(«ҚӘ»).
4.
Үтір кейде жалпылауыш сөйлемнен кейін санамалап айтылған
бірыңғай сөйлемдерден кейін және күрделі бірыңғай мүшені бөліп көрсетуде
нүктелі үтірдің орнына қойылады. Мысалы:
Мына төмендегі шарттардың
орындалуын қамтамасыз етуші жастар комбайн агрегаттары,
автомашина жүргізушілер, транспорт бригадалары социалистік
жарыста озған болып есептелсін: а) комбайнның, машиналардың жүмысын
сағаттық график бойынша ұйымдастыру, ә) машиналарға ұқыпты қарау
және техникалық күту ісін инструкцияда көрсетілген мерзімде жүргізіп
отыру, б) әрбір жастар агрегаттарының, автомашина жүргізушілердің,
транспорт бригадалары мүшелерінің сменалық және маусымдық
тапсырмаларды орындауын қамтамасыз ету
(«ЛЖ»).
Менің киімдерім
–
басымда қызыл шұбар сисамен тыстаған елтірі бөрік, ішімде кенеп
көйлек-дамбал, сыртымда қолдан тоқылған шекпенмен тыстаған
жабағысы ескі күпі, аяғымда жылқы терісінен илеген қайыстан тіккен етік
(С. М. ).
Сызықша кейде оңашаланған мүшені бөлуде жақшаның орнына
қолданылады. Мысалы:
Орта Азияның патшалық
дәуірде езілген
халықтары
–
түрікмен, қарақалпақ, өзбек, қазақ, тәжік, қырғыз
–
бәрі де
революцияға дейінгі дәуірде ғасырлар бойы су тапшылығын, қуаңшылық
азабын кімнен болса да көп көрді
(«СҚ»).
6. Сызықша кейде оңашаланған мүшені бөлуде қос нүкте орнына да
қолданылады. Мысалы:
Гогольді орыс драматургиясы мен театрының
тарихында зор роль атқаратын, көлемді, жалпыға мәлім
комедиялары
–
«Үйлену» және «Ревизор» комедиялары болып табылады
.
7. Нүктелі үтір кейде баяндауыштары бір тұлғада келген сөйлемдер
арасында нүктенің орнына жүреді. Мысалы:
1)
Соны айтып жаздың күні масатыдай,
Айырды жерге жанша басатындай;
Кернетіп
кең
даламен
керуенін,
Асқардан асу бермес асатындай;
Сүрлеуден ұлы даңғыл арна салса,
Ертіспен қатар ол да тасатындай
(Ж. Т. ).
2)Ауыр аптап ыстық ауа мүлгіп тұр; ыстық өтіп күнсіген бетін ынтыға
самал іздегендей, бірақ жел лебі білінер емес; қарауытқан көкшіл
аспаннан төгілген күн нұры күйдіріп барады; өзеннің арғы бетінде, қарсы
154
алдымыздан сарғайып көлбеп, сұлы егістігі жатыр; әр жеріне аралас
жусан шығыпты; бір де бір масағы селт етсейші
(С. Т. ).
8. Бір сөйлемде әрі лептік, әрі сұраулық мағына болса, сұрау белгісі
мен леп белгісі қабат қойылады. Сөйлемнің сұраулық мағынасы басым болса,
онда әуелі сұрау белгісі қойылады. Егер сөйлемде лептік мағына басым
болса, алдымен леп белгісі, одан соң сұрау белгісі қойылады. Мысалы: 1)
Жайлаубай әдетінше сақалын тарамдай, жай ғана қайырды жауапты:
–
Неге сасам?! Осынау жұрт не болса, мен сол болам.
(«Ә. және И. »). 2)
Бүгін
оның аузынан Мағрипа не естімек!?
(М. Ә. ).
Мысалдар келтірейік:
1. Қаратпа және қыстырма сөздердің тыныс белгісін оқыту.
Сөйлем
құрамында кездесетін қаратпа мен қыстырма сөздердің белгісі бар, ол –
сөйлем мүшесі бола алмаулары. Ал мағына жағынан екеуі екі баска нәрсе.
Бұл тақырыптарды өткенде де, ең алдымен мағынаны, мағыналық бөлікті
таба білу керек.
Оқулықта рет бойынша "каратпа сөз" тақырыбы бұрын өтіледі де, араға
оңашаланған айқындауышты салып қыстырма сөздер кейін берілген. Мұнда
да егер мұғалімнің сағаты (мүмкін, басқа тақырыптардан үнемдеп, ол
оқушылардың білу дәрежесіне де байланысты) жеткілікті болса, қаратпа
сөздің өзін жеке сабақ өту нәтижелі болмақ. Бұл жерде оқушыға ерекше
түсіндіретін нәрсе – қаратпа сөздің мағынасы, оның қолданылу себебі.
"Біреудің назарын өзіне аудару үшін қолданылатын сөзді қаратпа сөз дейміз"
деген анықтаманы оқушы игерген. Сондықтан сабақта осы “назарын аудару”
деген тіркесінің мәні түсіндіріледі. Ол үшін диалогты мәтін талданады.
Мысалы, "Үзілісте" атты диалогтен мынандай сөйлемдерді тақтаға,
дәптерлеріне жазады.
—
Асқар, сен математикадан тапсырманы орындадың ба?
—
Айгүл, кітабыңды бере тұршы?
—
Балалар, мұғалім келе жатыр.
Осындағы асты сызылған сөздер не үшін қолданылып тұр? Соның
мағынасын ашып алу керек. Оқушы жетекші сұрақтар арқылы Асқарды,
Айгүлді өзіне қаратып алу үшін айтқанын айтады, ал қаратып алу – тыңдату
үшін қажет, сондықтан қаратпа сөз көбінесе кісі аттарынан, адамға қатысты
сөздерден (есімді атаулардан) болатындығы. Жазуда бұл үтірмен
ажыратылатындығы және қаратпа сөздің сөйлем ішінде үш түрлі орында
тұратындығы (сөйлемнің басында, сөйлемнің ортасында, сөйлемнің соңында)
үйретіледі.
Сөйлеуші ауызекі сөйлеуде екінші адамның назарын дыбыспен немесе
қимылмен өзіне аударып алады. Мұнда, әрине, белгілі пауза болады, жазуда
оны үтірмен белгілейміз. Ендеше оқушыға қаратпа сөздің басты белгісі
тыңдаушы назарын аудару екенін түсіндіру аса қажет, назарын аудару-
тыңдату деген сөз. Бұдан соң, әрине, қаратпа сөздің поэзияда т.б. нақты
(жеке) тыңдаушыға емес, көпшілікке, жансыз заттарға да қаратылып
айтылатыны мысалдармен көрсетіледі.
155
– Апа, екеуіне де жақсы қып тұрып
сый беріп аттандыршы! – деді.
Достарыңызбен бөлісу: |
