Гүлсім Оразалықызы Нұртас Оңдасынов туралы естеліктер

Үшінші бесжылдықта еліміздің шығыс аудандарының өркендеуіне айрықша көңіл аударылған. Қазақстанның үлесіне бұрын-соңды болмаған міндеттер жүктелген.

Ұлан-байтақ Қазақстанның көп салалы халық шаруашылығымен, мәдениетімен, өнерімен толығырақ танысуға бір-екі жылдай уақыт кетті. «Ойдан ой туады» дегендей, бұдан республиканың алдында тұрған алып істерді мүлтіксіз атқару үшін алдымен ғалымдарға, білгіш мамандарға, қолдарынан өнер тамған сауатты қалың бұқараға сүйену қажет екені байқалды.

Ол кезде Қазақстан мұндай кадрларға өте мұқтаж еді. Осы мәселелерді шешу, алдымен ғылымды ұйымдастыру қамын ойлау, әрі тез ойлау қажет болды. Бұрын орман шаруашылығы саласында істеп жүрген кезімде баспа беттерінен геолог Қ.Сәтбаевтың бірнеше мақалаларын оқығаным барды. Ондағы геология саласына байланысты тың ойлары мені елең еткізген еді. Енді сол есіме түсе кетті. Сұрастырып қарасам, ол кісі Жезқазғанда болып шықты.

Ол кезде темір жолмен жүрушілерге Жезқазған Алматыдан гөрі Москваға жақынырақ болатын. Сәті келіп 1941 жылдың бас кезінде Қанекеңмен алғаш рет Москвада кездестік. Көп сөйлестік. Оның үлкен маман екені, жан-жақты хабардар адам екені маған жақсы әсер етті. Мен кейінге қалдырмай, сол әңгіменің үстінде оған Қазақстан үкіметінің атынан СССР Ғылым академиясының Алматыдағы филиал президиумы төрағасының орынбасарлық қызметін ұсындым. Қанекең көрсеткен сенім үшін алғыс айта келіп, ұсынысты іркілмей шын ықыласымен қабылдады. Біраз уақыттан кейін Қазақ ССР Ғылым академиясы құрылғанша Қанекең сол филиалдың президиумы төрағасының қызметін абыройлы атқарып келді. Ол филиалға келген күннен бастап СССР Ғылым академиясымен Қазақстанның байланысы күшейе түсті.

Қырқыншы жылдары кейбір одақтас республикаларда ғылым ордалары құрыла бастады. Соған байланысты қазақ оқымыстыларының арасында Қазақстан бұл жағынан кенже қалып отыр дегендей наразылық сезіле бастады. Осыны еске алып, ғылым ордаларының істерімен танысу үшін жан-жаққа кісілер жіберілді. Бір топ кісі Өзбек ССР Ғылым академиясының жағдайымен толық танысып қайтты.

Қазақ ССР Ғылым академиясын ұйымдастыруға қажетті дайындықтар жүргізу үшін Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақ ССР Халық Комиссарлар Советінің қаулысымен үкімет комиссиясы құрылды. Оның төрағасы орынбасарларының бірі болып Қанекең тағайындалды. Қазақстанның басшы органдары комиссияға аса қиын, бірақ игілікті міндеттер жүктеді.

Бұл кезде республикада ғылыми дәрежесі барлар жоқтың қасы болатын. Сондықтан аз уақыттың ішінде ғылымға бейімі бар талапты жастардан аспирантура және докторантура арқылы ғылыми кадрларды мол даярлап шығару тапсырылды. Келешек ұлттық академияның алғашқы құрамы тек доктордан, олардың ең кемінде 50 проценті жергілікті халықтардың өкілдерінен болуы шарты ескертілді. Осымен қатар академия материалдық жағынан толық қамтамасыз етілетін болсын делінген. Осындай көкейкесті игі талаптар комиссияға жүктелген қиын міндеттерді ойдағыдай атқарып шығуға нақтылы ықпалын тигізді.

Шынын айту керек, Қазақстан үкіметі жоғарыда айтылған күрделі шараларды іске асыруда еш нәрсе аяған жоқ, қаражат керегінше тоқтаусыз беріліп тұрды. Сол кездегі мүмкіншіліктің таршылығына қарамастан жаңадан ашылған ғылым ұялары тиісті жайлармен, ғалымдар дер кезінде пәтерлермен қамтамасыз етіліп отырды. Еліміздің белгілі архитекторы А.В.Щусевтің басқаруымен осы күнгі Қазақ ССР Ғылым академиясының бас ғимаратының жобасы жасала басталды.

Комиссия өзінің барлық жұмыстарын СССР Ғылым академиясымен ақылдаса отырып жүргізді. Ұлттық ғылыми кадрларды тәрбиелеуде, Қазақстан Ғылым академиясын құру істерінде, оның жұмысын жолға қоюда СССР Ғылым академиясының орны айрықша. Осы істердің басынан аяғына дейін оның сол кездегі президенті В.Л.Комаров, вице-президенті И.П.бардин, академиктер И.И.Мещанинов, А.М.Панкратова тағы басқалары тікелей қатынасып отырды. Соғыс жылдары бұл байланыс бұрынғыдан да нығая түсті.

СССР Ғылым академиясы президиумы Свердловскіде болғанымен, академиктердің көбісі Қазақстанда – Бурабай мен Алматыда болды. 1942 жылы Бурабайдағы академиктерге сәлем беруге арнайы барып, олардың ғылыми-зерттеу жұмыстары жемісті жүріп отыруына қолайлы жағдай жасап, басқа да мұқтаждарын өтеп қайттық. Аса қиын кезеңде ғылымға деген Қазақстанның қамқорлығы жөнінде академиктердің ризалық алғысы олар Москваға қайтар кезде Қазақстан үкіметі мен Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің аттарына жазған қоштасу хатында жылы сүйінішпен айтылған.

Қазақстанның өндіргіш күштерін мейлінше арттырып, оның байлығын соғыстың мұқтаждарына кең пайдалану мақсатымен академик И.П.Бардин, Қанекең басқарған көп салалы аралас комиссиялар құрылды. Олар аса пайдалы жұмыстар атқарды.

Қиыншылық үстінде жақындасқанның, достасқанның қадірі айрықша болады екен. Соғыс кезінде екі жақтап Отанның қажеттерін өтеу жолында бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып істес болған СССР Ғылым академиясы өзіміздің үйіміздей, оның президенті Владимир Леонтьевич үлкенімізге – аға, кішімізге – ата болып кетті. Олармен жиі кездесіп тұрмасақ, сағынатын болдық.

Владимир Леонтьевичпен тағы бір сәтті бас қостық. Біраз мәселелер жөнінде кең ақылдастық. Қоштасар алдында мен:

– Қымбатты Владимир Леонтьевич, үлкен академия – бәрімізге ортақ ғылым ордасы ғой, онда қазақ халқының да өкілі болса, ол академияны зейнеттер еді-ау, – дедім. «Кіміңіз бар?» – деп сұрады президент. Мен:

– Мына алдыңызда отырған Қаныш Имантаевичтің кандидатурасы Академияға өте-мөте жарасымды сияқты, – дедім, «Бұл нақтылы ұсыныстарыңыз ба немесе ақылдасу үшін айтылып отырған пікір ме?» – деді ол. «Әлбетте, ақылдасу үшін», – дедім мен. «Олай болса, – деді Владимир Леонтьевич, – Қанекеңді академикке ұсынуға менің ешбір қарсылығым жоқ, бірақ оның жауапкершілігін мойныма ала алмаймын, егер кореспондент-мүшелікке болса, онда мені оған жауапты деп есептеңіздер». Мен президент ағаға Қазақстан Үкіметі атынан алғысымды айта келіп, сол жерде Қанекеңді СССР Ғылым академиясының корреспондент-мүшелігімен қызу құттықтадым.

Владимир Леонтьевич сол күні бізбен бірге түскен суретті (мен, Қ.И.Сәтбаев, В.А.Белый – сол кездегі Қазақстанның Москвадағы тұрақты өкілі) өзінің ғылыми еңбектерінің бір томында жариялапты. Бұл – ол кісінің қазақ халқына деген ізгі сүйіспеншілігінің айқын нышаны сияқты. Біздер үшін аса қымбат осы сурет Қазақ Совет энциклопедиясының 6-томының 270-бетінде де басылыпты.

СССР Ғылым академиясы мен Қазақстан үкіметінің бірнеше жыл бірге іске асырған шаралары республикада ғылым ошағын орнатуға мүмкіндік әкелді. Қазақ ССР Министрлер Советінің қаулысына сәйкес 1946 жылдың 1-ші маусымында үлкен салатанат үстінде қазақ халқының ұзақ тарихында тұңғыш ғылым ордасы – Қазақ ССР Ғылым академиясы ашылды. Сөйтіп халқымыздың бұл ұлы арманы да совет заманында қуанышты орындалды.

СССР Ғылым академиясының ғалымдары жас кадрларды үйретумен ғана шектелмей, олардың кейбірі жаңа ұлттық Академияның ұйтқысы болды. СССР Ғылым академиясының академигі В.Г.Фесенков, корреспондент-мүшесі Г.А.Тихов Қазақ ССР Ғылым академиясының тұңғыш құрамының академиктері болып сайланды. Олар Қазақстанда жаңа ғылым салаларын ұйымдастырып, дамытты. Риясыз еңбектерімен ғылым ордасының шаңырағын көтеріскен аса көрнекті ғалымдардың арасынан И.П.Бардин, С.И.Вавилов, И.И.Мещанинов, В.А.Обручевтер құрметті академиктері болып өтті.

Қорыта келгенде, СССР Ғылым академиясының Қазақстанда ғылымды дамыту, ол үшін көрнекті ғылыми кадрлар даярлау, республиканың сан алуан байлықтарын Жеңіс мүдделеріне толығырақ жұмсауға сіңірген еңбектері өз алдына айрықша әңгіме етуге тұрарлық құбылыс.

Қанекең алдымен үлкен ғалым еді. Оны бұл дәрежеге жеткізген – оның еңбексүйгіштігі мен ізденімпаздығы. Ешбір табыс өзінен-өзі келмейтінін жақсы білген ғалымның қағидасы – «Бейнетте – береке» болған. Ол алға қойған мақсатына тезірек жету үшін білімді білетіндерден танбай үйренген, үлкен ғалымдарды пір тұтқан, соларға ұқсауға тырысқан. Білмегенін білуге асығу оны дәйім ізденіске әкеліп отырған. Оның барлық әрекет-тірлігі тек күн көру үшін емес, халқына ғылыми жаңалықтар табу жолына бағытталған. «Қанекең жаңалықты жанындай көретін жан еді», – дейді академик Е.А.Букетов. осының растығын дәлелдей алатын фактілер аз емес.

Қанекең Отанымыздың ғылымына өзінің лайықты үлесін қосып кетті. Оның есімі өзіміздің елде ғана емес, көптеген шет елдер ғалымдары арасында кең белгілі еді. Шығыс совет республикаларынан бірінші СССР Ғылым академиясының академигі болды. Бұл қазақ халқына үлкен абырой мен қуаныш әкелді, ғылыммен кеңірек шұғылдануға талпындырды. Сөйтіп, Қанекең совет ғылымының аса көрнекті өкілі ретінде тарихтан өзіне тән лайықты орнын алды, халықтың өнегелі перзенті болып ұрпақтар есінде мәңгі сақталады.

Екінші бөлім

Басын іске бағыштап қойған адам.

Басқамызша мақтатып өзін-өзі,

Елу жасын шулатып тойламаған.

Алдамайтын көзімен я жылпылдап.

Мол тануға, білуге құмартатын,

Үлкеннің де, кішінің сөзін тыңдап.

Көру үшін байтақ жұрт берекесін.

Егіншімен қырманда бірге түнеп,

Қызықтасқан қойшының мерекесін.

Айдалада қос тігіп жатқандарға

Сәлемдесе баратын, жәрдемдесе,

Сарыарқаға Сырдан жол тартқандарға.

Тек жақсылық іздейтін Алматы үшін,

Ортасынан өткізсем деп ойлайтын,

Айдап әкеп Іленің аққан күшін.

Сыйлаушы едік азамат, ер екен деп.

Бүгін-дағы сүйсініп сөз етеміз:

Тұр екен деп, Мәскеуде, тірі екен деп.

бала күнгі досы:

1. 
   Әдет және әдеп.
   

3. 
   Сөз тапқанға қолқа жоқ».
   

3. 
   Кокпар, байге, аударыспак, саис – традиционные национальные спортивные игры, вырабатывающие смелость, ловкость, физическую закалку, азарт, способность к риску с расчетом, даже способность самопожертвованию ради чести и славы своей. Эти игры воспитывают благороднейшие рыцарские качества в джигите, столы необходимые для солдата Красной Армии.