«Жазуға үйрету технологиясы»

 

17 

 

 

ажырауы  әлдеқайда  күрделі.  Осының  бәрі  флективті  тілдер  мен 

полисинкретикалық  тілдер  үшін  логографияның  жанасымсыз 

екендігін  көрсетеді.  Логографиялық  жазудың  қытайда  дамып 

қалыптасуы  оның  қытай  тілінің  құрылысына  (қытай  тілі  түбір 

тілдердің  қатарына жатады)  жанасымдылығымен байланысты  болса, 

шумер  жазуы  мен  жапон  жазуының  логографиялық  буынды 

(логографически-слоговой) жолмен дамып қалыптасуы бұл тілдердің 

(шумер, жапон) агглютииативті тілдер болуымен байланысты. 

Египет,  шумер,  қытай,  ацтек  жазулары  логографиялық  жазу 

болды.  Логографиялық  жазу  жүйелерінің  барлығында  да  нақтылы 

мағынасы  бар  сөздер  заттар  мен  құбылыстардың  бейнесімен  немесе 

схема  түрінде  беріледі.  Мысалы,  египет  жазуында  үкі,  көкаршын, 

арыстан, қоян, аяқ деген сөздер осылардың бейнесімен берілсе, қала, 

су дегендер бейнелі-схемалы түрде берілген.  

Ертедегі  шумер  жазуында  көз,  ағаш,тay,  сабақ  деген  сөздер, 

қытай  жазуында  күн,  тay,  ат,  ауыз  деген  сөздер  де  осы  бейнелеу 

немесе схема түріндегі тәсілдермен берілген. 

Абстракті  мағынасы  бар  сөздерді,  соның  ішінде  етістіктер  мен 

сын  есімдерді  таңбалау  үшін  образды-символдық  сипаты  бар 

бейнелер (изображения) қолданылған. 

Ондай  белгілерді  қолданудың  әр  түрлі  тәсілдері  бар:  1) 

Синекдоха  тәсілі  бойынша  бүтін  бөлшекпен  бейнеленген.  Мысалы, 

«жауынгер»,  «шайқас»  деген  сөздер  екі  колдың  бейнесі  (бірінде 

қалқан,  екіншісінде  найза)  арқылы  берілген.  2)  Метонимия  тәсілі 

бойынша  нәтижесінің  орнына  себеп,  адамның  дене  мүшелерінің 

қызметінің орнына оның өзінің бейнесі белгіленген. Мысалы, мерзім 

мағынасын  білдіретін  күн  деген  сөз  күннің  бейнесі  арқылы 

белгіленсе, жүру деген етістік аяқтың атталу бейнесімен, көру деген 

етістік  екі  көздің  бейнесімен  берілген.  3)  Метафора  тәсілі  бойынша 

белгіленетін  сөз  басқа  заттар  мен  құбылыстардың  ұғымдарымен 

ассоциацияға  түсіп,  солардың  бейнесі  арқылы  берілген.  Мысалы, 

қомағайлық, ашқарақтық, деген сөздер крокодилдік бейнесімен, суық 

деген  сөз  су  ағып  тұрған  түтіктің  бейнесімен  берілген.  4)  Сөздер 

энигматикалық  (жұмбақ)  тәсіл  бойынша  белгіленген.  Бұл  тәсіл 

аңызға  немесе  наным,  түсінікке  негізделеді.  Мысалы,  Египет 

жазушысы  Горапаллонның  (IV  ғасыр)  айтуынша,  египеттіктер 

страустың қанатындағы қауырсындардың барлығы бірдей тең болады 

 

18 

 

 

деп  түсінген  де,  осыдан  келіп  әділеттік  деген  сөз  страустың 

қауырсынының бейнесімен белгіленген. 

Жыл  деген  сөз  пальманың  бұтақтарының  бейнесімен 

белгіленген,  өйткені  египеттіктер  пальманың  бұтағынын,  саны  12 

болады деп түсінген

1

. 

Шумер жазуында абстракті мағыналы сөздерді белгілеу үшін екі 

логограмманың тіркесі 

қолданылған. 

Бұл  ретте  логограммалардың  мынадай  тіркесін  мысалға 

келтіруге  болады:  құс  +  жумыртқа  =  туу;  нан  +  ауыз=жеу; 

жұлдыз+су=жауын.  Шумер  жазуында  абстракті  мағыналы  сөздер  5-

суретте көрсетілген түрде белгіленген. 

Логографиялық    жазудағы  таңбалар  дамудың  барысында 

бейнелеу  сипатынан  біртіндеп  алшақтайды  да,  олардың  графикалық 

формасы қарапайым  түрге  келе бастайды. 

Логографиялық  жазудың  бірсыпыра  кемшіліктері  бар.  Олар 

мыналар:  логограммалардың  көптігі,  логографиялық  жазудың  өте-

мөте  күрделілігі  және  логограммалар  арқылы  грамматикалық 

формаларды  білдірудің қиындығы. 

3.  Буын  жазуы.  Жазудың  даму  барысында  буын  жазуы  пайда 

болады. Жазудың буын жүйесінде таңба буынды белгілейді. Жазудың 

буын  жүйесі  шығу  тегі  мен  таңбалардың  фонетикалық  мағынасы 

жағынан  бірнеше  түрге  бөлінеді.  Таңбалардың  фонетикалық 

мағынасы  жағынан  буын  жазуын  негізгі  үш  түрге  бөліп    қарауға  

болады. 

Мұның  бірінші  түріне  ассировавилон,  элам,  урарт,  сына 

жазулары  (клинолиси),  майя  жазуы,  лигатуралы  дыбыстық  корей 

жазуы  (корейское  лигатурное-звуковое  письмо)  жатады.  Жазудың 

бұл  жүйелерінде  таңбалар  кез  келген  буынды,  атап  айтқанда, 

буынның мынадай түрлерін белгілейтін болған: дара дауыстының өзі, 

А  (дауысты)+С  (дауыссыз),  С  +  А,  С+А  +  С;  майя  жазуында  сөз 

соңындағы дауыссыздарды да белгілеген. 

Буын  жазуының  екінші  түріне  критмикен  (критско-микенское) 

буын  жазуы,  кипр,  Эфиопия  және  жапон  (кана)  буын  жазулары 

жатады.  Жазудың  бұл  жүйесінде  таңбалар  тек  дара  дауыстыларды 

және дауыссыздардың тіркесі мен белгілі бір дауыстың қосындысын 

белгілейді. 

Буын жазуының үшінші түріне үнді (индия) жазуының әр түрлі 

жүйелері  (кхарошти,  брахми  және  т.  б.)  енеді.  Жазудың  бұл 

 

19 

 

 

жүйесінде  негізгі  таңбалар  (лигатуралы  еместері)  жеке-дара 

дауыстыларды  («а»)  және  дауыссыз  бен  дауыстының  («ка») 

қосындысын белгілейді. 

Жазудың буын жүйесі шығу тегі жағынан да үш топқа бөлінеді. 

Логографиялық  жазудың  даму  барысында  жасалған  крит,  майя, 

кипр буын жазулары. 

Эфиопия,  индия  (брахма,  кхарошти  және  осылардан  жасалған 

жазулар) буын жазулары. 

Жапон буын жазуы (жапондық кана) мен лигатуралы-дыбыстық 

жазу жүйесі (корейлік кунмун). 

Логографиялық жазуға қарағанда буын жазуы оқыту ісі үшін де, 

қолдану  үшін  де  қолайлырақ.  Жазудың  буын  жүйесіндегі 

таңбалардың саны да ықшамырақ. Логографиялық-фонетикалық жазу 

жүйесінде  мыңдаған  таңбалар  болса,  жазудың  буын  жүйесінде 

таңбалардың  саны  (лигатуралы  таңбаларды  қоспағанда)  отыз  бес 

немесе  қырықтан  бастап  (брахми,  кхарошти  және  фарсы-ахеменид 

жазулары) екі жүзге дейін (эфиопия жазуы) жетеді. Буын жазуы тілді, 

әсіресе  оның  фонетикалық  жағын  дәлме-дәл  беруге  икемді.  Буын 

жазуы сөздің грамматикалық формаларын да бере алады. 

Буын  таңбалары  (слоговые  знаки)  ең  алғашында  бір  буынды 

сөздерді белгілейтін идеографиялық  логограммалардың 

негізінде   

пайда  болған.  Мұндай  логограммалар  о  баста  омонимдес  сөздерді 

таңбалап,  фонетикалық  логограммаларға  айналған  да,  кейінде  көп 

буынды  сөздердің  олармен  (омонимдермен)  ұқсас  дыбысталатын 

бөлшегін  белгілейтін  болған.  Осылайша  жиі  қолданыла  келіп,  ол 

таңбалар  дербес  сөздердің  таңбасы  емес,  буынның  таңбасы    ретінде 

ұғыныла  бастаған. 

Ертедегі  буын  таңбалары  біздің  заманымызға  дейінгі  үш  мың 

жылдықтын  бас  кезінде  шумер  жазуында  бір  буынды  сөздерді 

таңбалаған  логограммалардан  пайда  болған.  Мысалы,  «садақтың 

оғы»  деген  мағынаны.  білдіретін  сөзді  (шумер  тілінде  ti)  белгілеген 

таңба  ti  деген  буынды  да  таңбалау  үшін  қолданылған.  Шумер 

жазуында  біздің,  заманымызға  дейінгі  үш  мың  жылдықтың  бірінші 

жартысында  буын  таңбалары  кең  түрде  тарайды  да,  бұл  жазу  біздің 

заманымызға  дейінгі  үш  мың  жылдықтың  ортасында  логографиялы 

буын жазуына айналады. 

Шумер  жазуындағы  идеографиялық  логограммалар  мен 

фонетикалық  логограммалар  кісі  аттарын,  әсіресе  шетелдік  кісі