И. В. Савельев жалпы физика курсы I том Алматы 2004

текті1 цилиндрде) инерцняиыц бас осьтерініц біреуі сим­
метрия осі болады, ал басқа екі осі ретінде симметрия 
осіне перпендикуляр жазықтықта жатқан және дененіц 
инерция центрі арқылы өтетін, өз ара перпендикуляр кез 
келген екі осьті алуға болады (116-сурет). Сонымен, 
осьтік симметриясы бар денеде инерцияныц бас осьтері- 
ніц тек біреуі ғана белгіленген.
Тығыздығы тек центрден қашықтығына ғана байла- 
нысты болатын, центрлік симметриясы бар денеде, яғни 
шарда инерцияның бас осьтері инерция центрі арқылы 
өтетін, өз ара перпендикуляр кез келген үш ось болады. 
Сондықтан инерцияныц бас осьтерінің бірде-біреуі бел- 
гіленбеген.
Дененің бас осьтерге қатысты 
инерция моменті жалны жағдг.й- 
да түрліше болады: 
І \Ф һ Ф һ -
Осьтік симметриясы бар дене
?
0і
~г
/
— Ъ
0;
115 - су рет. 
116- сурет.
үшін екі инерция моментінің шамасы бірдей, ал үщінші- 
сі, жалпы айтқанда, олардан өзгеше болады: 
І\= Һ Ф Һ .
Ёң ақырында, дененің центрлік симметриясы болған жағ- 
дайда барлық үш момент те бірдей болады: /j ==/2 —/ 3- 
Егер дене қандай да болсын сырттан эсер етстін ық- 
пал болмаған жағдайда айналса, онда инерция момен- 
тінің максимум және минимум мәндеріне сәйкес келетін 
бас осьтерден айналатын айналыс қана орнықты болып 
қалады. Ал шамасы бойынша аралық моментке сәйкес 
келетін осьтен айналатын айналыс орнықты болмайды. 
Бұл айналу осініц осындай бас осьтен болар-болмас 
ауытқыған кезінде пайда болатын күштер осы ауытқу- 
дың шамасы арта түсетін бағытта эсер етеді деген сөз.
1 Дененің тыгыздығы әрбір кимада симметрия осінен қашықты- 
ғьшың функциясы болса да жеткілікті болады.
165

Осыдан пайда болатын күштің ықпалымен айналыстып 
орнықты осьтен ауыткуы кезінде дене өзіне сәйкес келе- 
тін бас осьтен айналу қалпына қайта оралады.
Формасы параллелепипед болатын қандай да болсын 
денені (мысалы, сіріңке қорабын) жоғары көгеріп, тас- 
тап, сонымен катар оны айналысқа1 келтіре отырып, жо- 
ғарыда айтылғандарға көз жеткізуге болады. Мунда
<*) 
6)
117-сурет.
дене құлап келе жатқанда оның параллелепипедтің' ең 
үлкен немесе ең кіші жақтары арқылы өтетін осьтен ай- 
нала алатындығы байқалады. Ал денені параллелепипед 
жағынан ортасы арқылы өтетін осьтен айналатындай 
етіп жоғары көтеріп тастау ойдағыдай болып шық- 
пайды.
Сыртқы ықпалдың, мысалы, айналатын дене ілінген 
жіптің тигізетін әсері бар кезде, тек инерция моментініц 
ең үлкен мәніне сәйкес келетін бас осьтен айналатын 
айналыс кана орнықты болып шығады. Осындай себеп- 
тен бір ұшын жіпке байлап асып койған жіңішке стер- 
женьді тез айналдырғанда ол сайып келгенде осы стер- 
женьнің ортасы аркылы өтетін оған перпендикуляр ось­
тен айнала алады (117 я-сурет) 
Бір жиегі жіпке 
байланып асып койылған дискі де әлгі стержень сияқты 
айналады (117 б-сурет).

жүктеу 28,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: