Ііі қорытынды IV пайдаланылған әдебиеттер Кіріспе

2.2. С. Аманжоловтың оңтүстік диалектісін зерттеуі.

Атамыз қазақ: «Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады» - деп бекер айтпаған. Қазақ сахарасында ер құнын бір ауыз құдіретті билер сөзі шешіп отырған. Сондықтан біздің халқымыз сөзге, оның мағынасына зор көңіл бөледі, айтқан сөздерәінде тұрады. Айтылған сөзді атқан оққа теңейді. Осындай ұлағатты халықтың ұрпағы болғандықтан, сөзге, оның мағынасының тіл мәдениетіне көңіл бөлемін. Сондықтан осы мәселелер жайлы айтып өтпекпін.

Өмірде болған құбылыстар мен заттардың бәрі де белгілі бір сөздермен аталады. Атаусыз сөз жоқ, сөз болмаған жерде атау да жоқ. Сондықтан сөз тарихы – тіл тарихымен, тіл тарихы – халық тарихымен, халық тарихы – қоғам тарихымен тығыз байланысты.

Адам баласы жаратылғаннан бастап, белгілі бір қоғамда өмір сүріп келеді. Өмір сүруге қажетті заттарды өндіруді де олар бірлесіп атқарған. Осындай бірлесіп атқарған еңбектің өзі адамзатты ойлай білуге, сөйлеуге мәжбүр еткен. Тіл адам баласының қол жеткен табыстарын сөздер арқылы көрсетеді. Әрбір тілдің сөздік құрамындағы сөздер сол халықтың басынан өткен ұзақ сонар тарихын оның саяси әлеуметтік өмірін бүкіл күн – көріс тіршілігін, тұрмыс – салтын, мәдени – рухани өмірін, экономикасын айнытпай айқын бейнелеп бере алады. Тілдегі сөз байлығын да біздің барлық білген біліміміз, ойымыз, идеямыз, ұғымымыз сақталған. Сонымен бірге біздің барлық сезіміміз, эмоциямызға дейін осында жазылып қойған.

Қазақ халқының да көш заманнан бері қарай өзімен қоса жасасып келе жатқан бай сөздік құрамы бар. Бұлар халқымыздың басынан кешкен бүкіл өмірінің шаруашылығы мен кәсібінің, материалдық байлығы мен рухани қазынасының жақсы айнасы, куәсі деп білеміз.

Сөз байлығы ұрпақтан – ұрпаққа өтіп, бірдей бірге жоғалмай сақталып келеді. Сөз - өте күрделі құбылыс.

Сөз біткеннің бәрінде де белгілі бір мағына болады. Бұл мағына зат пен құбылысты тікелей байланыстырмағанымен, сол ұғымды білдіретін баршаға танымал ортақ, белгі ретінде жұмсалады. Мәселен, нан, сүт, ет, деген сөздерді алсақ осылардың әрқайсысының әрі нақтылы, әрі жалпылық ұғымы бар. Су деп ыдысқа құйып ішкелі тұрған немесе арықтағы ағып жатқан бау – бақша суаратын нақтылы суды да, сонымен қатар дүние жүзіндегі мұхит, теңіз, көл, өзен, бұлақ, құдық біткеннің суын да су деп атай беруімізге болады. Сондықтан да сөз өзі қандай күрделі болса, оның мағынасы да сондай күрделі деп есептеледі.

Ал осы сөзді дүние жүзіндегі қазақтардың бәрі сол қалпында қолданады, бірақ тіліміздегі сөздер үнемі бұлай бола бермейді. Кейбір сөздер жергілікті тіл ерекшеліктеріне сәйкес әрі төңірек аймақтарда әр түрлі айтылып, түрліше мағынаға ие болатын да жағдайлар болады.

Ал осы (су) сөзін дүние жүзіндегі қазақтардың бәрі сол қалпында қолданады.

Осындай жағдайларға байланысты тіл білімінің диалектология деген саласы болады.

Диалектология - / диалектос – сөйлеу логос – ілім / тіліміздегі диалектілер мен говорларды зерттейді.

Диалектологияның міндеті – жергілікті тіл ерекшеліктерін тексереді.

Өзім Оңтүстік елінің түлегі болғандықтан, Оңтүстік қазақтарының тіліндегі тексикалық, грамматикалық ерекшеліктерге тоқталғым келіп отыр.

Профессор Сәрсен Аманжолов қазақ тілінің Оңтүстік диалектісіне бұрынғы үйсін, қаңлы, дулат және жалайыр тайпа одақтарының тілін жатқызады. Бұл одақтар ерте замандардан бастап – ақ Жетісу, Талдықорған, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарының жерін мекен еткен.

Ұлы жүздің XVIII – XIX ғасырларда Қоқан, Хиуа хандықтарын қол астында болуы бұл диалектіге өзбек тілінің ықпалын күшейте түсті.

Бірінші тайпалық тілдердің негізінде қалыптасқандықтан және әр түрлі тілдердің әсері тигендіктен, Оңтүстік диалектісінде кездесетін ерекшеліктердің сипаты біріңғай емес. Кейбіреулері жалпылама түрінде жиі кездеседі. Енді кейбіреулерінің тараған көлемі шағын, белгілі бір ауданда ғана айтылады. Өзгешеліктердің ішінде Оңтүстік диалектісінің басқа диалектілерден айырмасын көрсететін негізгілері бар. Оңтүстік диалектісінің негізгі дыбыстық ерекшеліктері.

С мен Ш алмасуы: Мысық – мышық, есек – ешек.

Д мен Л алмасуы: теңдік – теңлік, тыңда – тыңла.

Б мен П алмасуы: болат – полат

бітіру – пітіру

бейнет – пейнет

М мен П алмасуы: маңай – паңай

мешпет – пешпет

махта – пахта

А мен Ә алмасуы: қатты – кәтті

қайтып – кәйтіп

Ғалым С. Аманжолов Оңтүстік диалектісінің лексикалық ерекшеліктерін 20 салаға бөледі.

Берілген миатериалдар Оңтүстік диалектісімен әдеби тіл лексикасы арасындағы айырманы айқын көрсетеді. Оңтүстік диалектісінің лексикалық ерекшелігі халық өмірінің барлық жағын қамтыған.

Оңтүстік диалектісінде өте ерте замандардан сақталып қалған басқа жерде кездеспейтін сөздер де аз емес.

Мойынтаулық қылу – көнбеу, бағынбау

Парт боп кету – ісіп – кеуіп кету

Сауатын шығару – сауатын ашу

Тән алмау – мойнына алмау

Тәнті болу – риза болу

Қазақстанның өзге өңіріне қарағанда Оңтүстік Қазақстанның тілінде диалект сөздер молырақ ұшырасуы екен.

Мен бұл сөздерді біле отырып, зерттей отырып дәл осындай сөздерді сөйлей барысында қолданбау тіліміздің әдеби тілінің нормаларын сақтай отырып, туған тілімізді өркендету, әлде қалай біреулер қолданған жағдайда, оның әдеби қалай біреулер қолданған жағдайда, оның әдеби тілдегі вариантымен ауыстыруын талап ету.

Осындай жұмысты жүргізе отырып, мен өзіме де, өзгеге де әдеби тіл нормасын сақтауға, диалектілермен сөйлемеу талабын қойып жүрмін. Зерттеу жүргізген аз ғана уақыт ішінде өзім өмір сүріп жүрген ортада әдеби нормадағы емес, жергілікті халық сөйлейтін төмендегідей сөздер бар екендігін аңғардым.

Диалектілік варианты Әдеби тіл варианты.
Тұқым, мәйек – жұмыртқа

Шәйнек, пәрнек – аққұман

шемішке, шекілдеуік – пісте

Ауқат – тамақ

Беймарал – алаңсыз

Араба – арба

Шалбар – сым

Тәрізі – түрі, беті, әлпеті.

Әулі – аула

Әсел – бал

Тава, тәпен – тапа

Дарбаза – қақпа

Бесақа – айыр

Көрші – қоңсы

Дәліз – ауыз үй

Шиша – Бөтелке

Ашық – машық – топса

Ащты – ащы

Ақша, пұл – қаражат

Бұрыштама – тәртіп

Нұқыл, өңшең – ылғи

Бәдірең, әгуршік – қияр

Пішіней – күлше

Желеткі – нынша, күртешік

Әкәндоз, кәкәндоз – қалақ

Тәпішке – пайпақ

Шөлки – шұлық

Мысалы:

Әтешкір - қысқаш

Әтубер - абырой

Бақуат - қуатты

Бәдірең - қияр

Бігіз - біз

Білік, пілік - білте

бітпе - жазба

Дава - таба

Дақыл - нәрсе, зат

Датқай - өсекші

Дәке - марлі

Дәс орамал - қол орамал

Дезмал - үтік

Дуал - қабырға

Дүр - шебер

Екше - кимешек

Елік, елгезер - елеуіш

Етмал - ықтимал

Жуалдыз - тебен, ине

Зілмендей - зілдей

Жемелек - шашбау

Қам - шикі

Кеуірт, күкірт - сіріңке

Кәттә - зор, үлкен

Рәнәті - түрі

Азанда - таңартең

Дәу - үлкен

Пиялай - кесе

Шара - керсен

Жүдә, тіпті - өте

Кәртішке - картоп

Дүмбіл - сабық

Дөбелеу - ұру, сабау

Ұйытқы - тамызық

Мада - маш, есек

Шайдос - жезқұман

Іптәр - ауызашар

Табақ - тостақ

Қошеметтеу - марапаттау

Айғай - айқай

Зығыр май - пісте май

Шашық, орамал - сүлгі

Бөпе, шақалақ - нәресте

Шаппа, мүштәр - бәкі

Кірпіш - қыш

Ауышқан - ауысқан

Сапа нан - нан салма

Әйнек - шыны, терезе

Құдай нан - жеті шелпек, жеті нан

Тапта мата - товар мата

Қыжым - доғаба

Нұқыл - неғи

Кеуірт, күкірт - сіріңке

ши, оттық, шақпақ

Кепе - жер үй

Тесе - кетпен

Егер - ер

Сыпыра - теріден істелген дастархан

Мойынтұрық - мойынағаш

Мият - жақтаушы

Кірлен - леген

Айуан, дәліз - ауыз үй

Топы - тақия

Қазақ диалектологиясы — Қазан революциясынан кейін пайда болып, қалыптаса бастаған сала. Оның не бары жетпіс жылдай ғана тарихы бар. Шын мәнінде диалектология мәселесімен шұғылдану 1930 жылдардың аяқ шенінен басталады. Содан бері республика аудандарына жылма-жыл ғылыми экспедициялар шығарылып, қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің сипатын білдірерліктей көлемді материал жиналды. Диалектілік ерекшеліктерді зерттеу қазақ диалектологиясының теориялық мәселелерін көтеріп, кейбір қорытындылар жасауға мүмкіндік берді. Соның нәтижесінде қазақ диалектологиясы қазақ тілі мен әдебиетінен маман даярлап шығаратын жоғары оқу орындарында арнаулы пән ретінде енгізілді.

Тоқаш Бокиннің сөздігінде оңтүстік сөйленістерге тән тұма (бұлақтың көзі, қайнар), тана (тайынша), бұл (мата, тауар), қамчы (қамшы), маңлай (маңдай), сым (матадан тігілген шалбар) т. б. сөздер кездеседі.

Сөйтіп, ревалюцияға дейінгі туркологтардың қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктері мен оның диалектілерге бөліну – бөлінбеуі жайындағы пікірлерін екі топқа бөлуге болады:

а) В. В. Радлов, П. М. Мелиранский (әуелгі кезде), А. М. Позднеев қазақ тілінің диалектілерге бөлінуін жоққа шығарды;

ә) Н. И. Ильминский, Н. Ф. Катанов, П. М. Мелиранский, М. Тереньтев т. б. қазақ тілінің барлық жерде біркелкі емес, өз ішінде диалектілік ерекшеліктері бар екенін мойындады.

Қазақ тіліндегі сөйленістерді зерттеуге аса қажетті тілдік материалдар ревалюциядан бұрынғы басқа зерттеушілер (А. В. Васильев, Н. Н. Пантусов, Ш. Уалиханов, А. А. Диваев, И. В. Аничков, И. Лаптев т. б.) бастырып шығарған ауыз әдебиеті нұсақалырында да кездеседі. Бірақ бұл материалдар осы күнге дейін толық жиақталып қорытылған жоқ.

Қазақ тіліндегі жергілікті диалектілерді арнайы зерттеу жұмысы шын мәнінде кеңес дәуірінде ғана басталды.

Диалектология мәселелері жөнінде ең алғаш мақала жазған белгілі жазушы – ғалым Жүсіпбек Аймауытов еді.

Осы күні ғалымдар қолданып жүрген «Жергілікті тіл ерекшеліктері» деген атауды алғашқы қолданған Ж. Аймауытов.

КСРО Ғылым академиясының қазақ филиалы 1937 жылы алғаш рет Алматы облысының кеген, нарынқол; Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтаарал; қарағанды облысының Нұра аудандарына диалектологиялық үш экспедиция шығарды. Мұндай экспедициялар 1939 жылы Мақтаарал , Маңғыстау, Торғай аудандарында, 1940 жылы Сарысу, Арал, Орда аудандарында болып, материал жинады. Міне, осы кезден бастап күні бүгінге дейін Қазақстанның әрбір аудандарына жылма – жыл диалектологиялық экспедициялар шығарылып келді. Тіпті Ұлы Отан соғысы жылдарында да бұл жұмыс біржола тоқтап қалған жоқ. 1943 жылы академияның кейбір ғылыми қызметкерлері Түлкібас, Жуалы, Талдықорған аудандарында болып, материал жинаған. 1944 жылы Ж. Досқараев «Оңтүстік диалектісінің кейбір мәселелері» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады.

Қазақ диалектологиясы қазақ тіл білімінде кейін қалыптасқан салалардың бірі болғандықтан, оның кейбір мәселелері тіл мамандары арасында көпке шейін пікір таласын туғызып келді.

19 ғасырдан, әсіресе оның екінші жартысынан бастап, орыс туркологиясы түркі тілдерін зерттеуде алғашқы қадам жасап, елеулі нәтижелерге жетті. Бірақ соның өзінде түркі тілдерінің әлі де белгісіз, ашылмаған сыры аз емес еді. Бірсыпыра түркі тілдерінің ревалюцияға дейін жеке тіл ретінде танылмай, тек наречие дәрежесінде қаралып келуі бұған айғақ бола алады. Профессор П. М. Мелиоранский алғашында қазақ тілі диалектісіз деп, соңынан кейбір ерекшеліктерімен таныса келе басқаша пікір айтуы да осыны көрсетеді.

Дәл осындай жағдайда ғасырлар бойы келе жатқан диалектілер бірден сіңіп, жоғалып кетті деу, әрине, артық болады. қайта жоғарыда айтылған жағдай диалектілік ерекшеліктердің белгілі мөлшерде сақталып қалуына мүмкідік берді.

Қазақ тілінде диалект бар ма, жоқ па деген пікір таласы 1953 жылға дейін созылды.

Қазақ диалектологиясының тарихында 1937 жылдан 1950 жылдың орта тұсына дейінгі зерттеу жұмыстарының ерекше орны бар.

Ж. Досқараев 1955 жылы «Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері» (лексика) деген атпен диалектологиялық сөздік шығарды.

С. Аманжоловтың ғылыми мұрасында қазақ тілінің диалектологиясы туралы еңбектері басты орын алды. Оның 1959 жылы шыққан «Вопросы диалектологии и истории казахского языка» атты күрделі еңбегі автордың диалектология мен тіл тарихы саласында көп жылдар бойы жүргізген зерттеу жұмысының нәтижесі еді.

Қазақ диалектологиясы үшін көп еңбек сіңірген ғылымның бірі – филология ғылымының кандидаты Ж. Досқараев. Оның әсіресе халық тіліндегі мол байлықты – диалектілік ерекшеліктер мен кәсіби сөздерді – жинаудағы еңбегі ерекше атап өтуді керек етеді. Бірнеше жылдар бойы экспедиция ісіне тікелей қатыса жүріп, Қазақстанның көптеген аудандарынан материал жинады. Әсіресе, оңтүстік өлкедегі халық тілі ерекшелігін жете зерттеп, оның жүйелі құбылыс екенін ғылыми дәлелдеп брді. Ж. Досқараев бұл іске үнемі басшылық етіп, бірнеше жылдар бойәы Қазақстан Ұлттық Ғылыми академиясында Тіл білімі институтының диалектология бөлімін басқарды. Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктері жинау әдістері жайында мақалалар жариялап, сұраулық жасауға қатысты.

Ж. Досқараевтың қазақ диалектологиясына сіңірген еңбегі мұнымен ғана бітпейді. Оның 1955 жылы шыққан «Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері»(лексика) деген еңбегі тек қазақ тіл білімінде емес, туркология ғылымының диалектология сөздіктердің бірі болып табылады.

Ж. Досқараев қазақ тілі сөйленістерін зерттеуде салыстырмалы тарихи принципті қолданудың алғашқы үлгілерін көрсетті. Бұдан басқа Ж. Досқараев қазақ тілі диалектологиясы мәселелеріне арнап бірнеше мақала жазды.

Қазақ диалектолгиясы мәселелерімен профессор Нығмет Тінәліұлы Сауранбаев та шұғылданды. Қазақстан Ғылым академиясының тарих және диалектология бөлімін басқарды. Оның «Диалекты в современном қазахском языке» және басқа ғылыми мақалаларында қазақ тілі тарихына байланысты қазақ диалектологиясының тероиялық мәні бар мәселелері сөз болды. қазіргі сөйленістерді тіл тарихындағы елеулі кезеңдермен байланыста қарап, қазақ диалектологиясының қалыптасу, даму тарихы туралы ілімді тереңдетті.

Профессор С. Аманжолов қазақ тіліндегі диалектілердің пайда болуы мен қалыптасу тарихын қазақ жеріндегі бұрынғы тайпалық одақтармен, жүздермен байланыстырып қарайды. Маркс пен Энгельстің тайпалар одағы халыққа ең таяу басқыш болып табылады деген белгілі қағидасына сүйене отырып, қазақ жеріндегі үш жүз – үш тайпалық одақ ретінде қазақ біртұтас халық болып құрылғанынан көп бұрын, 7 – 9 ғасырлардың арасында қалыптасты деп қорытынды жасайды. Жүздердің қалыптасу негізінде рулардың тайпаларға, тайпалардың тайпа одағына бірігуі жатыр. Қазақ жеріндегі тайпалардың қоныстанған жері. Шаруашылық ыңғайы, шығу тегінің жағындығына қарай ерте замандардан – ақ өзара жіктеле бастағаны тарихтан белгілі. Осылайша тайпалардың одағы болып табылатын жүздер келіп шыққан. Мұның өзі тілге әсер етіп, әр жүздің өз ішінде тілдің де біріңғайлылығы қалыптаса бастаған. Сөйтіп, үш жүздің қалыптасуымен үш жергілікті диалект пайда болған. Бұл үш тайпалық одақтың тілі даму барысында кейін бір – біріне жақындап, біртұтас қазақ тілінің қалыптасуына негіз, ұйытқы болды деген тоқтамға келеді. Автор жергілікті халық өміріне тән өзгерістер (шаруашылық, әдет – ғұрып, т. б.) мен көрші тілдердің әсерінен де тіл ерекшеліктері туғанына ескертеді.

Қазақтың халық тілі мен ауыз әдебиеті үлгілерінен жиналған материалдарды және қазақ тілінің тарихын зерттеу нәтижесінде С. Аманжолов қазақ тілінде үш диалект бір деген қорытындыға келді. Олдар мыналар: