Жаттыѓу ж¦мысы

Шәкірттердің алған білімдерін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларды орындауда мынадай талаптар қойылады:

2. Жаттығу оқушының тілге қызығуын, ынтасын арттыруы тиіс.

3. Жаттығу кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен келуі керек.

4. Өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландыру қажет.

5. Шығармашылықты талап ететін жаттығулар көбірек болуы керек.

Жаттығуды іріктеу барысында шамамен мынандай талаптар қамтылуы тиіс:1) жаттығудың өтілген тақырыпты пысықтауға, бекітуге бағытталуы; 2) жаттығудың талаптарының түрлі болуы оқушылардың бойында түрлі дағдыларды қалыптастыратыны ескерілуі керек.

Бұл талап-тілектердің орындалу, орындалмауы мұғалімнің қабілетіне және оқулықтағы жаттығулар сапасына да байланысты. Сыныптағы жаттығулар көбіне бірге талданады, түсініксіз болса, мұғалім тарапынан бағыт-бағдар беріледі. Қандай қиын жаттығуды да табандылықпен орындауға мүмкіндік бар. Жаңа тапсырмаға байланысты жаттығулардың біразы сыныпта орындалып барып, осыған ұқсас жаттығулар үйге беріледі.

Үйге берілетін жаттығулар мазмұн мен сипаты жағынан оқушыға таныс, орындалуы аса қиындық келтірмейтін, жалықтырмайтын, тым ұзақ емес, әрі тәсіліне қарай аралас тұрғыда болғаны жөн.

Мұғалімнің оқулық жаттығуларымен шектеліп қоймай, шығармашылық бағыттағы тапсырмаларды өз тарапынан беруі тәжірибеде кездеседі. Ол көбінесе, қатыстырып сөйлем жаз... көркем шығармадан теріп жаз, сұрақтарға жауап бер, жанұя мүшелерінен сұхбат ал, мәтін ішінен керекті сөзді тап, талда деген сияқты сипатта болады. Қосымша берілетін бұл іспеттес жаттығулардың басы артық деп айту қиын.

Құрастыру, салыстыру, талдау, табу, топтау, дәлелдеу, қорытынды шығара білу дағдыларын қалыптастыратын жаттығулардың әр сабақта жүргізілуі мұғалімнің шеберлік қабілетіне, табандылығына байланысты. Мұның бәрі мұғалім үшін жаңалық емес, қайта «Нені үйреттім?», «Қандай дағды мен іскерлік қалыптастырдым?», «Жаттығудың орны мен қызметі қаншалықты?» деген, сұрақтарға байланысты пікірді ортаға салады.

Әрбір ұстаз оқушыларға керекті дағдыларды қалыптастыратын немесе қалыптасқан дағдыны тілдің басқа да ұқсас құбылыстарында қолдана алатын жаттығу әдістерін білгені жөн. Жаттығу арқылы балалардың алған білімдері нығайтылып, нақтыланып қана қоймайды, сонымен қатар өз беттерінше жұмыс жасауға, ойлау қабілетін дамытуға дағдыланады. Оқушылар жаттығу кезеңінде үздіксіз талдау, жинақтау, бір тұлғаны екінші тұлғамен салыстыру, абстракциялау, жалпылау жұмыстарын жүргізеді.

Соңғы жылдары шыққан оқулықтардағы жаттығуларды саралап көрсек, жоғарыдағы қарастырылған мәселелер , талаптар қаншалықты ескерілгенін байқауға болады.

Алматы, «Атамұра» 2000 жыл.

1. Сөйлем, дыбыс, әріп- 24 жаттығу берілген.

2. Дауысты дыбыстар- 4 жаттығу.

3. Ашық және қысаң дауыстылар- 17 жаттығу.

4. Дауысыз дыбыстардың түрлері- 32 жаттығу.

5. Буын- 13 жаттығу.

6. Тасымал- 4 жаттығу.

7.Үндестік заңы- 14 жаттығу.

8. Дыбыс үндестігі-27 жаттығу.

Алматы, «Атамұра» 2001 жыл.

1.Кіріспе «Ана тілінің қызметі» тақырыбы беріліп, өз ұлтымыздың саны аздығы және бұл тілде таза сөйлей алатын адамдардың аздығына байланысты ана тіліне қамқорлықтың қажеттігін ескергендіктен, тіл мәселесіне байланысты жаттығулар көп берілген- 28 жаттығу.

2. Лексика (сөз бен мағына) – 9 жаттығу, (сөздіктер) - 7 жаттығу, сөздің тура, (ауыспалы мағынасы) – 10 жаттығу, (көпмағыналы сөздер) – 10 жаттығу, (омонимдер)- 7 жаттығу, (синонимдер)- 18 жаттығу, (антонимдер)- 13 жаттығу, (табу)- 2 жаттығу, эвфемизм- дисфемизм- 5 жаттығу, (тұрақты тіркестер)- 14 жаттығу, (мақал-мәтелдер)- 13 жаттығу, (сөздік қор)- 8 жаттығу, (сөздік құрам)-3 жаттығу, (көнерген сөздер)- 16 жаттығу, (жаңа сөздер- неологизм) – 5 жаттығу, (жалпылама лексика) -2 жаттығу, (кірме сөздер) -2 жаттығу, (диалект сөздер)- 7 жаттығу, (кәсіби сөздер) -19 жаттығу.

3. Лексикадан өткенді қайталау- 24 жаттығу.

8-сынып, «Қазақ тілі» оқулығы, авторы –С.Аманжолов, А.Аманжолов, Т.Қасымова.

Алматы, «Мектеп» 2004 жыл.

Мазмұны:

1. Қазақ тілі- ұлттық мәдени, рухани асыл мұра- 8 жаттығу.

2. Сөйлем, сөйлем түрлері - 24 жаттығу.

3. Сөйлемнің құрамы (сөйлем мүшелері)- 34 жаттығу.

4. Жай сөйлемнің түрлері- 33 жаттығу.

5. Құрмалас сөйлем(салалас, сабақтас, аралас)- 62 жаттығу.

6. Төл сөз бен төлеу сөз – 15 жаттығу.

9- сынып, «Қазақ тілі» оқулығы, авторы – С.Аманжолов, Ә.Хасенов, И.Ұйықбаев.

Мазмұны:

1. Өткенді қайталау (3-5 беттер)- 4 тапсырма берілген.

2. Құрмалас сөйлем (5-58 беттер)- құрмалас сөйлем туралы түсінік -3 жаттығу, салалас құрамалас- 20 жаттығу, сабақтас құрмалас- 31 жаттығу, аралас құрмалас- 2 жаттығу (ауызша орындалады).

3. Төл сөз бен төлеу сөз (58-75- беттер) - 2 жаттығу

4. Тіл ұстарту-(75-96 беттер)- 2 тапсырма (мақала).

5. Өткенді жинақтап, жүйелеу (116-148 беттер)- (сұрақтар мен тапсырмалар берілген).

10-11 сыныптарға арналған «Қазақ тілі» оқулығы, авторы- Ж.Т.Дәулетбекова, К,М.Раев, Ө.Н.Қыдырбай. Алматы, «Мектеп» 2003 жыл.

Мазмұны:

2. Қарым-қатынас және сөз мәдениеті (13-29 бет)- 3 тапсырма

3. Қарым—қатынас түрлері(29-49 бет)- 4 тапсырма

Практикалық бөлімінда тапсырмалар берілген:

1. Қазақ тілінің өзге түркі тілдерінен айырмашылығын тауып, ауызша баяндаңдар- ана тілі туралы өз ойларыңды айтыңдар

- сөзжарыс: тіл, сөз өнері туралы кім көп мақал-мәтел айтады, дәйектеме сөздерге тиісті сөз немесе сөз тіркесін қойыңдар

2. «Мәдениет мәйегі» деген сөзге түсініктеме беріңдер,

- «ар», «ұждан», «ұят», «әдептілік» деген сөздерге түсінік беріп, осы сөздер қатысқан мақал-мәтелдер айтыңдар

- сөйлемдердегі ойды жазбаша, ауызша баяндаңдар

- «дос сыры», «үлкендер өмірінен», т.б. тақырыптың біріне адамдар арасындағы қарым-қатынас ұғымына байланысты шағын шығарма жазыңдар.

- топтық жұмыс: көп нүктенің орнына тиісті сөз қойыңдар, қанатты сөздердің «сөйлеу әдебі» тақырыбымен қандай байланысы бар, бір қанатты сөзді тақырып етіп шағын шығарма жазыңдар

- екі мәтінді салыстырып, қандай стильде жазылғанын анықтаңдар

- шығармашылық тапсырма: оқыған шығармаларыңнан ауызекі сөйлеу тіліне, әдеби жазба тілге мысалдар келтіріп талдаңдар

- пысықтауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар: сөйлеу әдебіне не жатады, жазба тіл мәдениетін игеруде қандай нәрселерді есте ұстау керек?

3. «Қарым-қатынас түрлері» тақырыбында 17 тапсырма берілген.

- қазіргі жастардың арасындағы сәлемдесуді бейнелейтін шағын оқиғалы шығарма жазыңдар

- мәтінді пайдаланып, «Баланың ата-ана алдындағы парызы» дегенге өз пікірлеріңді айтыңдар.

- рөлдік ойын түрінде: қажет деген жағдайда әңгімелесіңдер

- халықаралық қатынастағы іскерлік әдеп, этикаға, телефонмен әңгімелесудегі сөз әдебіне назар аударыңдар

4. Қорытынды сынақ- тапсырмалар

- «Қазақ тілі, оның: өткені, қазіргісі, болашағы» деген тақырыпта пікірталас ұйымдастырып , өз ойларыңды айтыңдар

- «Іскерлік қарым-қатынастағы әдеп талаптары», «Қоғам мен Мен» т.б. тақырыптардың біріне реферат дайындап, сыныпта талдаңдар

- «Сөз анасы- құлақ» деген мақал төңірегінде тыңдай білу мәдениеті жөнінде ой толғаңдар.

І бөлімде – 5- тапсырма

ІІ бөлімде- 12 тапсырма

ІІІ бөлімде- 17 тапсырма

IV бөлімде- творчестволық жұмыстар.

Уақыт мектеп мұғалімдеріне жастарды жаңа заман талаптарына сай сауаттандырып, әрі озық ұлттық дәстүр рухында тәрбиелеп, өмірге лайықты қылуын қажет етіп отыр. Бұл міндеттерді абыроймен орындау үшін, ұстаздар қауымы оқу- тәрбие жұмысына шығармашылықпен қарауға тиіс. Бұл- жазба жұмыстарына да қатысты талап.

Күні бүгінге дейін көп көңіл аударылмай келе жатқан жазба жұмыстарының бірізділігін, жүйелілігін, әртүрлі дағды қалыптастыратындай, түрлі творчестволық ізденістерге апаратындай болуын қамтамасыз ету керек. Сондықтан оқулықтардағы жаттығуларға жаңа талаптар деңгейінен қарап, жаңа технологиялық тұрғыдан орындап, жаттығуларды орындау тәсілдерін өзгертіп отыруға зер салсақ, қателіктерге жол берілмес еді.

Жаттығу жұмыстарын жүргізу барысында оқушының сезім- түйсігін, қабылдауын, зейінін, есте сақтау қабілетін, ойлау, қиялдау, болжау қабілетін, ерік-қайратын, дағды машықтарын, жауапкершілігін, дербестігін, өз бетінше ізденісін дамытамыз.

Дайын материалды талдау түсіндірмелі жаттығулар бойынша өткізіледі. Түсіндірмелі жаттығулар мазмұнына қарай ірі тақырыптар бойынша және жеке тақырыптар бойынша орындау болып екіге бөлінеді.

Орындау тәсіліне қарай түсіндірмелі талдау да екіге бөлінеді: ауызша талдау және жазбаша талдау болып. Жаттығуды ауызша талдауда мынандай методикалық талаптар қойылады:

а) оқытылып отырған материалдың өзіндік белгілері көп болмауы тиіс;

ә) тақырыптың анықтамасы сөйлем жағынан ықшам болуы қажет;

б) орындалатын жаттығудың мақсаты күрделі болмауы керек;

в) жаттықтырылатын материалдан оқушылардың жалпы түсінігі болуы абзал.

Бұндай жаттығуларды төмендегідей жүйе бойынша жүргізуге болады.

Алдымен, оқушылардың ойын бағыттау үшін тыңдап отыруын талап ету қажет. Дәптерге ештеңе жаздырылмайды. Өтілген тақырыпқа сай, жаттығулардың шартын ауызша әңгімелейді.

Мәселен, мәтінді түгел оқып шығыңдар, еріндік пен езуліктерге назар аударыңдар, мәтіндегі объектілерді ауызша атаңдар, осыған ұқсас мысалдар келтіріңдер, тақырыптың өзіндік ерекшеліктерін саралап түсіндіріңдер, анықтамасын айтыңдар.

Жаттығуды ауызша талдау арқылы оқушыларда мынандай дағдылар қалыптасады:

1. Оқушылардың білімі бекітіледі.

2. Есту қабілеті қалыптасады.

3. Сенімділік қабілеті нығаяды.

4. Байқау қабілеті дамиды.

Ауызша және жазбаша өтілетін талдау жаттығуларды жүргізу орнына қарай тақтада және орнында отырып орындау болып екіге бөлінеді. Тақтада орындау үшін сынып тақтасы мен жылжымалы тақта пайдаланылады. Тақтада тақырыптың неғұрлым қиын және күрделі түрлері орындалады.

Жаттығудағы талдаулар төмендегі тәртіппен өткізіледі:

1. Жаттығудың нөмірі жазылады, орындау үлгісі көрсетіледі.

2. Объектінің өзіндік белгілері бойынша қалай сұрыпталатыны, жазылу емлесіне байланысты заңдар қалай дәлелденетіні түсіндіріледі.

Ал орнында отырып орындалатын жаттығулардың шартын дауыстап оқып, дәлелдеп түсіндіреді.

Ауызша талдау көбінесе күрделі мақсатты объектілерді түсіндіру үшін жүргізіледі. Оқулықтағы материал бірер оқушыға дауыстап оқытылады. Оқулықтың беті, параграфтың, жаттығудың беті мен нөмірі тақтаға жазылады. Бір оқушыны тақтаға шығарып, жаттығудың шартын орындатады, бірер үлгісін мұғалім өзі жазып көрсетеді, қалғанын сыныпқа сұрақ қоя отырып, үлгісін тақтаға жаздырады.

Жазу тілі ауызша сөйлеуден кейін шықты, сондықтан да ол үнемі ауыз тілге сүйеніп отырады. Жазудың құрамына алфавит, графика және орфография енеді. Жазба тілінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Бастауыш сынып оқушыларының жазу тілін дамыту мәселесінің күрделі екендігі белгілі, сондықтан балалардың жазу тілін дамыту үшін, алдымен оларды жазудың өзіне дағдыландырып алу керек.

Жазу дағдысының бастамасы әріптің әрбір бөлігін сызып, жүргізу арқылы жаттықтырылады. Бұл кезеңде бала басымен, бүкіл денесімен жоғары көтеріліп, төмен еңкейіп, екі жағына қисайып, неше түрлі қозғалыстар жасайды.

Жазуға үйрету методикасы тіл ғылымының ерекше бір саласы болып табылатын жазу теориясына сүйенеді. Бұл жұмыстардың мақсаты- балаларды көркем, анық, дұрыс жазуға үйретеді. Ол үшін жазуға мынадай шарттар қойылады:

1. 
   Әріптердің негізгі элементтерінің және сөз ішіндегі әріптердің бір-бірімен қашықтығы біркелкі болу керек.
   

1. 
   Сөздерді жазғанда әріптердің дұрыс жалғастырылуы қажет.
   

Мұғалім тіл құбылыстары мен жазу ерекшеліктерін анық түсіндіріп, оқушыларға сол ережелерді меңгерту тәсілдерін қарастырғаны жөн. Жазуға байланысты жаттығу жұмыстары әртүрлі факторларға негізделеді:

1. Көру, қимыл жасау факторларына негізделетін көшіріп жазу.

2. Есту арқылы қабылдауға сүйенетін мәтінді жазу.

3. Орфографиялық тапсырмалары бар жаттығулар- қалдырылып кеткен әріптерді тауып жазу немесе түзетіп жазу.

Жазу жұмыстарының бұл көрсетілген түрлері бір-бірімен тығыз байланысты, яғни таза біреуінің қолданылуы мүмкін емес. Мысалы, диктант есту қабілетіне негізделгенімен, көру қимылынсыз іске аспайды. Сондықтан жоғарыдағы сияқты топтау тек шартты түрде, жаттығудың қай түрінде мәселенің қайсысы негізгі екендігіне мұғалімдер көңілін аудару мақсатында ғана көрсетіліп отыр.

Жазу дағдысын нығайта, жетілдіре түсетін, іс жүзінде сыналған жаттығулардың негізгі түрлері мынандай: