70
І.
Жансүгіров атындағы ЖМУ ХАБАРШЫСЫ № 4 / 2015
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 ж. 30 тамыз //Алматы: Жеті
жарғы, - 100 бет.
2 Қазақстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсідігі және әл-
ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы: Білім,
2001. – 96 бет.
3 Мемлекет басшысының «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік
саясаттың басты мақсаты» атты 2008 ж. 6 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауы.
4 Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» 1998
ж. 2 шілдедегі №267 - 1 Заңы.
5 Сарсембаев М.А. Коррупцию можно и нужно победить. //Антикоррупционный
вестник. - №1. 2012. – С. 1, 12.
6 Турсынбаев Д. Причины и условия, порождающие коррупцию в Республике
Казахстан. //Фемида. - №2. 2011. – С. 13-15.
ӘОК 343.
CОТ ЭТИКАСЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛУЫ
Уразымбетов Т.Е.
І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, Талдықорған қаласы.
120868@inbox.ru
В данной статье рассматриваются вопросы о становлении и развитии судебной
этики в Республике Казахстан. Также затронуты понятия профессиональной этики
юристов, в частности судей и адвокатов. Общие понятия о нравственности в сфере
юридической деятельности. А также специфические нравственные нормы
профессиональной деятельности и внеслужебного поведения юристов.
Ключевые слова:
профессиональная этика, нравственность, справедливость.
The article shows the questions about the implementation and development of
judicial ethical in the Republic of Kazakhstan. Also touches the concepts of professional
ethic of lawyers partially courts and lawyers. Common concept of moral in the sphere of
judicial activity. Also specific moral norms of professional activity and out of duty
behavior of lawyers.
Key words: professional ethics, morality, justice.
Осы мақалада Қазақстан Республикасындағы сот этикасының пайда болуы мен
даму жолдары қарастырылады. Сондай-ақ заңгерлердің кәсіби этикасының ұғымы,
жекелеп айтқанда судьялар мен адвокаттардың. Заң қызметі саласындағы әдептілік
туралы жалпы ұғымдар берілген. Және де кәсіби қызметтің спецификалық әдептілік
нормалары және заңгерлердің қызметтен тыс мінез-құлықтары.
Негізгі ұғымдар: кәсіби этика,
әдептілік, әділеттілік.
Сөз шешені (оратор) сөзі XVIII ғ. латын тілінен (лат. orator - orare сөзінен -
сөйлеу, әңгіме қату) алынған. Оның бірінші мағынасы – «сөз сөйлеуші», «сөз
қатушы адам». Бұл мағынада сөз термин ретінде пайдаланылады: адвокаттар,
азаматтық іс жүргізуде талапкер және жауапкер құқықтарын қорғау үстінде және
қылмыстық iс жүргiзу кезінде айыпталушының құқықтарын қорғай отырып, сотта
iсті талқылауда процессуалдық ережелерге сәйкес өз функциясын орындайды.
71
І.
Жансүгіров атындағы ЖМУ ХАБАРШЫСЫ № 4 / 2015
Сөз шешенінің рөлі, бұл сөздің ұғымында процессуалдық заңмен
қарастырылған іс әрекеттерді орындауға әкеп соқтырады: саралау, құқықтық баға
беру. Соттағы алқа билердің сөз сөйлеу мәдениеті
Сот этикасы – бұл қылмыстық,
азаматтық, және арбитраждық сотөндірісіндегі
судьялардың және де өзге де мамани қатысушылардың мамандық қызметінде
әдептілік сипатын қамтамасыз ететін және қызметтен тыс мінез-құлықтарын,
сондай-ақ осы саладағы мораль талаптарының спецификалық құбылыстарын
зерттейтін ғылыми пән.
Осы анықтамамен ғылым ретінде сот этикасының үш құрамдық бөліктері
қамтылады:
-Нормативтік бөлігі – қағидаттар және нормалар;
-Олармен реттелетін қарым-қатынастар;
-Сотөндірісіне қатысушылардың әдептілік саналары.
Сот этикасы пәнінің нормативті бөлігін сипаттау барысында норманың екі тобы
бөлінеді - олар:
-моральдың жалпы нормалары, нақты осы саладағы қоғамдық қатынастарда
функцияланатын;
-спецификалық, нақты осы мамандықпен туындайтын, және де жалпы
нормаларға қайшы
келмейтін, бірақ оларды толықтырып және дамытатын.
Моральдық сипаттағы талаптарды заңшығарушы тек ғана судьяға ғана емес,
сондай-ақ процесстің өзге де қатысушыларына қадаптайды.
Адамның сөз сөйлеуі – ол оның өзінше төлқұжаты.
Ал, сот сөз шешендері айтып жеткізуге болмастай айқын және мінсіз сөз
қатуды иемденуі керек.
«Сөйлеу шешені» сөзінде, екінші мағына бар: «кімнің сөз қата білу,
қызылтілділік қасиеті бар». Бұл тек ғана сөйлей алатын адам ғана емес, бұл сондай-
ақ тыңдармандар алдында сөйлей алатын адам. Ол тыңдаушылардың назарын аудара
алады, өйткені ол шебер;
ол шешендік өнерді иемденген; ол өз ісін сүйеді.
Сөз шешені – бұл өзінің қамтып айтатұғын тақырыбын, іс-материалдарын терең
зерттеген және оларды еркін игеретін адам; көпшілік алдындағы айтатұғын сөзінің
тезисін айқын және нақты нысандай білетін адам; ол материалдарды қисынды, анық,
айқын баяндайды.
Сотта сөз сөйлей шығудың базасында пайда болған шешендік өнердің отаны
болып ежелгі Грекия саналады. Қызылтілділік туралы ғылымның атасы ретінде
б.э.дейін 490-430 жж. ежелгі грекияда өмір сүрген ақын, философ және врач
Эмпедокл саналады. Ежелгі грекиядағы Сицилия елді мекенінен шыққан риторлар
Коракс және Тисий, алғашқы болып қызылтілділік бойынша жүйелік жетекшілік
құрастырды, онда соттағы сөз сөйлеудің мынадай тәсілдері қарастырылды, олар:
-өз сөзін ұғымды
етіп жеткізе білу;
-сұраққа өткір оймен жауап беру;
-дайындықсыз сөйлеу;
-пікірталас жасау кінәләу және т.б.
Рим сөз шешендерінің бірі Марк Антонийде (143-87 жж. б.э.дейін) соттағы сөз
сөйлеудің дамуына өз септігін тигізді, жекелеп айтқанда ежелгі Римде. Оны кейде
Аристотельмен теңестіре отырып, олардың арасында және олардың сөз қатуларының
аралығына айырмашылықтар кіргізеді, дегенмен Марк Антонидің сөз сөйлеуінің
өзгешелігі мол. Марк Антонийдің соттағы сөз сөйлеуінінің саяси түстілікті
иемденген. Оның қорғанысындағы басты қаруы пафос болды. Антонийдің мән-жәйді
бір сәтте бағалай алу қасиеті болған және суырып салма қасиетті иемдене отырып,
дереу арада біресе сөзді қысқа да нұсқалы қылуға, біресе күрсіне әңгімелеуге, біресе
ұстамдылыққа, біресе ыза оятуға айналдырып отырған. Заманауи соттағы сөз
