Мағыналық ұстаным.
Мағыналық ұстаным дегеніміз - сөйлемнің
тыныс белгісін синтаксистік категориялар мен синтаксистік тұлғалардың
мағынасына негіздей қою. Қазақ тыныс белгілерінің ішінде нүкте (. ), сұрақ
белгісі (?), леп белгісі (!) және тырнақша сияқтылар мағынаға негізделе
қойылады. Хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдердің қандай мағынаны
білдіретінін білмеген оқушылар олардың соңына тыныс белгісін дұрыс қоя
алмайды.
Салалас, сабақтас сөйлемдердің әр түрінің мағынасын (себеп,
қарсылық, талғаулы, мезгіл, шарт тағы басқа мағына білдіретінін) білмеген
оқушылар олардың қай компоненттерінен кейін қандай тыныс белгісін (үтір,
қос нүкте, сызықша т.б. ) қоятынын игере алмайды. Сол себепті де тыныс
белгісін үйретуде мағыналық ұстанымды басшылыққа алудың мәні зор. Егер
оқушы кейбір тыныс белгісі синтаксистік тұлғаның мағынасына қарай
қойылатынын білсе ғана, сол синтаксистік тұлғаларды дұрыстап жаза алады.
Мәселен, оқушы жалғаулықсыз салалас себеп мағынаны білдіретінін аңғарса
ғана, оның арасына қос нүкте қойып жазады. Сол сияқты жалғаулықсыз
салалас қарсылықты мағынаны білдіргеніне көзі жеткенде ғана, оның
арасына сызықша қойып жазады.
Сонымен, белгілі бір синтаксистік тұлғалардың мағынасына қарай
тыныс белгісін қою, яғни мағыналық ұстаным, кейбір синтаксистік тұлғамен
тыныс белгі мағынасының бірлігін, немесе бір-бірімен тығыз байланыста
екенін айқындайды және қазақ тілінің тыныс белгісін дұрыс қоя білуді іс
жүзіне асырады.
Интонациялық ұстаным.
Интонациялық ұстаным дегеніміз -
сөйлемнің тыныс белгісін синтаксистік категориялар мен синтаксистік
66
тұлғалардың сазына, нақышына келтіріліп айтылуына және естілуіне қарай
қою.
Мектепте сөйлемдерді және олардың құрамындағы әр сөзді, сөйлем
мүшелерін нақышына келтіріп өз интонациясымен айтуға үйретудің мәні зор.
Егер оқушылар әр сөйлемді сазына, нақышына келтіріп айта алмаса, олар өз
ойларын тыңдаушысына әдеби тілдің нормасына сай етіп жеткізе алмайды.
Сондай-ақ айтылған ойды, естіген сөйлемдерін өз мәнінде түсіне де алмайды,
әрі оларды сауатты жаза да алмайды. Сондықтан да сөйлегенде әр сөйлемді
өз интонациясымен айтып, жазғанда сол интонацияны аңғартатындай етіп
тыныс белгілерін қойып жаза білу керек. Әйтпесе, сөйлеушінің ойы
бұрмаланып, сөйлем алғашқы мағынасын жойып, жаңа мағына иеленуі
мүмкін. Мәселен,
«Бұл қаланың жылқысын бағып отырған жатақ»
деген
сөйлемді осы жазылған күйінде оқысақ, «
бұл»
сөзінен кейін пауза жасап
оқимыз. Өйткені сөйлемдегі ой екпіні осы сөзге түскен, сонымен бірге ол сөз
сөйлемде бастауыш қызметін атқарғандықтан, өзінен кейінгі сөйлем
мүшесінен дауыс ырғағы арқылы ажырай айтылып тұр. Егер сол сөйлемнің
ой екпінін
«отырған»
сөзіне түсіріп айтсақ, ол сөз
«отырған»
сөйлемнің
бастауышы болады да,
«бұл»
сөзі анықтауышқа айналады. Сөйтіп, сөйлемнің
алғашқы мағынасы бүтіндей өзгереді. Бірінші сөйлемде, яғни
«бұл»
сөзінен
соң кідіріс жасап айтқан сөйлемде, ой белгілі бір адамның белгісіз бір
қаланың жылқысын бағатын белгісіз адам
жатақ
екені жайында айтылады.
Сөйтіп, кідірістің (паузаның) қай сөзден кейін қойылғанын дұрыс аңғара
алмаған адам тыныс белгісін қоя алмайды да, сөйлем білдіретін ойды
бұрмалап жібереді. Міне, осы бір ғана тілдік дерек тыныс белгіні дұрыс
қоюда, ойды дұрыс түсіну, сөйлем мағынасын бұрмаламай дұрыс айтуда
интонацияның және интонациялық ұстанымның рөлінің зор екенін
аңғартады.
Тыныс белгілерін мағынасы мен қызметіне сай оқыту ұстанымы.
Тыныс белгілерін мағынасы мен қызметіне сай оқыту ұстанымы –
оқушылардан тыныс белгілері қойылып берілген мәтіндерді мәнерлеп,
нақышына келтіріп, түсініп, дұрыс оқуды талап ететін ұстаным. Бұл
ұстанымды басшылыққа алғанда, оқушылар қай тыныс белгісі не үшін
қойылатынын біліп қана қоймайды, сонымен бірге ауызекі тілде тыныс
белгісі жайында алған теориялық білімін пайдалана алуға дағдыланады.
Оқушыларды дұрыс сөйлеуге, дұрыс оқуға үйреткіміз келсе, әр тыныс
белгісінің қашан, неліктен қойылатынын айтып қана қоймай, әр тыныс
белгісін мағынасы мен қызметіне сай оқи білуге оқушыларды көбірек
жаттықтыру керек.
Cонымен, оқушыларға қазақ пунктуациясынан терең білім, берік дағды
беру үшін мұғалім оқу үдерісінде жоғарыда аталған төрт ұстаным:
грамматикалық, мағыналық, интонациялық және тыныс белгілерін мағынасы
мен қызметіне сай оқыту ұстанымдарын басшылыққа алғаны жөн. Сол
сияқты оқушылар да осы ұстанымдарды саналы түсініп, оларды басшылыққа
алатын болса, қазақ пунктуациясынан білімі терең, дағдысы берік болады.
67
Тұжырымдағанда, қазақ пунктуациясын жете білу үшін оқушылар
алдымен қай тыныс белгісі қандай жағдайда қойылатынын, әр тыныс белгісін
қою жөніндегі ережелерді, заңдылықты білуі керек; онан кейін сол
ережелерді үнемі еске сақтауы қажет; ең соңында өздері білген ережелер мен
заңдылықтарға сүйеніп, соларды дұрыс қоюға жаттығып, берік дағдылануы
шарт. Сонда ғана оқушылар кез-келген мәтіндерді дұрыс оқып, сауатты жаза
алатын болады әрі тілін ширатып, ой өрісін кеңейте алады.
Пунктуацияны оқытуда, соның ішінде орфографияны оқытуға
байланысты мына
Достарыңызбен бөлісу: |
