ІІ – Тарау. СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРҒА

Білім беру жүйесі бір-біріне барабар емес екі сала бойынша: дәстүрлі орта мектепте және мектептен тыс ұйымдар арқылы жүзеге асырылады. Дәстүрлі мектепте білім беру жүйесінің тұрақтылықтылығы қамтамасыз етілсе, мектептен тыс ұйымдарда қоғам сұраныстарына сәйкес оқу-тәрбие процесіне түзетулер енгізіліп отырады. Бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбие жүйесінің толыққанды дамуын қамтамасыз ету үшін бүгінгі таңда осы екі саланың іс-әрекетін үнемі үйлестіріп отырудың маңызы зор.

Бастауыш сынып оқушыларына сыныптан тыс жұмыстарда экологиялық тәрбие беру бір ғана сынып-сабақ жүйесінің әрекетімен шектелмей, керісінше, оқушыларды қоршаған ортаны қорғауға және зерттеуге бағытталған түрлі практикалық іс-әрекетке тартып, мейлінше табиғатпен, ұстаздарымен, бір-бірімен қарым-қатынасын кеңейте түскен дұрыс. Сондықтан да бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беруде сыныптан тыс жұмыстардың мүмкіндіктерін жан-жақты пайдалану тиімді нәтижеге қол жеткізбек.

Мектепте сыныптан тыс жұмыстардың негізгі міндеттеріне:

- балалардың жеке басының дамуына, денсаулығын нығайтуына, кәсіптік бағдарын айқындауына, шығармашылық еңбегіне, өзінің қабілеттерін іске асыруына қажетті жағдайларды қамтамасыз ету;

- балаларды қоғам өміріне бейімдеу;

- оладың бос уақытын мазмұнды ұйымдастыру;

- өскелең ұрпақтың сана-сезімін, жалпы мәдениетін, салауатты өмір салтын

- балалардың табиғи ресурстарды үнемді пайдалануын тәрбиелеу, оларды,

- экологиялық білім жөніндігі бағдарламаны жүзеге асыру;

- азаматтықты және елжандылықты, өз Отанына

- Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікті тәрбиелеу;

- экология және табиғатты қорғау салаларындағы ғылыми өндірістік

шараларға қызығушылығын қалыптастыру;

- білім беру ұжымдарының натуралистік және тәжірибелік жұмыстарын

Біздің зерттеу проблемамызға қатысты экологиялық білім мазмұнын қарастыратын еңбек - Н.В. Добрецованың зерттеу жұмысы. Зерттеуші қосымша экологиялық білім берудің бірнеше моделін ұсынған: ақпараттық, белсендірушілік, қалыптастырушылық, дамытушылық, еріктілік, интегративті модельдер. Бұл модельдер түрлерінің осынша көп болуы экологиялық білім берудің міндеттерін және оларды шешу әдістері жөніндегі түрлі пайымдауларға байланысты. Осы тұрғыдан Н.В. Добрецова қосымша экологиялық білім беру мазмұнын былайша топтастырады:

- натуралистік - табиғатты табиғат аясында зерттеу;

- инвайроментальдық

- "экологиялық императив" принципі негізінде табиғатпен өзара қарым-қатынасқа түсуде, оқушылардың шамасына лайықты амалдар арқылы тұрақты мотивацияны қалыптастырумен бірге, қоршаган табиғат ортасы жөніндегі түсініктерін дамыту;

- іс-әрекеттік - оқушыларды қоршаған табиғат ортасын зерттеу мен қорғау бойынша түрлі іс-әрекеттерге тартуға ықпал етеді.

«Дүниетану» пәнін оқытуға барлығы 272 сағат бөлінген. «Дүниетану» пәнінің мазмұны оқушыларды қоршаған өмірдің әр түрлі объектілері мен құбылыстарын зерделеуге бағытталған танымдық іс-әрекет әдістерімен және тәсілдерімен жүйелі түрде қаруландыруға бағытталған.

Дүниетану пәні «Адам», «Қоғам», «Табиғат» білім блоктарынан топтастырылған. Олардың басты мақсаты - интегративті пән ретінде оқушыларға біртұтас дүниедегі адамның орны мен ролін түсінуге көмектесу. Пәнді оқыту барысында мынандай нақтылы міндеттер қарастырылған: табиғат объектілері мен құбылыстарының алуан түрлілігі, олардың қасиеттері, сапалары, күйі, туралы ұғымдарды меңгерту, табиғи объектілер мен құбылыстар арасындағы өзара байланысты, тәуелділікті, олардың уақыттық және кеңістіктік өзгерістерін түсінуді қамтамасыз ету оқушылардың экологиялық мәдениеті мен экологиялық ойлау стилін тәрбиелеу.

Бірінші сыныпта өтілетін материал 10 тақырыптан тұрады. Бұл тақырыптар аясында әр түрлі мазмұндағы 14 мақал және қанатты сөздер, 1 жұмбақ, 2 тыйым сөз, 5 өлең ендірілген. Мұнда қазақ ауызекі шығармашылығының тек 7 үлгісі ғана табиғат, табиғатты қорғау, табиғатқа аялы көзқарасты қалыптастыру мазмұнында. «Айналадағы дүние», «Жануарлар тіршілігіндегі маусымдық өзгерістер» сияқты тақырыптарда қазақ ауызекі шығармашылығы назардан тысқалған. Екінші сыныпта өтілетін 8 тақырыптың аясында «Сулы жер - нулы жер» мәтелі ғана қолданылған. Үшінші сыныпта өтілетін 10 тақырыптарда «Таза су - денсаулық кепілі. Суды үнемдеп жұмса» деген тыйым сөз орын алған. Төртінші сыныпта өтілетін 11 тақырыптарда экологиялық мазмұндағы қазақ ауызекі шығармашылығы мүлде пайдаланылмаған.

Сонымен, «Дүниетану» пәнінің тақырыптарында экологиялық мазмұндағы қазақ ауызекі шығармашылығы үлгілерін пайдалану дәрежесін талдау қазақ халқының экологиялық тәжірибесі толықтай пайдаланылмайтындығын көрсетті. Әрине, аталған пәннің сағат санының аздығы, өздеріне тиісті мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыру қосымша материалдарды ендіруге кедергі болатыны белгілі. Сондықтан қазақ ауызекі шығармашылығы арқылы бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруды мектептен тыс ұйымдарда жүзеге асыру жолдарын іздестіру қажет екендігіне көз жеткіземіз.

Анықтау экспериментінің екінші бағыты, Анықтау эксперименті барысында мектептен тыс ұйымдардағы қосымша білім беру педагогтерінің қазақ ауызекі шығармашылығы арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлығын анықтада қолданылған сауалнама, әңгімелесу, интервью алу, тест тапсырмалары нәтижелерін талдау, олардың қазақ ауызекі шығармашылығын жүйелі түрде пайдаланбайтындықтарын көрсетті.

Осы мәселелерге байланысты сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беру жағдайлары мен мүмкіндіктерін анықтауда біз алдымызға бірнеше міндеттер қойдық:

1) мектеп педагогтарға бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие беру мәселелерін мәселелерін жақсы жолға қоюда қажетті білім мен біліктерін анықтау;

2)сыныптан тыс жұмыс бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін арттыруды жүзеге асыруға даярлық деңгейін анықтау;

3) сыныптан тыс жұмыстарды жүргізетін педагогтермен сауалнама жұмысын жүргізу арқылы оқушылардың экологиялық тәрбиесін көтеру проблемаларын шешудегі кездесетін қиындықтар мен кемшіліктерін анықтау;

4) педагогтерді даярлаудың төмен деңгейінің себептерін анықтап, олардың экологиялық тәрбиесін көтеру жолдарын ұғыну.

Педагогтардың бастауыш сынып жасындағы оқушыларға экологиялық тәрбие беруге даярлық деңгейін білу мақсатында біз анықтау әкспериментін жүзеге асырдық.

Мектепте бастауыш сынып оқушыларына сыныптан тыс жұмыстар арқылы экологиялық тәрбие беруге педагогтардың қаншалықты даяр екендігін талдау нәтижелері олардың көпшілігігінің (40,8%) біліктілігі төмен екендігін байқатты. Педагогтер қазақ ауызекі шығармашылығы арқылы бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша өз бетімен білімдерін толықтырмайтындықтары (39,6%) және экологиялық білімдерінің таяздығынан оны экологиялық тәрбиеде шығармашылықпен қолдана алмайтындықтары (81,1%) анықталды.

Бүгінгі білім жүйесінде кеңінен таларған оқу-әдістемелік құралдар баршылық. Педагогтермен өткізілген әңгімелесу олардың өз бетімен ізденісінің, талпынуының жеткіліксіздігін көрсетті.

Сыныптан тыс жұмыстарда сынып жетекшілері окушыларға экологиялық тәрбие беруге байланысты мақсатты, алдағы болашаққа бағытталған практикалық іс-әрекетті жүзеге асыруда да іскерліктері қалыптаспағандығын байқатты. Сынып жетекшілерінің 40,8%зерттеушілік жұмысты жоспарлап жүзеге асыруда біліктері мен білімдері төмен болса, 45,4%-ы табиғатты қорғауға байланысты акция, олимпиада, слеттер өткізуде қиналады, 32,3%-' экологиялық проблемаларды зерттеуге бағытталған ұзақ, көпкүндік жорықтарды ұйымдастырып, табиғат аясына, өндіріс орындарына әкскурсияны сауатты ұйымдастыра алмайды.

Бастауыш сынып оқушыларын табиғатты зерттеу жұмыстарына тартуда енжарлық, немқұрайдылық басым. Экскурсиялар мен саяхаттар белгілі бір экологиялық проблемалар төңірегінде емес көбінесе көңіл көтеру, оқушылардың демалысын ұйымдастыру үшін формальды түрде өтетіндігін көрсетті. Мектептен тыс ұйымдарда оқушыларға әкологиялық тәрбие берудің түрлі әдістері мен формаларын кеңінен пайдалануға шек қойылмайды. Алайда педагогтердің тек 12,5% -ы ғана өткізуді, 10,8%-ы оқу-тәжірибе учаскесіндегі практикалық жұмыстарды қолданатынына, ал 23%-ы үйірме жетекшілерінің ғана оқушыларды табиғатты қорғау және зерттеу жұмыстарына тартатындығына көз жеткіздік. Олардың 42,5%-ы оқушыларды жергілікті, өлкелік қоршаған ортаны экологиялық қорғау жұмыстарына тарту әдіс-тәсілдерін, 60%-ы әкологиялық мониторинг жүргізе алмайды. Үйірме жетекшілері бұл жағдайды әдістемелік материалдардың жеткіліксіздігімен, сондай-ақ табиғатта, тірі табиғат мүйістерінде, оқу-тәжірибе учаскелерінде практикалық сабақтар жүргізудің жеткіліксіздігімен түсіндіреді. «Балдәурен» балалар шығармашылығы орталығының кадрлар құрамын талдау олардың тек 57%-ының ғана жоғары педагогикалық білімі бар екенін көрсетті. Ал 11%-ы жоғары ауылшаруашылық білімді, 4%-ы орта педагогикалық емес білімді мамандар.

Сыныптан тыс жұмыстарды талдау бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбие мәселелері педагогикалық кеңестің жұмыс жоспарында күн тәртібіне қойылмағандығын, әдіс бірлестіктерінің тәрбиелік мәніне немқұрайды қарым-қатынасын, қосымша білім беру педагогтардың жұмыс жоспарларында экологиялық тәрбие беру мақсат етілмегендігін көрсетті.

Сауалнама жүргізу нәтижелерін талдау педагогтардың 72%-ы оқушылардың экологиялық тәрбиесін дамытуды қажет емес деп санайтындығын, экологиялық тәрбие үлгілерін 1-2 ғана педагогтың пайдаланатындығын және әдістемелік құралдардың мардымсыздығын байқатты. Педагогтармен әңгімелесу олардың экологиялық тәжірибесінен мағлұматтарының үстірт екендігін және экологиялық мазмұндағы мақал-мәтелдерге, жұмбақ, жаңылтпаштарға, ертегілерге немқұрайды қарайтындықтарын танытты. Сауалнама жүргізу барысында педагогтардың көпшілігі төмендегі ең қарапайым сұрақтарға жауап бере алмады:

- «экологиялық тәрбиеге байланысты қазақ ауызекі шығармашылығының қандай түрлерін білесіздер?»

- «Табиғат қорғау, табиғат байлығын үнемді пайдалану туралы мақал-мәтел айтып бере аласыз ба?»

- «Төрт түлік мал туралы қандай ертегілер бар?»

- «Эпостық жырлардың кейіпкерлері кімдер?»

- «Табиғат қорғау және табиғатпен қамқорлықты қарым-қатынаста болуды

- «Балаларға экологиялық білім беруде қазақ этнопедагогика әлементтерін

Мектепте сыныптан тыс жұмыстардың сынып жетекшілерінің этнопедагогика, этнопсихология, этномәдениет негіздері туралы білімдердің жеткіліксіздігі (77,1%) оларды оқушыларға экологиялық тәрбие беруде пайдалануда қиындықтар туғызатындығы анықталды. Педагогтерінің көпшілігі бұл терминдердің мәнін түсіндіре алмайтын болып шықты.

Бастауыш сынып оқушыларының сыныптан тыс жұмыстар арқылы меңгерген экологиялық білімдерінің көлемділігі мен жүйелілігін анықтауда бірнеше әдістеме қолданылды. Бастауыш сынып оқушыларының қоршаған табиғи ортаны сақтау, қорғауға байланысты мақал-мәтелдер туралы мағлұматтарын анықтау мақсатында Бастауыш сынып оқушыларының қоршаған табиғи ортаны сақтау, қорғау жайлы мақал-мәтелдер туралы мағлұматтарын анықтау мақсатында «Аяқталмаған сөйлем» әдістемесі қолданылды.

1. Туған жердей жер болмас, туған елдей ел ....................................................

2. Адам көркі шүберек, ағаш көркі .................................................................

3. Ел ұлсыз болмас, жер ................................................................. болмас.

4. Құс қонбаған көл жетім, ел қонбаған............................................ жетім.

5. Бір тал кессең, он........................................................................................ек.

6. Жаңбырмен жер көгерер, еңбекпен.............................................ел көгерер.

7. Қыстағы қар, жаздағы ......................................................жерге жауған нұр.

8. Сулы жер -.................................................................................................жер.

9. Ата-асқар..........................................................................................................

Ана - бауырындағы.........................................................................................

Бала - жағасындағы........................................................................................

10. Судыңда.........................................................................................................

11. Малдың жайын....................................................................................білер,

Оттың жайын......................................................................................білер.

12. Бұлақ көрсең............................................................................................аш.

Берілген жауаптарды талдау оқушылардың экологиялық тақырыптағы мақал-мәтелдерің мазмұнын түсінбейтіндігін көрсетті. Аяқталмаған сөйлемдердің 3 оқушы - 5-еуін, 2 оқушы - 3-еуін ғана дұрыс тауып жазды.

Келесі ретте бастауыш сынып оқушыларына табиғат, өсімдіктер, жануарлар әлемі қандай қазақ ертегілерінде суреттелгендігі туралы тапсырма берілді. 8 оқушы табиғат суреттері туралы «Қазығұрт тауы», «Байқал мен Анғара» сияқты ертегілерді атаса, 3 оқушы өсімдіктердің қадір-қасиеті туралы «Аяз би», «Асан қайғы» ертегілерін мысалға келтірді; 6 оқушы жануарлар туралы ертегілерден құстардың тіршілігі баяндалған «Бақыт құхы», «Алып құс самұрық» ертегілерін, хайуанаттар туралы «Жыл басы», «Түлкі мен бөдене» «Екі лақ» ертегілерін дұрыс тауып айтты.

Кесте 3- Бастауыш сынып оқушыларының қазақ ауызекі шығармашылығында көрініс тапқан экологиялық тәжірибеге деген қызығушылығын анықтауға арналған сауалнама нәтижесі

Интервью бойынша оқушылардың жауаптарын талдау, өкінішке орай, бастауыш сынып оқушыларының білімдері төмен екендігін және табиғатқа деген қызығушылықтары мен қажеттіліктерінің қажетті деңгейде қалыптаспағандығын көрсетті.

Келесі ретте табигат объектілері жайлы жұмбақтар шешу жүзеге асырылды:

1. Ақ сандығым ашылды,

2. Әуеден күбі түсті,

3. Көп бауырсақ ішінде бір қалам (Жұлдыздар ішіндегі ай).

4. Жалт-жалт еткен, Жырғадан өткен (Су).

5. Екпіні сонша қатты болса дағы

6. Екі ошаққа бір көсеу (Сиырдың танауы мен тілі).

7. Кішкентай ғана бойы бар Айналдырып киген тобы бар (Қой).

8. Апан-апан, ескі шапан,

9. От басында құмған,

10.Ерте тұрады, жар шақырады (Қораз).

11.Екі басы жұдырықтай, ортасы қылдырықтай (Құмырсқа).

12. Күн нұрымен піседі, уылжып қолға түседі (Жеміс).

13. Құжынаған жұмыскер, бір мекенде тым іскер (Құмырсқа).

14. Сайрайды бір талмайды, әнші құс бал таңдайлы (Бұлбұл).

15. Суда өседі, өнеді, сыртқа шықса өледі (Балық).

16. Аласа ғана бойы бар Тоғыз қабық тоны бар (Пияз).

17. Өсіп тұрған ол не ? жаз болса жайнап,

Салқында ән салып, құстар жүрген сайрап.

Салқын түссе шешініп, қалады өзі жайрап. (ағаш).

Жұмбақтардың шешімін 12 оқушы ғана толық дұрыс таба алды. Ал көпшілігі қазақ жұмбақтарынан хабардар емес екенін байқатты. Мектепте сыныптан тыс жұмыстарда халық педагогикасы элементтері сыныптан тыс жұмыстарда экологиялық тәрбиесін дамыту моделінің процессуалдық компоненті мынандай сұрақтарға құрылған әңгімелесу арқылы зерттелді.

Оқушылардың сауалнаманың 4-ші, 7-ші, 8-ші, 9-шы пунктері бойынша берілген жауаптары үлкен алаңдатушылық тудырады. Мәселен, оқушылардың 3,1 %-ы ғана натуралистік-экологиялық үйірмеге қатынасқан, ал «бір тал шыбық сындырсаң, он тал егуің керек деп ойлайсың ба?»- деген сұраққа 12,6% -ы жоқ деп жауап берсе, үй хайуанаттарын 5,2%-ы жәбірлеу, қорлау сияқты жазықты іс-әрекеттер жасаған. Талдау материалдарын сараптау негізінде сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың экологиялық тәрбиесін дамыту деңгейлері анықталды. (кесте 4)

Кесте 5 - Мектепте сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамыту деңгейлерінің динамикасы

Анықтау әкспериментінің нәтижесі бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесінің төмендігін және педагогтардың сыныптан тыс жұмыстар арқыды экологиялық тәрбиесін дамытуға даярлық деңгейлерінің жеткіліксіз екендігіне байқатты. Сонымен қатар, мектепте мектеп педагогтарына лайықталған бірізділікті үйірме жұмысының бағдарламасы, оны жүзеге асыруға қолайлы әдістемелік ұсыныстардың жоқтығы осы бағытта қалыптастыру экспериментін жүргізу қажеттігіне көз жеткізді. Атқарылған жұмыстар мектепте сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамытудың оку-әдістемелік жүйесін жасауға мүмкіндік берді.