Жас дарын ІХ республикалыќ сырттай ѓылыми-тєжірибелік конференциясына

1. 
   Автордыњ аты-жµні (толыќ) Жомарт Анеля ¦ланќызы
   
2. 
   Ѓылыми жетекшініњ аты-жµні Токабаева Тоты Маметказиевна
   
3. 
   Ж±мыс орны (ќызметі) Єулиеаѓаш орта мектебініњ ќазаќ тілі мен
   

4. 
   Мекен жайы (ж±мыс орныныњ) Алматы облысы Панфилов ауданы
   
5. 
   Байланыс телефондары сот 87023457419
   
6. 
   Е-mail (міндетті т‰рде) bihan.bolat @bk.ru
   

7. 
   Баѓыты Экология жєне биология.
   

Єулиеаѓаш орта мектебініњ 6 сынып оќушысы,

Панфилов ауданы, Алматы облысы

Жетекшісі: ќазаќ тілі мен єдебиет пєн м±ѓалімі Токабаева Т.М.

Елбасымыз Н.Є.Назарбаев «Жер туралы» Зањды ќабылдау барысында «Жер-Мемлекетіміздіњ т±ѓыры. Т±ѓыры мыќты, биік болса-баќыт, ќ±ласа-сор дегендей, ата-бабамыз болашаќ ±рпаѓына кµзіндей кµріп, µзіндей аялап ж‰ру ‰шін мєњгі м±ра етіп артына тек туѓан жерін ѓана ќалдырады. Туѓан жердіњ єр тасы, єрбір б±тасы, ењ аяѓы ќ±былмалы аспанымен кµшпелі б±лты да ата-бабамыздыњ бізге беріп кеткен баѓа жетпес аманаты.

Жаркент µњірі- Жетісудыњ ш±райлы бµлігі, географиялыќ орналасу жаѓдайына байланысты б±л µлке б±рын жаугершілік пен шапќыншылыќтыњ µтінде т±рса, ќазір тєуелсіз де егеменді Ќазаќстанныњ к‰н шыѓысындаѓы кµрікті µлке. Кµрікті жердіњ тауы мен суында, шµлі мен нуында талай ѓажап сырлар жатыр. Ол сырларды т‰гел ашу м‰мкін емес, єйткенмен де µз кµзімізбен кµрген, оќыѓан, кµнекµз ќарттардан естіген жєйіттерді жас ±рпаќ білсін деген маќсат ќойдым. Жастарѓа бар ќазынаныњ ќадірін жеткізіп, ел мен жер тарихын ќандырып, табиѓат байлыѓын баѓалап, оны ќадірлеп ќорѓай білуге ‰йрету басты борышымыз. «Кµргені жаќсы-кеш бастар»-деген екен халќымыз, туѓан жердіњ тарихын, табиѓатын байлыѓын оќып білу кімге де болса кµргендіктіњ белгісі.Ќ±тты мекен, берекелі µлке Жаркент ќойнауында да ќатпар-ќатпар тарих бар.

Жаркент µњірініњ шипалы ќасиетті мол сулары кµп. Солардыњ арасында жергілікті халыќ арасында ертеректе «Єулие-Арасан», кейінірек Ќудыњ Арасаны атанып таумен кењ даланы иекен еткен ата-бабамыздыњ кµњіліне медеу, жанына шипа берген ќасиетті су б‰гінгі тањда ел игілігіне ќызмет етіп келеді. Ол ќазір Жаркент жєне Кµктал-Арасан сауыќтыру санаторийі деп аталады. «Жаркент-Арасан» саноторийі Жоњѓар Алатауыныњ бір сілемелі-Долањѓара тауыныњ баурайында, Ќу-Арасан µзенініњ бойында орналасќан. «Долањѓара, ерте т±рып атыњныњ жалын ќара»-деген µлењ сонау ќалмаќ шапќыншылыѓы жылдарында туса керек.

Санаторий-Жоњѓар Алатауыныњ етегінде т±рѓандыќтан, алдымен осы «Жоњѓар» деген сµз тарихта XVII ѓасырдан мєлім кµрінеді. Ертеде монѓол єскерлерініњ сол ќанатын Жоњѓар (жунгар,зюнгар), ал оњ ќанатын Б±рыњѓар деп атаѓан екен. Еділ бойындаѓы ойраттарды «ќалмаќ»деп, ал шыѓыстаѓы ойраттарды «жоњѓар» деп атау тарихи ќалыптасып кеткен нєрсе. Жоњѓар алатауыныњ аты сол негізден шыќса керек.

Ал Арасан атауыныњ арѓы тегіне келсек, ол да монѓол сµзі кµрінеді. Монѓолдар б±лаќ, µзенніњ бастау басын «Арасан», -дейді екен.

«Ќапал-Арасан», «Барлыќ-Арасан», «Алма-Арасан»деген курорттардаѓы жылы б±лаќтар сол жерден басталатын болѓандыќтан, оларды ќазаќ тіліне еніп кеткен дєст‰р бойынша «Арасан»- деп атайды. «Жаркент-Арасанныњ» аталу тарихыда осылай.

Ал, Долањѓараныњ жылѓа-жырасы, ањѓар шатќалымен к‰ркірей аќќан Ќу Арасан µзені ќысы-жазы б±рќырап жатады. Тау ќойнауынан атќылаѓан жылы судыњ емдік ќасиетін жергілікті халыќ ерте кезден-аќ білген. Олардыњ: «Долањѓара-ерте т±рып атыњныњ жалын ќара», деулерінде ‰лкен мєн бар. Сонау бір жаугершілік заманында аттарыныњ жалы ‰йісіп ќала берген. Сондыќтан да олар ертесімен т±ра сала аттарыныњ жалын тарайды екен.

Ал µз-µзінен атќылап жатќан жылы суѓа адамдар аѓыла келіп, ќ±рбандыќ шалып, єр т‰рлі ем алатын болѓан. Олар сол т±ста Борохудзир, Ќу-арасан,- деп атайды екен.

1719 жылѓа дейін б±л жердіњ жылы суымен Домбаѓ±л деген кісі ауру сырќаттарды емдеп келіпті. Сол Домбаѓ±л аты осы уаќытќа ел есінде Домбаѓ±лдыњ 90 жастаѓы Талѓарбаев деген немересінен мынадай естелік ќалѓан. Домбаѓ±л ата µз замандастарыныњ ќатарындаѓы кµзі ашыќ, кµкірегі ояу, сауатты кісі болыпты. Ол ж±ртты тек ќ±ранѓа ѓана емес, араб тіліне де ‰йреткен, жастарды тазалыќќа, бойларын д±рыс ±стауѓа баулыѓан, медицинадан хабардар еткен. Ќу-Арасанныњ жылы суыныњ емдік ќасиетін µзіне жєне жаќын ж±раѓаттарына єсер еткенін байќап жєне оны басќа науќастарѓа д±рыс пайдаланып, тєуіптік жасаѓан. Домбаѓ±лдыњ µзгелерге жасаѓан жаќсылыѓын осы уаќытќа дейін ±мыт болѓан жоќ.

¤ткен ѓасырдыњ 1956 жылыныњ басында Долањѓара тауыныњ шыњ-ќ±здар тµбеден тµнген єсем шатќалында геологтар экспедициясыныњ жергілікті ќарапайым халыќ ‰шін ќ±пия ж±мбаќ кен кµзін іздей бастады. Б±л ж±мыс бірер жылѓа созылып, бірте-бірте тау-тасты, шипалы су кµзін ќ±пиялап тастаѓан к‰зеті де єлсіреп, аќыры жоќ іздеп келген геологтар жергілікті халыќќа шатќалдан не тапќанын да айтпай кетті.

Тек 1962 жылы осы Доланѓара бойынан кен байлыѓын іздеген Валхов экспедициясыныњ геологтары жерден атќылап жатќан ыстыќ судыњ ќ±рамын аныќтайды. Судыњ ыстыѓы 37-38 градус екен. Єрі оныњ ќ±рамында радон элементі басым болѓандаќтан, ол сумен єр т‰рлі ж‰йке, ќ±яњ ауруларын емдеуге болатындыѓын сезе ќойѓан геологтар, Жаркент аупарткомыныњ сол т±стаѓы бірінші хатшысы социолистік Ењбек ері Сєпиіп Шайм±ханѓа барып:-Сіздердіњ аспаннан іздейтін шипалы суларыњыз жерден µзі шыѓып жатыр. Біздер оны ленинградтаѓы ѓылыми зерттеу институтына жіберіп зерттедік, б±л судыњ емдік ќасиеті Кавказдаѓы Пятигорск, Алтайдаѓы Белокуриха жылы суларымен терезе тењестіре алады. Єрі температурасы да ќолайлы. Егер ол 40 градустан жоѓары болса, оѓан т‰скен адамныњ ж‰регі ќаѓып, біраз єуреге салар еді. Ал, мына жылылыќты єдейі іздесењіз таппас едіњіз»-дейді.

Ќазаќстан денсаулыќты саќтау жєне зерттеу µлкелікпатология институтыныњ 1957-1959 жылдар аралыѓында геологиялыќ зерттеу тобыныњ №37 б±рѓылау ж±мыстарында термалды (ыстыќ б±лаќтар) сулардыњ ќ±рамымен пайдалану туралы ќорытындысы. Судыњ химиялыќ ќ±рамы хлорлы сульфат натрий формуласымен аныќталады. Санаторийдіњ басты баѓалы д‰ниесі-радон суы. Осы судыњ ќ±рамын геологиялыќтар зерттеу тобы жєне медицина ѓылымыныњ кандидаты И.Г.Железников зерттей отырып , адам денсаулыѓына зиянын тигізбейді, су клеткаѓа еніп, аѓзаныњ µзін-µзі емдеуін ќамтамасыз етеді. М±ндай ќасиетті су Єлемніњ еш жерінде жоќ. Емдік ќасиеті жоѓары, 50 жылдан астам тарихы бар. «Сулы жер-нулы жер» демекші, б±л аймаќтыњ кµркімен келбеті суында.

Сµйтіп, «Жаркент-арасан» санаторийі мына тµмендегі колхозшылардыњ кµмегімен салынды.

1.Н.Н.Головацкий октябрьдіњ 40 жылдыѓы атындаѓы колхозтµраѓасы, екі мєрте Социалистік Ењбек Ері

2.Ќожахметов Ыбырайымжан Ењбек Ќызыл Ту ордені Киров атындаѓы колхоз тµраѓасы СССР жоѓары советіне депутат болѓан.

3.И.М.Білєлов Калинин атындаѓы колхоздыњ , тµраѓасы

4.Ш.Н±ѓыманов «Красный восток» колхозыныњ, тµраѓасы

5.Н.Сауранбаев «Ушарал» колхозыныњ, тµраѓасы

6.Є.Садуаќасов «Жамбыл» атындаѓы колхоздыњ тµраѓасы «Жаркент-Арасан» санаториін салуѓа ќаржылай ‰лес ќосќандар «Гвардия», «Кµктал», «Октябрь», «Жеміс-жидек» совхоздары болды.

60 орындыќ жања корпустары, асхана жєне клубы бар Жаркент-Арасан санаторийі бір жазда салынып, 1967 жылы 15 ќарашада д‰ниеге келді. «Жаркент-Арасан» санаторийінде ж‰рек-тамыр шеткі нерв ж‰йелері, буын-ќимыл м‰шелерініњ ауруларын, сондай-аќ ќышыманыњ єрт‰рлі формаларын жєне гинекологиялыќ ауруларын жаќсы емдейді. “Жаркент-Арасан”шипажайында люкс, жартылай люкс класындаѓы екі, ‰ш кісілік нµмірлері, бассейн, тренажер залы, бильярд бµлмесі, мейрамхана, тау туризмі бар.