуда А.Байтұрсынұлының еңбектерін басшылыққа алған. Сол себепті А.Байтұрсынұлы мен Қ.Кемеңгерұлы еңбектерінде біраз ұқсастықтар байқалады. Атап айтқанда:

а) жіктеуді анайы-сыпайы жөнге ажырату;

ә) анайы жіктеуді І жақ (мендік), ІІ жақ (сендік), ІІІ жақ (бөгделік); сыпайы жіктеуді І жақ (біздік), ІІ жақ (сіздік), ІІІ жақ (оларлық) түрінде жіктеу;

б) қазақ тілінде анайы жіктеудің І жақ көпше түрі жоқ екенін көрсету;

в) тәуелдеулі жіктеу түрлерін, олардың өзіндік ерекшелігін (қиғаш жалғануын) көрсету;

г) жіктеулерді есімдерге қатысты да, етістіктерге қатысты да қолдану;

ғ) есім жіктеулерінің е- көмекші етістігінің қатысуы арқылы да жасалатынын айту; е- етістігінің жіктелу үлгісі;

д) етістік жіктеулерінің болымды-болымсыз түрлерін көрсету;

е) анайы жіктеудің І, ІІ жақтарында сөздер өзара жекеше, көпше ымыраласып, ІІІ жақ көпше түрінде ымырадан шығып кететінін көрсету.

«Жіктеу» жалғаулары дегеннің орнына «айқындық» жалғаулары деп қолданғанмен, Қ.Басымұлының еңбектері де жіктеулерді анайы-сыпайы түрге бөлуі жағынан А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы еңбектерімен сарындас. Т.Шонановтың «Самоучитель казахского языка для русских» деген еңбегіне пікір жазушы Байменов пен Қасымов та автордың жіктеудің көпше түрі етістік түбіріне -ыңыз қосымшасы жалғану арқылы жасалады (алыңыз) деген тұжырымына қарсылық білдіріп, алыңыз деген сөз сыпайы жіктеудің жекеше түрі болатынын, ал етістігінің анайы, көпше түрі, алыңдар болуы керектігін айтады

5. 
   
   
   жүктеу 0,72 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: