Ж араты аы с тан у

рибосомаға  қосылып, 
оны  зардцтайды.  Енді 
клетканың 
негізгі 
міндеті- 
аминқышқыдцьщ 
и- 
РН Қ   жазуын  түсініп, 
оқуды 
ұйымдастыру. 
Нуклеотид 
тілінен 
аминқышқыл 
тіліне 
аударушы ның 
қызметін 
молекуланьщ  3-і  түрі 
— тасымалдаушы  РН Қ  
(т-РНҚ) 
аткдрады. 
Көлемі  және  салмағы 
жағынан 
кіші
молекулалар  өздеріне 
аминқьпықьілдарды 
байлан ы сты рып, 
рибосомаларға 
тасымаддау  кдбілетіне 
ие.
Егер 
ғалымдар 
белгілі аминқышқылға 
сәйкес 
т-РН Қ -ны  
астам 
ферменттерді 
анықгамағанда,  эр  аминқышқылдың  өз  т-РН Қ   молекуласын 
тану 
механизмі 
түсініксіз 
болар 
еді. 
Шындығында, 
“аминқышқЕЯЛЫ  —  т-РН Қ ”  жұпы  кдлай  түзілетіні  әлі  толық 
зерттелінбеген.  Аминқышқылымен  комплекс  түзеген  т-РН Қ  
өзінің  и-РН Қ  молекуласындагы 
триплетін  тануын  түсінуге 
болады.  Сол  аминқышқылын  код  арқьілы  жазатын  т-РН Қ -да 
триплет 
негізі 
и-РНҚ-дағы 
триплет 
негізіне
комплементарлы.  Т -РН Қ   арнайы  шпилькатәрізді  құрылыскд 
ширатыльш,  оньщ  үштігі  иілімінде  орналасады.  Нәтижесінде, 
шпильканьщ  бір  ұшында 
осы  ұштік,  ал  екінші  ұшында 
аминқышқылы  орналасады.
ДНҚ фотосуреті.
тіркейтін, 
клеткада 
жиырмадан
137

АНТИКОДОН
г
Ақуызды  қүрастыру  үшш  алдымен 
гендердің  көшірмесін  жасау  керек. 
Гендерде  информациялық  РНК,- 
ның 
молекуласы 
синтезделеді. 
Онда  барлық  аминқышқылдардьщ 
кдтарын 
анықгайтын 
кодондар 
жүйелі  түрде  орналасқан.  Осы 
матридалар  ядродан  цитоплазмаға 
и-РН Қ   көмегімен  көшу  керек.  И- 
РН Қ  
цитоплазмаға 
өте
салысымен, 
рибосома ның 
кіші 
бөлігіне 
тіркелінеді, 
кейіннен 
оларға үлкен бөлігі  қосылады.  Бүл 
комплекс  бүкіл  матрицаны  оқып 
бітпейінше 
ыдырамаіщы. 
Бүкіл 
жүйе  конвейерді 
еске 
салады, 
рибосомалар 
и-РН Қ  
бойымен 
қозі ала алады.
АМИНҚЫШ ҚЫЛЫ
4.2-сурет.  Транспорттық 
РН Қ  (т-РН Қ) 
қүрылысы
негізгі  кезеңі  —  ақуыз  синтезімен  таныстық.  Информация  — 
ретті  сақтайтын  байланыс  немесе  нүсқаулар  тобы  арқылы 
бірігетін  ретгілікті  бідціреді.  Генетикалық  информация  -
Рибосомалардың 
жұмысыньщ
негізгі кезеңдерінін, принципиальді 
схемасы  А.С.Спирин  мекгебінің 
зерттеулері бойынша анықгалды.
Біз 
түқымқуалау
информацияның  іске  асыруының
4.3  -  сурет.  Ақуыз  синтезінің  схемасы.
138

белгілі 
бір 
жүйеде 
молекулаларды 
біріктіруге 
кджет 
нұсқауларды 
жүзеге 
асыратын 
нуклеинқышқылын ың 
молекуласы  құрылымындағы рет тәртібі.
Информация 
мен 
рет 
тәртібі 
бір-бірімен 
тікелей 
байланысты, 
ал 
информация 
деген 
түсінік 
байланыс 
теория сын ан  алынған.  Хабардағы  информация, 
мысалы, 
хаттағы  информация  сөздер  жүйесінен  және  сөздердегі 
әріптер  жүйесінен  тұрады,  олардың  комбинациялары  көп 
болса,  хаттағы  информация да мол  болады.  Шу информацияға 
қарама-кдрсы, 
оны  кездейсоқгық  немесе  ретсіздік  деп 
қарастыру  керек.  Ин формациясы  жоқ  сигнал  шуға  ұқсас. 
Әрқшіьі  пгу  элементтің  информациялық  жүйесіне  кіріл, 
реттілікті бұзады.
“Физика 
концепциялары” 
бөлімінде 
қарастырыл ған 
термодинамиканың  2-ші  заңының  ақикдты,  әлемде  барлық 
табиғи  процестердің  жүруінің  жалпы  тенденциясы,  кездейсоқ 
және ретсіздікке бағытталып ұлғаюын көрсетеді.
Тірі  организмдердің  даму  және  эволюция  процесінде 
реттілік  байқалғандықган,  олар  термодинамиканың  2-ші 
заңьш  айналып  өтеді.  Бірак,  іс  жүзінде,  тірі  организмдер 
термодинамика  заңьша  бағынады,  себебі  эволюция  және  даму 
процесі  реттілік  пен  күрделіліктің  ұлғаюымен  сипатталады. 
Күрделілігінің  ұлғаюы  даму  процесінде 
ретгіліктің 
бір 
формадан  екінші  формата  берілуі,  яғни  хромосомадағы 
нуклеин  қышқылындагы  генетикалық  информация ның  ақуыз, 
фермент 
және 
организм 
құрылымына 
берілуі. 
Термодинамиканың  екінші  заңы  зат  алмасу  жүрмейтін  және 
қоршаған  ортамен  энергия  алмаспайтын,  жабық  жүйелерге 
тән. 
Ал 
барлық 
тірі 
организмдер 
термодин амикалык, 
қатьшаста  ашық  жүйе  болып  табылады,  олардағы  жүріп 
жаткдн өзгерістер  қоршаған ортамен байланысты.
Соңты  жылдардағы  биологияда  ашылган  концепциялардьщ 
ішіндегі 
ең 
жемістісі 
— 
кибернетикалық 
концепция. 
“Кибернетика” 
термині  техникалық  және 
биологиялық 
контексте  қолданыла  береді,  американдық  ғалым  Норберт 
Винер  кибернетика  деп  бақылау  теориясьш  немесе  басқару 
теориясьш  атады.  Кез  келген  тірі  организмнің  дамуы  - 
генетикалық  бағдарламаның  жүзеге  асуы  және  дамудың 
немесе  онтогенездің  барлық  процестері  генетикалық  бақьшау 
негізідде  жүреді.  Онтогенездің  гендер  әрекеті  -  биологиядагы 
негізгі  мәселелердің  бірі. 
Кдзіргі  уақытга  бүл 
мәселе
139

биологиялық 
және 
медико-биологиялық 
ғылымдардың 
комплексінде  ұлкен  орын  алып  отыр.  Дұрыс  даму,  зиянды 
түзіліс, 
иммуногенез  және  кдртаю  процесс  арасындағы 
байланысты  тусіну  үшін  онтогенез  механизміне  үлкен  көңіл 
бөлінеді.  Осы  саладағы  зерттеулер  жетістіктері,  гендердің 
берілуі  және  олардың  әсерін  реттеу механизмдері  туралы  білім 
жүйесінің  кдлыптасуына  әкелді.
Жалғыз  клетка—зиготадан  көпклеткалы  организмдердің 
денесін  құрайтын  әртүрлі  тішті  клеткалар  кдлайша  түзіледі? 
Бұл  -  даму  биологиясыньщ  негізгі  мәселесі.  Дамып  келе 
жаткдн 
организмнің  негізгі 
бірлігі 
—  клетка, 
күрделі 
организмнің  даму  барысында,  мысалы,  сүгқорекгілерде,  бір 
жұмыртқадан  мындаған  әрқилы  клетка  типтері  түзіледі. 
Үрыкдың 
әр 
клеткасы 
әртүрлі 
бағытта
дифференциацияланады,  бірақ дұрыс  дамуда  бір  бағытты  ғана 
үстайды.  Көптүрліліктің  ішінде  неліктен  бір  ғана  жолды 
тандайды?  Әр  ұрпақ  клеткада  кезекгі  бөліністен  кейін 
хромосома 
саны 
аналыкдікіндей 
болады. 
Бірақ, 
даму 
барысында 
клеткалар 
ажырап, 
дифференциацияланады. 
Көптеген  биологтардьщ  айтуы  бойынша,  Д Н Қ   -  кдйда 
болмасын,  хромосома да  немесе  баскд  органеллаларда  болсьш, 
клеткалық  дифференцировка  процесінде  жэне  клетканьщ 
бүкіл  өмірінде  информация  көзі  болъш  табылады.  Бір 
организмнің  барлық клеткаларының  генотипі  бір,  ал  фенотип! 
әртүрлі  —  бүл  бұлшықет,  пигмент,  без,  сүйек  және  басқа 
клеткалар.
Дифференциация  және  даму  мәселесінің  кілті  —  тірінің 
органикалық  компоненттерінің  синтезін  реттеу.  Сондықган 
да,  даму  немесе  онтогенезді  химиялы қ басқару  серияларының 
терминімен  түсіндіруге  де  болады,  ол  гендер  немесе  гендер 
жиынтығынан  тұрады.  Дамудағы  негізгі  мәселелердің  бірі  — ол 
морфогенез,  организмдердің  формасы  мен  қүрыл ымы ның 
дамуы.
Орган измнің  бөлігінен  түтас  жаңа  организмнің  пайда 
болуын 
— 
виталистер: 
бұл 
процесстерді 
витал ьдік
факторлардың 
қатынасы  деп 
түсіндіреді, 
органицистер: 
морфогенетикалық  шек  деп,  ал  механицистер  —  генетикалық 
бағдарлама 
деп 
түсшдіреді. 
Генетикалық 
бағдарлама 
концепциясыньщ  негізі,  компьютер  жұмысын  баскдратын 
бағдарлама.  Бүл,  ұрықганған  жүмырткд  клеткаларындағы 
бағдарлама  организмнің  морфогенетикалық  мақсатын  көздеп,
140