§ 64. СІЛТЕУ ЕСІМДІГІ.
Сілтеу есімдіктері меңзеу, нұсқау, көрсету мағыналарын білдіреді. Сілтеу есімдіктеріне бұл, сол, ол, осы, осынау, сонау, анау, ана, мына, мынау, тонау, әне, міне, деген сөздер жатады. Әдетте сілтеу есімдіктері сілтеу, меңзеу, мәнін білдіріп, сын есімнің орнына жұмсалып, қай? деген сұраққа жауап беріп, анықтауыш қызметін атқарып тұрады. Мысалы: Самғай бер асқардан-асқарға мынау қырандай (Ә. Ә). Бұл ұрыста Төлеген ерекше ерлік көрсетті (М. Ғ.) деген сөйлемдерде мынау, бұл есімдіктері қай? (қырандай, ұрыста)? деген сұраққа жауап беріп, анықтауыш болып тұр.
Сілтеу есімдіктеріне кейде көптік, тәуелдік жалғаулары жалғанады, анау, мынау, сонау, осынау дегендерден басқасы септелініп те қолданылады. Мысалы: бұл-бұлар, сол-солар, осы-осылар, анау-анауым-анауық-анаулары т. б.
Сілтеу есімдіктерінің тәуелдену үлгісі.
|
Жақ
|
бұл
|
сол
|
ол
|
|
I менің
|
бұным
|
соным
|
оным
|
|
II сенің
|
бұның
|
соның
|
оның
|
|
сіздің
|
бұныңыз
|
соныңыз
|
оныңыз
|
|
III оның
|
бұнысы
|
сонысы
|
онысы
|
|
I біздің
|
бұнымыз
|
сонымыз
|
онымыз
|
|
|
бұларымыз
|
соларымыз
|
оларымыз
|
|
II сендердің
|
бұларың
|
соларың
|
|
|
сіздердің
|
бұларыңыз
|
соларыңыз
|
оларың
|
|
III олардың
|
бұлары
|
солары
|
оларыңыз
|
|
|
|
|
олары
|
|
Жақ
|
осы
|
мынау (мына)
|
анау (ана)
|
|
I менің
|
осым
|
мынауым
|
анауым
|
|
|
осыным
|
|
|
|
II сенің
|
осың
|
мынауың
|
анауың
|
|
|
осының
|
|
|
|
сіздің
|
осыңыз
|
мынауыңыз
|
анауыңыз
|
|
III оның
|
осысы
|
мынауы
|
анауы
|
|
I біздің
II сендердің сіздердің
III олардың
|
осымыз осыларымыз
осыларың осыларыңыз
осылары
|
мынауымыз мыналарымыз мыналарың мыналарыңыз мыналары
|
анауымыз аналарымыз аналарың аналарыңыз аналары
|
62
Сілтеу есімдіктердің септелу үлгісі.
Септік-
тер
|
бұл
|
сол
|
ол
|
осы
|
мына
|
ана
|
А.
|
бұл
|
сол
|
ол
|
осы
|
мына
|
ана
|
I.
Б.
Т.
Ж.
Ш.
К.
|
бұ-ның (мұ-ның)
бұ-ған
бұ-ны (мұ~ны) бұн-да (мұн-да) бұ-дан (мұ-нан) бұ-ны-мен
(мұ-ны—
-мен)
|
со-ның
со-ған
со-ны
сон-да
со-дан (со-нан) со-ны-мен
|
о-ның
о-ған
о-ны
он-да
о-дан (о-нан) о-ны-
- мен
|
осы--ның
осы-
ған
осы-ны
осы-
нда
осы-
дан осы—
-мен
|
мына--ның
мына-
ған
мына-ны
мына-да
мына-
дан мына—
-мен
|
ана--ның
ана-
ған
ана-ны
ана-да
ана—
-дан ана—
-мен
|
Сілтеу есімдіктері септелгенде, заттанып, зат есімнің орнына жұмсалады. Олардың септелгенде мынадай ерекшеліктері байқалады: 1) бұл, сол, ол деген сілтеу есімдіктері мен, сен, ол деген жіктеу есімдіктері сияқты септеледі: а) ілік, табыс, шығыс септіктерде түбірдегі л дыбысы түсіп қалады; ә) жатыс септікте түбірде л дыбысы н-ға айналады; б) көмектес септікте түбір мен жалғаудың арасында -ы дәнекері пайда болады (дұрысында түбірдегі л дыбысы түсіп қалып, көмектес септік жалғауы ілік септіктің дыбыстық өзгеріске түскен -ны (ң) тұлғасының үстіне жалғанады; е) барыс септік жалғауы түбірдегі л дыбысы түсіп калған түбірге -ған түрінде жалғанады; 2) барыс септік жалғауы -ған түріңде осы, мына, ана деген сілтеу есімдіктеріне де жалғанады: 3) жатыс септікте осы сілтеу есімдігіне -нда жалғауы жалғанады; 4) бұл сілтеу есімдігінің түбірі ілік, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерде мұ түрінде де қолданылады.
63
Сілтеу есімдіктері сөйлемде толықтауыш қызметтерін де атқарады. Сілтеу есімдіктері сөйлемде атау септікте тұрып бастауыш болғанда, одан кейін сызықша қойылады. Мысалы: Бұлар — станцияның маңдай алды кұрылысшылары (Ө. Нұрш.). Бұл — аңыраған ана Наталья. (Ғ. М.).
§ 65. СҰРАУ ЕСІМДІГІ.
Жауап алу мақсатымен сұрау мағынасында қойылған сұрақтар сұрау есімдігі болады. Сұрау есімдіктері: кім? не? қай? қандай? қанша? неше? нешеу? нешінші? қайда? қайдан? қалай? қашан? қайдағы? қашанғы? Зат есімге және зат есім орнына колданыла алатын (заттанған) сөздерге қойылатын сұрақтарға көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғаулар қосыла алады. Мысалы: кім? кімім? кімдер? кімі? кімдерің? кімге? неге? қайсысы? нешеуі? кіммін? т. б.
Кейбір сұрау есімдіктерінің тәуелдену үлгісі.
Тәуелдіктің
жақтары
|
кім
|
не
|
қайсы
|
нешеу
|
/ менің
|
кімім?
|
нем?
|
қайсым?
|
нешеуім?
|
біздің
|
кіміміз?
|
неміз?
|
қайсымыз?
|
нешеуіміз?
|
II сенің
|
кімің?
|
нең?
|
қайсың?
|
нешеуің?
|
сіздің
|
кіміңіз?
|
неңіз?
|
қайсыңыз?
|
нешеуіңіз?
|
сендердің
|
кімдерің?
|
нелерің?
|
қайсыларың?
|
нешеулерің?
|
сіздердің
|
кімдерңіз?
|
нелеріңіз?
|
қайсыларыңыз?
|
нешеулеріңіз?
|
III. оның
|
кімі?
|
несі?
|
қайсысы?
|
нешеуі?
|
олардың
|
кімі?
|
несі?
|
қайсысы?
|
нешеуі?
|
|
кімдері?
|
нелері?
|
қайсылары?
|
|
Сұрау есімдіктерінің септелу үлгісі.
Сеп-тік
|
кім
|
не
|
кімдер
|
нелер
|
нешеу
|
қайсы?
|
А.
|
кім?
|
не?
|
кімдер?
|
нелер?
|
нешеу?
|
қайсы?
|
I.
|
кімнің?
|
ненің?
|
кімдердің?
|
нелердің?
|
нешеудің?
|
қайсынын?
|
Б.
|
кімге?
|
неге?
|
кімдерге?
|
нелерге?
|
нешеуге?
|
қайсыған?
|
Т.
|
кімді?
|
нені?
|
кімдерді?
|
нелерді?
|
нешеуді?
|
қайсыны?
|
Ж.
|
кімде?
|
неде?
|
кімдерде?
|
нелерде?
|
нешеуде?
|
қайсыда?
|
Ш.
|
кімнен?
|
неден?
|
кімдерден?
|
нелерден?
|
нешеуден?
|
қайсыдан?
|
К.
|
кіммен?
|
немен?
|
кімдермен?
|
нелермен?
|
нешеумен?
|
қайсымен?
|
64
Сұрау есімдіктерінің адамға қатыстылары ғана I, II жақтарда жіктеледі. Себебі I және II жақ яғни айтушы (мен, біз) және тыңдаушы (сен, сендер, сіз, сіздер) адам ғана болады. III жақ адамнан басқа да бөгде затқа қатысты бола береді.
Сұрау есімдіктерінің жіктелу үлгісі.
Жіктіктің жақтары
|
кім?
|
қайсы?
|
нешеу?
|
қандай?
|
не?
|
I мен
біз
II сен сендер
сіз
|
кіммін? кімбіз? кімсің? кімсіңдер?
кімсіз?
|
қайсымын? қайсымыз? қайсысың? қайсысың-
дар?
қайсысыз?
|
нешеумін? нешеуміз? нешеусің? нешеусіңдер?
нешеусіз?
|
қандаймын? қандаймыз? қандайсың? қандайсың-дар? қандайсыз?
|
-
-
-
-
-
|
сіздер
III ол
олар
|
кімсіздер?
кім? кімдер?
|
қайсысыздар?
қайсы?
қайсы?
|
нешеусіздер?
нешеу? нешеу?
|
қандайсыз-дар? қандай? қандай?
|
-
не? нелер?
|
§ 66. ӨЗДІК ЕСІМДІГІ.
Өздік есімдігіне әр тұлғадағы өз деген бір ғана сөз жатады. Өз есімдігі тәуелдеулі, көптеулі, септеулі түрде қолданылады да, жіктеу есімдіктерінің немесе зат есімнің орнына қолданылады. Мысалы: менің өзім, сенің өзің, баланың (Асқардың) өзі, оқушылардың өздері, біздің өзіміз, сіздердің өздеріңіз т. б. Өздік есімдігі түбір тұлгада өз түрінде зат есімді анықтап жұмсалады. Мысалы: өз баласы, өз ісім, өз жұмыстарың т. б. Өз есімдігі әдетте тәуелденіп барып септеледі. Сондықтан оның үлгісі тәуелдеулі септеу болады.
Өздік есімдігінің септелу үлгісі.
Септік
|
өзім
|
өзің
|
өзіңіз
|
өзі
|
А.
|
өзім
|
өзің
|
өзіңіз
|
өзі
|
I.
|
өзімнің
|
өзіңнің
|
өзіңіздің
|
өзінің
|
Б.
|
өзіме
|
өзіңе
|
өзіңізге
|
өзіне
|
Т.
|
өзімді
|
өзіңді
|
өзіңізді
|
өзін
|
Ж.
|
өзімде
|
өзіңде
|
өзіңізде
|
өзінде
|
Ш.
|
өзімнен
|
өзіңмен
|
өзіңізден
|
өзінен
|
К.
|
өзіммен
|
өзіңмен
|
өзіңізбен
|
өзімен
|
65
Өз есімдігі тәуелденіп барып жіктеледі.
Өздік есімдігінің жіктелу үлгісі.
Жақ
|
өзім
|
өзің
|
өзіңіз
|
өзі
|
I мен
|
өзіммін
|
өзіңмін
|
өзіңізбін
|
өзімін
|
біз
|
өзімізбіз
|
өзіңбіз
|
өзіңізбіз
|
өзіміз
|
II сен
|
өзімсің
|
өзіңсің
|
өзіңізсің
|
өзісің
|
сендер
|
өзімсіңдер
|
өзіңсіңдер
|
өзіңізсіңдер
|
өзісіңдер
|
сіз
|
өзімсіз
|
өзіңсіз
|
өзіңізсіз
|
өзісіз
|
сіздер
|
өзімсіздер
|
өзіңсіздер
|
өзіңізсіздер
|
өзісіздер
|
III ол
|
өзім
|
өзің
|
өзіңіз
|
өзі
|
олар
|
өзім
|
өзің
|
өзіңіз
|
өзі
|
Кейде өз есімдігі өзі орнына жүретін жіктеу есімдігі мен зат есіммен де тіркесіп қатар жұмсалады. Мысалы:
мен өзім айттым біз өзіміз айттық
сен өзің айттың сендер өздерің айттыңдар
сіз өзіңіз айттыңыз сіздер өздеріңіз айттыңыздар
ол (бала, Ахмет) өзі айтты олар (балалар) ездері айтты
Өз есімдігінен жасалған өз-өзінен, өзінен-өзі, өзімен-өзі, өзді-өзі деген қос сөздер дефис арқылы жазылады.
Достарыңызбен бөлісу: |
