Интернеттегі ойды еркін білдіру құқығы: еуропалық стандарттар

 

32 

құқықпен  белгіленген  өлшемдерді  сақтауы  сақтауы  шарт  (АСХҚП  19-

Бабы 3-тарауының үш тармақшалары); 



 

Мемлекеттің  авторлық  құқық  жайлы  істі  шешу  барысына  кең  ауқымда 

еркіндігі  бар.  Ондай  еркіндіктің  басым  көпшілігі  жарнамалар  немесе 

коммерциялық  айтылымдар  жағдайында  көрінеді.  Дегенмен,  егер 

авторлық  құқықты  бұзу  әлеуметтік  немесе  қоғамдық  қызығушылық 

тудырушы  мәселелерді  талқылауға  әкеп  тіресе,  онда  мұндай  жағдайда 

мемлекет қатаң бақылау жүргізуі тиіс. Бұл тәртіп онлайн-контентті жою 

немесе  веб-сайттарды  тежеуге  сұраным  сияқты  алдын-ала  шектеулерге 

байланысты жағдайларда қолданылады. 



 

Және,  ақырында,  авторлық  құқықты  қорғау  үшін  араласулар  да, 

қылмыскерге қарсы ықпалшаралар да ойды білдіру еркіндігі құқығының  

(АСХҚП 19-Бабы 3-тарауының үш тармақшалары) кепілдемесіне сәйкес 

болуы шарт. 

lxxxvi

 

Интернеттегі жала жабу мен тіл тигізулерден шектеу 

Жала жабу деген не (диффамация)? 

Жала жабу түсінігіне, басқа адамның беделіне нұқсан келтіретін жалған мәлімет 

кіреді. 

Диффамацияның халықаралық стандарттары қандай? 

Жала жабу адам құқығы саласындағы халықаралық құқықпен қорғалатын және 

жеке  өмір  бөлшегі  болып  табылатын  беделге  ықпал  етеді.  Адам  құқығы 

бойынша  БҰҰ  Комитеті  АСХҚП  19-Бабы  және  бедел,  ойды  білдіру  еркіндігі, 

диффамация  туралы  заңдар  арасындағы  теңгерімді  қамтамасыз  етуші  басты 

қағидаттарды бекітті: 

• 

 Қатысушы-мемлекеттер 

диффамацияның  қылмыстандыру  туралы 

мәселесін  қарастыруы  қажет;  кез  келген  жағдайда  да,  қылмыстық  заңнама  тек 

ең  маңызды  жағдайларда  ғана  қолданылуы  қажет  және  бас  бостандығынан 

айыру қандай жағдайда болмасын жазалаудың тиісті шаралары болмауы шарт. 

• 

 Адамға  жала  жапты  деген  айып  тағылғаннан  кейін,  мемлекет  сот 

үрдісінің  жеделдетуін  кепілдендіруі  қажет,  олай  етпеген  жағдайда  бұл  тұлға 

және  басқа  тұлғаларға  ойды  білдіру  еркіндігіне  шамадан  тыс  шектеу  қойылуы 

салқын нәтиже тудыруы мүмкін; 

• 

 Диффамация  туралы  барлық  заңдар,  соның  ішінде  қылмыстық, 

шындықты  қорғауға  бағытталуы  шарт  және  өз  негізінде  тексеріске  жатпайтын 

айтылым түріне қолданылмауы тиіс;    

• 

Мемлекет  қателесіп,  бірақ  өшпенділіксіз  жарияланған,  әсіресе,  қоғам 

қайраткерлерінің  түсініктеріне  қатысты,  заңсыз  мәлімдемені  айыптамауы  тиіс. 

Басқаша  айтар  болсақ,  заң  ойды  білдіру  еркіндігіне  қоғамның  қызығушылығы 

беделден  басым  болуы  және  ақпаратты    жинау  мен  тарату  негізі  қателіктерге 

әкелуі  мүмкіндігін  мойындауы  қажет.  Мұндай  қателіктерге  көбінесе  оқиғаны 

 

33 

жариялар  алдында  әр  фактіні  қайта  тексеріп  шағуға  журналистердің  тоса 

алмайтындықтары  себеп  болады.  Егер  автор  қаскөй  ниетпен  жасамаса,  олар 

еленбеуі  тиіс.  Ондай  жағдайларда  журналистер  бұл  материалдарды  дайындау 

кезінде  олардың  кәсіби  стандарттар  мен  этиканы  сақтағандарын  растайтын 

материалдарын  ұсынып,    зұлым  қаскөйлік  ойламағандарын  дәлелдей  алады. 

Төрешілер  материалдың  толық  мәтінімен  танысу  арқылы,  журналистің  ниетін 

анықтауы тиіс; 

• 

Мемлекет  шектен  тыс  жазалау  шарасы  мен  ықпалшараларды 

қолданбауға тырысуы  және жеңген жақтың шығынын толтыру бойынша жауап 

берушіге тағылатын талаптарды орынды шамада  белгілеуі тиіс. 

• 

Интернеттің  ерекше  сипатынан  дәстүрлі  БАҚ  үшін  сай  келетін  және 

заңды  деп  табылатын  шектеулер  мен  ережелер,  көбінесе  Интернетке  қатысты  

олай  болмайды.  Мысалы,  жеке  тұлғалар  беделі  диффамациясы  жағдайында, 

келтірілген  зиянның  орнын  тездеп  толтыру  үшін  оның  жауап  беру  құқығына 

мүдделі  тұлғаның  мүмкіндігін  ескере  отырып,  оффлайн  диффамациясына 

қолданылатын санкция түрлері қажетсіз немесе үйлесімсіз болуы мүмкін.

lxxxvii

  

Бедел  мен  ойды  білдірудің  еркіндігі  құқығы    арасын  халықаралық  соттар 

қалай теңгереді? 

Беделді қорғауға бағытталған шектеу, сөз еркіндігінің басқа да шектеулеріндей:  

• Заңмен қаралған; 

• Беделді қорғау үшін сай әрі қажетті болуы қажет; 

 

Адам  құқығы  туралы  Еуропалық  соты,  сай  келетін  және  қажеттілік  мәселесін 

қарастыру барысында, қоғамдық қажетті талапты шектеу негізін анықтау үшін 

келесі  өлшемдерді  қолдана,  ойды  білдіру  еркіндігі  құқығы  мен  жеке  өмір 

құқығы арасын теңгереді: 

• 

Айтылым қоғамдық пікірге үлес келтірді ме? 

• 

Бұл  тұлға  қаншалықты  жақсы  танымал  және  репортаждың 

тақырыбы неге құрылған? 

• 

Бұл тұлғада осыған дейін не болды? 

• 

Жарияланымның  мазмұны, түрі және салдары? 

• 

Ақпаратты алған кездегі жағдай қандай? 

lxxxviii

 

 

Интернеттің пайда болуы диффамацияға қалай әсер етеді? 

Интернет кез келген қолданушыға өз көзқарасын жариялау мүмкіндігін береді. 

Мұндай  мүмкіндік  көпшіліктің пікірсайысқа  қатысуын  жоғарылатып,  сонымен 

қатар  жала  жабу  көлемін  де  ұлғайтты.  Мазалайтыны,  Интернеттегі 

диффамацияға қатысты істер санының ұлғаюы, ойды білдіру еркіндігіне ықпал 

етуі  мүмкін.  Себебі,  кейбір  мемлекеттер  қазірдің  өзінде-ақ  интернеттегі  жала 

жабуға арналған ережелерін қабылдады.