ОН ЕКІНШІ ТАРАУ Желтоқсан ызғары

ОН ЕКІНШІ ТАРАУ

Желтоқсан ызғары

Ең алдымен 1986 жылғы Желтоқсан ақиқаты алғаш баспасөз бетінде қалай жария етіліп, түсіндірілгенін еске алайық. Барлық материалдар бір жақты сипатта болды. Алматыдағы оқиға туралы алғашқы мәліметті бұрынғы Кеңес одағының телеграф агенттігі Желтоқсанның 18 жұлдызында хабарлады. Жай ғана «Алматыдан хабар» деп аталған шағын материал бұған дейін баспасөз бетіне шығып көрмеген тосын оқиғаны таратқан. Оны жарыса қайталағандардың ішінде, өкінішке орай, көптеген қазақ газеттері де бар болатын? Бірақ, жариялылық деген құдірет жоқ кездегі жағдай үшін кімді кінәларсың? Одан кейін орталық баспасөз Желтоқсан оқиғаларын жіліктеп шағып, өздерінше «ақ-қарасын» ашып берген «сүбелі» материалдар ұсына бастады.

Ол басылым беттерінде негізінен Алматы көшелерінде байқалған ұлтшылдық көріністерге кінә тағу, сөгу, ал тәртіпсіздіктерді ұйымдастырушыларды міндетті түрде табу, ұстау, соттау керек деген пиғылдағы ойлар ашық айтылып жатты. Ал заң жүзінде бұл міндетті сол кезде халық соттары онсыз да қамшы салдырмай орындау үстінде еді. Кезінде жазықсыз сотталып, кейіннен толық ақталған Сәбитова мен Рахметовтың, Салықова мен Қожахметовтың және басқалардың істері соның дәлелі. Айтып, айтпай не керек, сол бір қазақ жастары туғызған дүрбелеңді сын сағатта аты-шулы оқиғаны арнайы ұйымдастырушылар болды деп биік мінбелерден айтылған тұжырымдарға да кейіннен дәйек пен дәлел табылмай, ақыры ол сиырқұйымшақтанып барып басылды.

1987 жылғы қаңтардың бірінде «Литературная газетада» жарық көрген марқұм Ә.Әлімжановтың «Алматыда не болды?» деген мақаласына көңіл аударалық. Онда өкінішке орай: «Уақыты келгенде Алматыдағы оқиғаны ұйымдастырушылардың кім екенін білетін сәттің туатынына мен сенемін, шүбәсіз сенемін... Халық, мен өзінің ұлы болып саналатын халық республикада тұратын қазақтар мен басқа да халықтардың арасына баспалап келіп, сенімсіздік ұрығын сепкісі келгендердің түрін де, аты-жөнін де білуге тиіс. Біздің балаларымызды кімдердің алдағанын білетін күн де келеді. Өтірік және өсекпен, оларды студенттік жатақханалардан алып шығып, қолдарына дұшпандық, сауатсыз транспоранттар ұстатып өздері бас сауғалап қалғандарды әлі білетін боламыз», – деп жазды автор.

Одан кейін бұл пікірді араға екі апта салып шыққан нөміріндегі «Шындық сабақтары» атты мақаласында газеттің меншікті тілшісі А.Самойленко іліп алып, одан әрі «данышпандықпен» өрбітеді. Ол: «Көп жастар жазасын алды, комсомолдан шығарылды, правоға қарсы әрекетттері үшін оқу орындарынан қуылды, біразының бұзақылығы, жаппай тәртіпсіздік жасағаны үшін оқу орындарынан қуылды, біразының бұзақылығы жаппай тәртіпсіздік жасағаны үшін істері сотта қаралатын болды. Әрине, тәртіпсіздіктердің басшыларын, ұйымдастырушыларды іздестіруді табанды түрде жедел жүргізу керек»,-деп шешендік танытты.

Шындығын айту керек, осы орталық басылымдардың беттерінде жарияланған материалдарда бүгінгі күн тұрғысынан қарағанда біржақты, көлеңкелі, қара күйелі тұстары басым болуымен қатар, оқиғаға байыппен қарауға деген ұмтылыс, мәселенің түп-төркінін әлеуметтік жағдайлардан іздестіруге деген талпыныс та болды. Алайда, ең басты мәселе – жастардың алаңға неге шыққаны тұрғысындағы әңгімеге келгенде авторлардың барлығы да оларды біреулер айдап салды деген жалған тұжырыммен ғана шектеліп қалды.

Осындай ойдан сол кездегі комсомолдардың сүйікті органы «Комсомольская правда» да асып кете алған жоқ. Оның тілшісі А.Лапин өзінің «Ащы сабақ» деген материалында Алматыда болған желтоқсан оқиғасын былай деп айыптайды: «Біршама уақыт өтіп, ұлтшылдық пиғылдағы Желтоқсан оқиғаларындағы іс-әрекеттердің себебі айқындала түскен шақта бұған не деп жауап беруге болады? Бір нәрсені сеніммен айтар едік: «Болған жайдың себептері ең алдымен жастар арасындағы идеологиялық жұмыстардың елеулі кемшіліктері, патриоттық-интернационалдық тәрбиенің әлсіреуінде жатыр. Жастардың бір бөлігінің ұлтшылдық көзқарастары кеше ғана қалыптасқан жоқ. Олар баршаның көз алдында, уақытымен оталмаса қаулап өсетін арамшөп сияқты өскен болатын.

Республикада жүзден астам ұлт пен ұлыстың өкілдері тұратынына қарамастан, қазақ астанасында, қаланың жоғары оқу орындары мен техникумдарында оқитындардың басым көпшілігі жергілікті ұлт өкілдері екендігіне назар аудармады. Жатақханада студенттердің ұлттық белгісіне қарай орналасуына ұсақ-түйек деп қарады».

Бұдан біздер жастар газеті тілшісінің бар мәселені ұлтшылдыққа ойыстырып, нақты жауаптан қашқақтағанын байқаймыз. Өйткені сол тұста партияның сенімді идеологиялық қаруына айналған бұқаралық ақпарат құралдарында «ұлтшыл» жастардың оқу орындарында өз ана тілінде оқи алмайтыны, астана зауыттар мен фабрикаларында ең аз ақылы жұмысқа қолдары әрең жететінін, мүмкіндіктерінің толық жоқтығы, пәтер зардабын шеккендер тек қазақтар екендігін, қазақ тіліндегі мектептердің, бала-бақшалардың жыл санап жоғалып бара жатқандығын, ұлт тағдырына, тіл тағдырына қатысты көкейкесті, күрделі мәселелердің, проблемалардың шешімін таппай келе жатқаны жөнінде жергілікті ұлт өкілдерінің көп жерде кемсітушілікке ұшырап, өзінің азаматтық құқығын тіпті қорғай да алмай қалатыны жайында бір ауыз сөз айтылған жоқ.

Керісінше, қазақ жастарының мектепті қазақша бітіретіндігі, орыс тілін нашар білетіндігі негізгі күнә ретінде алға тартылды. Мәселен, орталықтан істің ақ-қарасын айыруға келген тілшіміз осыған орай комсомол қатарындағы студенттердің іс-қағаздарын қарап отырады да өзі үшін мынадай жайды анықтап, жаңалық ашады: «Біріншіден, олардың басым көпшілігі республиканың оңтүстік облыстарында тұратын халық болғандықтан негізінен бірыңғай болып келетін шағын селолар мен поселкелерде тұрған. Үлкен бөлігі ұлт мектептерін қазақ тілінде бітірген. Орыс тілін нашар біледі. Оқулары да орташа. Көбі өндірісте жұмыс істемеген немесе армия қатарында қызмет атқармағандар».

Жарайды, бұл біз айтып отырған «Комсомольская правданың» тілшісі халқымыздың тілінен, тарихынан, салт-дәстүрінен, қилы-қилы тағдырынан маһрұм болсын, оның республикаға аты беріліп отырған ұлт жайында білетіні шамалы, ол сол жақтағы Мәскеу тарапынан айтылатын әміршілдік сарынға үндескен ойын білдірді делік.

Ал, осы тұрғыдан алғанда, әр нәрсеге әділ қарауға тиісті болған, қара қылды қақ жарған партияның көзі мен құлағы есептелген «Правда» газетіне, оның Қазақстандағы «интернационалисіне» не жорық?! Осы басылымның тілшісі Т.Есілбаевтың бұл басылымның 1987 жылғы ақпанның он бірінші жұлдызында жарық көрген «Мардымсудың зардабы» атты мақаласы парықсыздыққа қара күйені баттастырып жаға салған қылмысқа пара-пар болды. Бұл мақала сол кездегі қиыншылыққа қарамастан қазақ оқырмандарының ашу-ызасын келтірді. Себебі сол кездегі саясатқа орай одақтық газет-журналдарда жарияланған барлық материалдар ұсақ-ірілеріне қарамастан арнайы нұсқаулар арқылы ұлт тіліне аударылып, халыққа жеткізіліп отырды.

Сөйтіп бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таратылған желтоқсан жаңғырықтарында, олардың авторлары өз пікірлерін ешбір негізсіз, ғылыми дәлелдерсіз жариялап жатты. Осы бір, қазақ ұлтшылдығын «дәлелдегенде», тырнақ астынан кір іздеуде, орыс зиялыларынан қазақ «оқығандары» да қалыса қойған жоқ. Бір сөзбен айтқанда, одақтық басылымдарда «Партия тұрмысы», «Баспасөзге шолу» айдарларымен берілген көптеген мақалаларда желтоқсан оқиғасының тууына республикалық газеттер мен журналдардың беттерінде интернационалдық тәрбие мәселелерінің аз жазылатындығы, коммунистік идеологияның өз дәрежесінде жүрмей отырғандығы тәтпіштеп жазылды.

Желтоқсан оқиғасын талқылау үшін іле-шала шыққан әшкере құжаттарда айтылып, кінә таққан, жұрттың аузынан түспеген ерекше бір дерек Алматыда «Ер Төстік» атты қазақ балабақшасының болғандығы. Астанамыздың мектеп жасына дейінгі мекемелері тарихында алғашқылар санында ашылып, «өлгенде бір көрген» сол қазақ балабақшасы, «Правда» журналисінің «жүрдек қаламынан» тыс қалған жоқ.

Қазақ балабақшасының жеке шаңырақ көтеруі сол кезде шын мәнінде жұрт қуанатын жаңалық болғаны рас. Ал «қазақ патриоты» Т.Есілбаев мырзаның пікірі бұған мүлде кереғар еді. Себебі орталықтың «идеологы» осы жаңалықты, халық қолдаған қуанышты, өз оқырмандарынан сүйінші сұрап, аңқылдай хабарлаған басылымдарды жерден алып, жерге салды. Ал осы бір балабақша мысалынан-ақ ұлттық оқшаулықтың ашықтан-ашық насихатталып отырғанына қатты ашуланып, оған республикалық газеттің бір бетінің едәуір бөлігін арналғаны қалай деген таудай реніш білдірді. Автор онымен де шектелмей сол кездегі одақтың сойылын соғып «соншама дабырлайтындай шын мәнінде-ақ тарихи оқиға екен», – деп мысқылдап кекетті.

Тілші мырзаның бұдан кейінгі шүйілген жайы одан да бетер болды. Ол «Лениншіл жаста» жарияланған белгілі қазақ ақынның (Ә.Тәжібаевтің) тіл туралы пікіріне тиіседі. Ақсақал ақынымыз коммунистік «Правдаға» жақпайтын не айтты екен дейсіз ғой сонда? Ол мынау: «Туған тілін мақтан ету, оны сақтау, оның өрлеп, өсе түсуіне еңбек сіңіру әрбір қазақтың, әрбір қазақ семьясының, жүрегі қазақ әрбір адамның, бүкіл қауымның бірден-бір міндеті. Халықтың қуаты – тілдің қуаты. Біз қазақ ана тілімізді ең айтқыш, ең білгір, ең бай тілдердің біріне айналдыруымыз керек. Бұл бүгінгі біздің, ертеңгі жас ұрпақтың міндеті».

Осында не бар? Бұрыннан айтылып келе жатқан, бүгін де, ертең де айтылуға тиісті, ұрпақтарға өсиет емес пе? Ал орталық партия газеті, оның қазақ тілшісі осыдан ұлттық, өзімшілдік нышанын көреді және мұндай ойлардың жастар газетінде насихатталуы теріс деген ой тастайды. Қысқартып айтсақ, «Правда» газетінің пікірінше, оқыту мен тәрбиелеу қазақ тілінде жүргізілетін мектеп пен балабақшалар аз емес екен. Барлық жерде оларды ашу туралы мәселе қоюдан гөрі «әр ұлттың балалары оңаша болмай, ортақ бір мектепте оқып, ортақ бір балабақшада тәрбиеленгені әлдеқайда дұрыс». Жоғарыда айтқанымыздай, бұл «мардымсудың зардабы» ертеңінде-ақ республикада шығатын газеттердің барлығына жапа-тармағай аударылып, көшіріліп шығарылды.

Өзінің әріптестері ат басын еркін жіберген, жалған әшкерелеу шабысынан «Известия» газеті де қалысқан жоқ. Оның тілшісі Алматыға келген сапарынан «Шырмауық» атты мақала туындатып қайтты. Тағы сол бір жақты сарын. Тілші республика астанасындағы жоғары оқу орындарының ректорлары және факультет декандары қазақ ұлтынан екендігін жергілікті ұлт жалпы халық санының жартысына жетпейтіндігіне қарамастан институттардағы қазақ жастарының көбейгендігін, Брежнев алаңына шыққан жастардың арасында жұмысы бетімен жіберілген заң факультеттерінің студенттері, архитектура-құрылыс, зоотехникалық мал дәрігерлік институттарының дүмшелері болғанын және алаңға келгендердің басым көпшілігі күткендей-ақ оңтүстіктен келген жастар екендігін аса бір айызы қана отырып тізбелейді. Қазақ жастары арасындағы жоғары білім алуға деген құлшынысты қуаттаудан гөрі қаралауға бейім көзқарас, қазақ студенттері көбейіп кеткен Алматы, басқа да тұстарға қарағанда жергілікті ұлт көбірек жинақталған оңтүстіктегі облыстардың бел ортасында жатқандығын да қаперге алуды қажет деп таппайды. Өйткені желтоқсан оқиғасы сол кезде өртеніп тұрған тақырып болды. Ал, мұндайда кім отты көбірек көсесе, сол мықты көрінетіні бар. Бірақ, ол өтімділікті орталық газет тілшілерінің ұлтқа, халық мүддесіне тиісу арқылы тапқаны жалпы адамгершілік аясына сия бермейтін лас іс еді.

Сілтемелер көрсеткіші

1. 
   М.Әуезов. Әдеби мұра және оны зерттеу. А., 1961.
   
2. 
   С.Мұқанов. Халық мұрасы. А., 1974.
   
3. 
   Б.Кенжебав. Қазақ баспасөзі тарихынан мәліметтер. А., 1956.
   
4. 
   Қ.Бекхожин. Қазақ баспасөзі тарихының очеркі. А., 1981.
   
5. 
   «Дала уалаятының газеті». 1889жыл, 14-наруыз, №12.
   
6. 
   «Дала уалаятының газеті». 1889 жыл, 17-ақпан, №7.
   
7. 
   «Дала уалаятының газеті». 1894 жыл, №18.
   
8. 
   «Дала уалаятының газеті». 1890 жыл, №6.
   
9. 
   «Дала уалаятының газеті». 1896 жыл, №31,32.
   
10. 
    «Дала уалаятының газеті». 1899 жыл, №22, 23.
    
11. 
    «Дала уалаятының газеті». 1894 жыл, №12.
    
12. 
    «Дала уалаятының газеті». 1900 жыл, №14.
    
13. 
    «Дала уалаятының газеті». 1897 жыл, №10.
    
14. 
    «Дала уалаятының газеті». 1890 жыл, №11.
    
15. 
    «Дала уалаятының газеті». 1890 жыл, №21.
    
16. 
    ҚСӘ. 2-том, 128 бет.
    
17. 
    Қ.Аллаберген, Ж.Нұсқабайұлы. Алты алаштың ардақтылары. А.,1994.
    
18. 
    «Қазақстан» газеті. 1911 жыл, 15-қараша.
    
19. 
    «Айқап». А., 1995. Құрастырғандар Ү.Сұбханбердина мен С.Дәуітов.
    
20. 
    «Қазақстан» газеті. 1912 жыл, №11.
    
21. 
    «Айқап» журналы. 1911 жыл, №11.
    
22. 
    «Айқап» журналы. 1912 жыл, №3.
    
23. 
    «Айқап» журналы. 1912 жыл, №8.
    
24. 
    «Айқап» журналы. 1913 жыл, №19.
    
25. 
    Ү.Сұбханбердина. «Қазақ. Сарыарқа. Алаш». А., 1993.
    
26. 
    «Қазақ» газеті. 1913 жыл, №11.
    
27. 
    «Қазақ» газеті. 1913 жыл, №14.
    
28. 
    «Айқап» журналы. 1912 жыл, №4,5.
    
29. 
    «Қазақ» газеті. 1917 жыл, №240.
    
30. 
    «Қазақ» газеті. 1913 жыл, №6.
    
31. 
    «Қазақ» газеті. 1913 жыл, №30.
    
32. 
    «Қазақ» газеті. 1913 жыл, №35.
    
33. 
    «Қазақ» газеті. 1916 жыл, №200.
    
34. 
    «Еңбекші қазақ» газеті. 1926 жыл, 8-шілде.
    
35. 
    «Еңбекші қазақ» газеті. 1926 жыл, 8- шілде.
    
36. 
    «Қазақ» газеті. 1917 жыл, №244.
    
37. 
    «Қазақ» газеті. 1914 жыл, №65.
    
38. 
    «Қазақ» газеті. 1915 жыл, №93.
    
39. 
    «Қазақ» газеті. 1915 жыл, №112.
    
40. 
    «Қазақ» газеті. 1917 жыл, №230.
    
41. 
    «Қазақ» газеті. 1917 жыл, №247.
    
42. 
    Ө.Әбдіманов. «Қазақ» газеті. А., 1993.
    
43. 
    Кудаш С. Незабываемые минуты. М., 1964.
    
44. 
    С.Байменшин. Майлының Бейімбеті. А., 1994.
    
45. 
    Т.Кәкішев. Садақ. А., 1986.
    
46. 
    «Қазақ әдебиеті» газеті. 1935 жыл, 2-қазан.
    
47. 
    «Садақ» журналы. 1915 жыл, №3.
    
48. 
    Қазақстан республикасының конституциясы. А., «Қазақстан». 1993 жыл, 12 бет.
    
49. 
    «Хронолигический перечень войска». Омбы, 1891.
    
50. 
    «Степной край» газеті. 1896 жыл, №42.
    
51. 
    «Қазақ» газеті. 1913 жыл, №4.
    
52. 
    Чуланов Г. Промышленность дореволюционного Казахстана. А., 1960.
    
53. 
    С.Мұқанов. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. Қызылорда. 1932 жыл.
    
54. 
    «Қазақ» газеті. 1913 жыл, № 42.
    
55. 
    Қазақ ССР тарихы. ІІІ том, 418 бет.
    
56. 
    «Айқап» журналы. 1911 жыл, №11.
    
57. 
    «Қазақ» газеті. 1914 жыл, № 48.
    
58. 
    «Айқап» журналы. 1911 жыл, №2.
    
59. 
    Ө.Әбдіманов. «Қазақ» газеті. А., «Қазақстан», 1993, 62-63 беттер.
    
60. 
    «Қазақстан» газеті 1912 жыл, №11.
    
61. 
    «Қазақстан» газеті. 1912 жыл, №11.
    
62. 
    «Айқап» журналы. 1911 жыл, №11.
    
63. 
    «Қазақстан» газеті. 1912 жыл, №4.
    
64. 
    «Айқап» журналы. 1913 жыл, №20.
    
65. 
    «Айқап» журналы. 1911 жыл, №9.
    
66. 
    «Айқап» журналы. 1912 жыл, №6.
    
67. 
    «Қазақ» газеті. 1913 жыл, №34.
    
68. 
    «Қазақ» газеті. 1913 жыл, №36.
    
69. 
    «Қазақ» газеті. 1913 жыл, №24.
    
70. 
    «Қазақ» газеті. 1914 жыл, №54.
    
71. 
    М.Қозыбаев. «Әмір Әбдіғапар» мақаласы. «Қазақ әдебиеті» газеті. №9, 1994 жыл.
    
72. 
    Қазақстан республикасының Орталық мемлекеттік архиві. 44-қор, 164. 24-бет.
    
73. 
    С.Сейфуллин. 5 томдық шығармалар жинағы. 4 том. А., 1988.
    
74. 
    Т.Рысқұлов. Избранные труды. А., «Қазақстан». 1984.
    
75. 
    «Қазақ» газеті. 1917 жыл. №254.
    
76. 
    Бөкейханов, Шестаков. «1916 жыл». А., 1926 жыл.
    
77. 
    М.Қозыбаев. Әмір Әбдіғапар. «Қазақ әдебиеті» газеті. №9. 4-наруыз, 1994 жыл.
    
78. 
    Амангелді Иманов. Документы и материалы. 54-бет.
    
79. 
    М.Қозыбаев. Әмір Әбдіғапар. «Қазақ әдебиеті» газеті. №9. 4- наурыз, 1994 жыл.
    
80. 
    Восстание 1916 года в Казахстане (документы и материалы). А., 1947.
    
81. 
    Сапаргалиев К. Карательная политика царизма в Казахстане (1905-1918). А., «Наука», 1916.
    
82. 
    Восстание 1916 года в Казахстане (документы и материалы). А., 1947.
    
83. 
    Восстание 1916 года в Казахстане (документы и материалы). А., 1948. Документ №26, С. 25.
    
84. 
    Сармурзина А., Григорьев В. Бөкейханов және тарих шындығы. «Қазақ әдебиеті» газеті. 1989, 7-шілде.
    
85. 
    «Қазақ» газеті. 1916 жыл, №188.
    
86. 
    «Қазақ» газеті. 1916 жыл, №207.
    
87. 
    «Еңбекші қазақ» газеті. 1926 жыл, 8-шілде.
    
88. 
    «Қазақ» газеті. 1916 жыл, №190.
    
89. 
    «Красный архив» журналы. 3-т. 1919 жыл, 60 бет.
    
90. 
    К.Нұрпейісов. Алаш һәм Алашорда. А., «Ататек». 1995 жыл, 6-бет.
    
91. 
    М.Дулатов. Шығармалары. А., 1991 жыл, 9-бет.
    
92. 
    Қ.Аллаберген, Ж.Нұсқабайұлы. Алты алаштың ардақтылары». А., 1994, 42-бет.
    
93. 
    М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. А., 1995. 324-бет.
    
94. 
    К.Нұрпейісов. Алаш һәм Алашорда. А., 1995. 126-бет.
    
95. 
    Т.Кәкішев. Кер заманның кереғар ойлары. А., 1995.
    
96. 
    Қ.Аллаберген, Ж.Нұсқабайұлы. Алты алаштың ардақтылары». А., 1994.
    
97. 
    К.Нұрпейісов. Алаш һәм Алашорда. А., 1995.
    
98. 
    Қ.Аллаберген, Ж.Нұсқабайұлы, Ф.Оразаев. Қазақ журналистикасының тарихы.А., 1996.
    
99. 
    «Сарыарқа» гезеті. 1917 жыл, №22,23.
    
100. 
     «Сарыарқа» газеті. 1917 жыл, №3.
     
101. 
     «Ана тілі» газеті. 1993 жыл, 11- ақпан.
     
102. 
     Ә.Тәкенов, М.Шоқай өмірінің кейбір қырлары. «Қазақ тарихы» журналы. 1996 жыл, №5.
     
103. 
     «Ана тілі» газеті. 1993 жыл, №6, 11-ақпан,
     
104. 
     «Бірлік туы» газеті. 1918 жыл, №21.
     
105. 
     Қ.Аллаберген, Ж.Нұсқабайұлы, Ф.Оразаев. Қазақ журналистикасының тарихы.А., 1996.
     
106. 
     Богачев А.К. У истоков. Воспоминание. А., 1971. Бурабаев М.С. Общественная мысль Казахстана в 1917-1940 гг. А., 1991. Елеуов Т. Қазақ ауылында Совет өкіметінің орнауы мен мағынасы. А.,
     
107. 
     К.Нұрпейісов. Алаш һәм Алашорда. А., 1995. 286-бет.
     
108. 
     Есмағамбетов К. Қазақтар шетел әдебиетінде. А., Атамұра. 1994. 240- бет.
     
109. 
     С.Сейфуллин. Тар жол, тайғақ кешу. А., Жазушы. 1977. 392 бет.
     
110. 
     Әбішев Т. Тағдыр. «Егемен Қазақстан» газеті. 1997, 11-маусым.
     
111. 
     Сонда.
     
112. 
     Абай. Қара сөздер. А., 1983. 64-бет.
     
113. 
     Беренбаум, Давыдова. История книги. М., 1971, стр. 277.
     
114. 
     Ә.Бектемісов. Қазақстандағы баспа бетінің дамуы. «Қазақстан коммунисті» журналы. 1968, №8.
     
115. 
     Е.Нығметов. Мол мұра. «Қазақ әдебиеті» газеті. 1977, қараша.
     
116. 
     М.Сужиков. Қазақстан кітап сүюшілер өлкесі. «Лениншіл жас» газеті. 1963 жыл, 12-маусым.
     
117. 
     С.Мұқанов. Өмір мектебі. А., 1964. 116 бет.
     
118. 
     Бектемисов.Книгоиздание в Совестком Казахстане. А., 1972. с.35.
     
119. 
     М.Горький. Әдебиет туралы. А., 1984. 257-бет.
     
120. 
     А.Бектемисов. Книгоиздание в Советском Казахстане. А., 1972. С.35.
     
121. 
     «Лениншіл жас» газеті. 1927 жыл, 23 желтоқсан.
     
122. 
     Т.Кәкішев. Дәуір дидары. А., 1980. 61-бет.
     
123. 
     Ә.Жиреншин. Қазақ кітаптарының тарихынан. А., 1971. 172 бет.
     
124. 
     М.Дулатов. Шығармалары. А., 1991. 12 бет.
     
125. 
     Ж.Аймауытов. Шығармалары. А., 1989, 146-бет.
     
126. 
     «Қазақ әдебиеті» газеті. 1988.23-желтоқсан.
     
127. 
     «Айқап» журналы. 1914,№4.
     
128. 
     Шәкәрім. Өлеңдер мен поэмалар. А., 1988, 21 бет.
     
129. 
     А.Байтұрсынов. Ақ жол. А., 1991. 10 бет.
     
130. 
     М.Әуезовтың 1923 жылғы жазғанынан.
     
131. 
     Ә.Қарағұлов. «Социалистік Қазақстан» газеті. 1957, 15-қыркүйек.
     
132. 
     А. Бектемисов. Книгоиздание В Советском Казахстане. А., 1972.
     

МАЗМҰНЫ

АЛҒЫ СӨЗ 3

БІРІНШІ БӨЛІМ

Қазақ мерзімді баспасөзінде тарихтың «АҚТАҢДАҚ» мәселелерінің жазылуы

БІРІНШІ ТАРАУ.

«Түркістан уалаятының газеті», «Дала уалаятының газеті»,

«Торғай газеті» қазақ халқының саяси және

әлеуметтік-экономикалық мәселелері туралы 4

ЕКІНШІ ТАРАУ.

Қазақ тіліндегі алғашқы биресми газет-журналдар және

онда қызмет істеген ірі тұлғалар 12

«Айқап» журналы мен «Қазақ» газетінде жер

ТӨРТІНШІ ТАРАУ.

1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс және «Қазақ» газеті 53

БЕСІНШІ ТАРАУ.

«Алашорда» қозғалысы және «Қазақ» газеті 75

АЛТЫНШЫ ТАРАУ

Қазақтың жалпыұлттық демократиялық басылымдары

және онда қызмет істеген ірі тұлғалар 82

ЖЕТІНШІ ТАРАУ

«Үш жүз» партиясы және «Үш жүз» газеті туралы 94

СЕГІЗІНШІ ТАРАУ

Қазақ тілінде 1917-1933 жылдар аралығында

жарық көрген кітаптар 108

ТОҒЫЗЫНШЫ ТАРАУ

Қазақ жеріндегі жаппай ашаршылық және репрессия

жылдарындағы баспасөз 120

ОНЫНШЫ ТАРАУ

«Ұлтшылдық сарынға қарсы күрестің» құрбандары 127

ОН БІРІНШІ ТАРАУ

Тың көтеру зардаптары 130

ОН ЕКІНШІ ТАРАУ

Желтоқсан ызғары 137

Сілтемелер көрсеткіші 143