Пунктуациялық  ережелерді  пайдаланудағы   әрекеттер   жүйесі

пайдаланудағы   ассосиациялар   мен   түрлі   факторлар:   пунктограммаға   тән
ерекшеліктермен,   жазу     ерекшеліктерімен,     айту   бойынша     жазу   не   еркін
жазу  және тағы  басқа бірсыпыра факторлармен анықталады. 
Сөйлем мүшелері мен бөліктерін ерекшелеуге және сөйлем мүшелері
мен   бөліктерін   ажыратуға   байланысты   пунктограммаларды   салыстыру
арқылы олардың әрекеттерінің бір-бірінен айырмашылығы бар екенін көруге
болады. Бір жағдайда сөйлемдегі сөз тізбектерін не оның бөліктерін, олардың
шекараларын   анықтау,   анықталатын   сөзбен     не   сөйлем   бөлігімен
байланыстың бар-жоғын  белгілеу, ажырату себебін  анықтау қажет  болады.
Енді   бір   жағдайда   сөйлем   мүшелері   мен   бөліктері   арасында   салаластық
байланыстың ерекшеліктері, олардың синтаксистік бірыңғайлығы беріледі. 
Ережені қолдануға үйретудегі әрекеттер жүйесі материалды жалпылау
дәрежесімен,   норма   шарттарының   санымен,   оның   ерекшелігімен
анықталады. 
Жалпылау ережелерін пайдаланғанда әрекеттер жүйесі грамматикалық
деректерді квалификациялаумен шектеледі. Жеке ережелерді пайдаланғанда
ол құрылым нұсқаларының белгілерін көрсетумен толықтырылады. Мысалы,
бірыңғай мүшелер арасында шылаудың болуы арқылы және егер шылаулар
байланыстырушы   не   ажыратушы   болса,   олардың   қайталанатыны,   не
қайталанбайтыны нақтыланады. 
Әрекеттер   жүйесі     пунктуациялық   ережелерді   қолдануда     жазу
ерекшелігіне қарай өзгеріп отыруы мүмкін. Мәселен, есту бойынша жазуда
оқушы   сөйлемді   толығымен   естиді   және   оның   жалпы   құрылым   сызбасы
болмаса да, сөйлемді бөліктерге, не мүшелерге бөлудегі ритмомелодика мен
интонацияға байланысты қойылатын белгілерді ажырата алады. 
Шығармашылық жұмыстарды жазуда басқаша  көрініс орын алады. Бұл
жағдайда   дайын   мәтін   берілмей   алдымен   жалпы   идея   түрінде   ішкі     ой
құрылдым не сөзбен рәсімделмей беріледі. Сондай-ақ мұнда іштей ойлау  мен
тілдің  ара қатынасы  күрделі болып табылады. 
Белгілі   психолог   Н.И.Жинкин   "Тіл   дамытудың   психологиялық
негіздері" деген  мақаласында былай деп жазады: "Іштей ойлауда сөзді алдын
ала   синтез   арқылы   құрастырылған,   кейінірек     бұл   сөзде   құрылымдардың
үнемді   орынбасарлары   болатын   көрнекіліктер   мен   схемалар   үлкен   роль
атқарады. Орын ауыстыру мағыналық эквиваленттілік ережесі бойынша іске
асырылады. Егер бір сөздік не көрнекілік құрылым мағынасы бойынша басқа
сөздік   не   көрнекілік  құрылымға   тең   болса,  онда   тілді   қолдану   барысында
оның қалағанын қолдануға болады. Мұндай эквиваленттілікке жақындауды
аударма деп айтуға болады. 
Адам сөйлегенде не тыңдағанда онда бұрыннан қалыптасқан көрнекі
образдар   мен   схемалар   бірінен   соң   бірі   көз   алдыңа   келеді.   Бұл   образдар
өздігінен   берілмейді,   сондықтан   оны   сөзбен   ауыстыру   керек".   Көрнекілік
елестетудің   ішінде   сөз   тізбектерінің   және   тірек   сызбаларының   (схема)
пунктуациялық эталондары болып табылатын модельдері бар болатындығын
айтады [37, 13]. 
Сырттай және іштей сөйлеудің арақатынасы пунктуациялық дағдының
45

бірсыпыра басқа ерекшеліктерін  ашуға  мүмкіндік береді. 
Пунктуациялық дағды -  бұл  сызба, материалдарды бекіту мен үйрену
үдерісінде     пайдаланылатын   ұзақ   мерзімді   есте   сақталып   жазылған
сызбалардың арақатынасы мен байланысы, көрнекілікпен ұсынылған сөйлем
моделдері. Бұндай арақатынас  тез және нақты болса, соғұрлым  бұл дағдыны
қалыптастыру қажет екендігі жайында айтуға негіз болады. 

жүктеу 0,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: