сұрақ.Қазақ тіліндегі етіс категориясын жіктеуге қатысты пікірталастар

Қазіргі таңда қазақ тілінде етістіктің етіс категориясын оқыту мәселесі ғылыми тұжырымдардың қайтадан қаралу жақтары көңіл аудартады. Заманға байланысты тілдік оралымдар да тілдік нормадан ауытқып, басқа тілдің грамматикалық үлгісіндегі аударманың жетегіне еріп кетеді. Әр оқытушы – жеке әдіскер болуы керек. Оқу құралының авторы оқушы мен студенттің алдында тұрмауы мүмкін. Ал біреу жазған оқулықтағы түрлі тақырыптарды түсіндіретін де, жеткізе оқытатын да, тосын сұрақтарға дәлелді жауап беретін де – оқытушы. Сондықтан оқытушы үшін шешімі табылмаған мәселелердің болуы мүмкін емес.

Өзгелік етіс категориясы жоқ сөйлемдер

Өзгелік етіс категориясындағы сөйлемдер

1.Кілемді далаға шығардым

1.Кілемді далаға шығарттым

2.Көзімді дәрігерге көрсеттім

2.Көзін дәрігерге көрсеткіздім

3.Домбыраның құлағын келтірдім

3.Домбыраның құлағын келтірттім

4.Бұл ісімді тоқтаттым

4.Бұл ісін тоқтатқыздым

Кестенің екі қатарындағы үлгіде де өзгелік етістің жұрнақтары бар. Айырмашылығы – бірінші бағанда жалаң, екінші бағанда қосарлы жұрнақ- тар. Егер өзгелік етіс жұрнақтарын етістіктерге жалаң күйінде жалғап, тек екінші жақта ғана айтатын болсақ, онда бұйрық райдағы туынды етістіктің қызметін атқарады. Үлгідегі екінші бағандағы сөйлемдер өзгелік етістің толық сипатын ақындайды. Оқулықтардың бәрінде етіс жұрнақтарының косарланып келе беретіні туралы айтылады. Алайда неліктен қосарланатыны туралы, қосарланған кездегі мағыналық өзгерісі ашылмайды. Қосарланып келген өзгелік етіс жұрнақтары қимыл иесінің өзге біреу екендігіне күмән келтіртпейді. Мысалы, киімді біреуге кигізу бар, егер өзі кие алмаса. Киімді біреуге бақылап тұрып кидірту бар. Біріншісінде киімді өзің кигізесің де, екіншісінде киімді оның өзі киеді.Сонда қимылдың иесі нешінші жақ екенін түсіндіру үдерісі қиындық туғызбайды. Біреуге істеткен қимылдың бәрін өзгелік етіс қатарына жатқыза беруден сақтану үшін оның жұрнақтарына сараптап қарау керек. Сонымен, өзгелік етіс дегеніміз – үш жақтағы тұлғаның екінші жақ арқылы өзге біреуге іс - әрекетті жүзеге асыруы.Қимылдың орындалуына үш тұлға (субъект) қатысқанымен, қимыл иесі үшінші тұлға болады.

Етістің тағы бір түрі – ырықсыз етісті оқыту да қүрделілігі жағынан өздік немесе өзгелік етістерден кем түспейді. Ырықсыз етісте қимыл иесінің белгісіздігі барлық оқулықтарда айқын көрсетіледі. Жасалу жолы да екі түрлі көрсеткішпен нақтыланады. Олардың етістікке қалай жалғанатыны да ерекшеленеді. Егер етістіктің қүрамында л дыбысы болса, оған –ын,-ін, -н жұрнақтары, ал болмаса, -ыл,-іл,-л жұрнақтары жалғанады делінеді. Былай қарасаң, оңай секілді: жылы-н-ды, бөл-ін-ді, қой-ыл-ды, сөг-іл-ді. Соңғы кезде жиі қолданылып жүрген терминде-н-ді сөзі аталмыш қағидаға бағынбайды. Ал өздік етіс пен ырықсыз етіске ортақ жұрнақтардың қызметін төмендегі үлгімен ажыратып алуға болады:

Өздік етіс тұлғасындағы сөйлемдер

Ырықсыз етіс тұлғасындағы сөйлемдер

1.Газетке жазылды

1.Ән жазылды

2.Оқуға қабылданды

2.Қарар қабылданды

3.Белтемірге тартылды

3.Суы тартылды

4.Жауға атылды

4.Зеңбірек атылды

Көріп отырғанымыздай, өздік етіс тұлғасының алдындағы зат есім барыс септігінде, ал ырықсыз етіс тұлғасындағы етістіктің алдындағы зат есімдер атау тұлғасында тұр. Бұл салыстыруымыз өздік етістің біз ұсынған қосымша жұрнақтарының бар екендігін дәлелдей түседі. Егер бұл салыстырулар аздық етсе, ырықсыз етіс категориясының тек үшінші жақтағы тұлғаны иеленетінін ескерткен жөн. Қалған етіс түрлері үш жақта да жіктеледі. Осы жіктелу мүмкіндігі арқылы қимыл иесінің кім екендігі көрсетіліп, жаңа қырлары көрініс береді. Ырықсыз етістің бір ғана ашық буыннан тұратын же,де етістіктеріне жалғанатын -лін жұрнағын да көрсете кеткен орынды (ет желінді, осылай делінді).Бұндай тұлғада басқа етістік кездеспейді. Әрбір тың ұсыныс пайда болған кезде студенттердің белсенділігін мысал іздестіру әрекетіне жұмылдыра білген дұрыс. Тақырыпты меңгертудің әдістемелік қырлары ғылыми негізделген ережелерді өзгертумен емес, оларды қолданыс- тағы жаңа өзгерістер тұжырымымен толықтыру арқылы сұрыптала түседі. Бұндай құбылыс ортақ етісті оқыту барысында да байқалады. Ережесі ешқашан күмән тудырмайтын болғандықтан, дәстүрлі –ыс,-іс,-с жұрнақтарын негізге аламыз. Бұларға қоса академиялық грамматикада –лас,-лес,-дас,-дес,-тас,-тес жұрнақтары ортақ етіске телінеді.Әрі олардың құран- ды жұрнақтар екендігі ескертіледі. Шынында да солай ма? Салыстырмалы түрде байқап көрейік:

-с,-ыс,-іс жұрнақты -лас,-лес,-дас,-дес жұрнақты

ортақ етіс ортақ етіс

айтыс, сатыс, сөйлес, жазыс, біліс, ақылдас, көмектес, татулас,

жұлыс, төгіс, егіс, жасас мұңдас, тілдес, сырлас

Бірінші қатардағы етістердің түбірі етістікке негізделген, яғни етістіктен жасалған туынды етістіктер. Екінші қатардағы қимылдың иесін білдіретін етістіктердің түбірі есім сөздерге негізделген. Сондықтан, екінші қатарда берілген –лас,-лес,-дас,-дес жұрнақтары екі түрлі қызмет атқарып тұр. Бірін – шісі – есім сөздерден туынды етістік жасау, екіншісі – ортақ етіс мәнін иелендіру. Жіктеуге келмейтін, тұтас қалпында ортақ етіс қызметін білдіре- тін санаулы етістіктер бар. Олар – төбелес, күрес,алыс.

Етістіктің етіс категориясын оқыту ғылыми тұжырымдардың қайтадан қаралу мәселесіне көңіл аудартады. Заманның ағымына сай тілдік оралымдар да тілдік нормадан ауытқып, басқа тілдің грамматикалық үлгісіндегі аударма- ның жетегіне еріп кетеді. Әйтпесе, «Біз ашылдық» үлгісіндегі сөз қолданысты қай етіске жатқызар едік. Әр оқытушы жазылған оқулықтағы түрлі тақырыптарды жеткізіп, оқытып, тосын сұрақтарға жауап береді.

Біздің етіс категориясын оқытудағы күрделі құбылыстарды көрсете отырып, олардың шешімін табу жолдарын ұсынуымыз да - көкейкесті мәселелердің шешімін табудың амалы.