13
сөздер қолданыстан ығысып, жаңаға жол береді. Кейде "ескі" мен "жаңа"
жарыса, тайталаса жүреді. Лексикалық нормадағы бұндай өзгерістерді
заңдастырып отыру сөздіктің негізгі міндетіне жатады. Әдетте өркениетті елдің
табан тірейтін, меже ететін, өзіндік "бас" сөздігі болады. Ондай сөздіктер
жылдар аралата, дүркін-дүркін қайта басылады. Басылым сайын тілдегі
жаңалықтар қамтылып және ондағы кейбір кемшін тұстар жөнделіп, үнемі
өңделіп отырады. "Орыс тілі сөздігінің" (С. Ожегов) жиырмадан аса басылымы
жарық көрді, әр басылым сайын түзетіліп, толықтырылды, сондай-ақ аты
әлемге әйгілі "Ағылшын тілі сөздігінің" (Оксфорд) бастапқы нұсқасын жасауға
жиырма жыл кетті. Әрине, қазақ тіл білімі сөздік жасау мәдениетінен құралақан
емес. 1974 - 1986 жылдары жарық көрген қазақ тілінің он томдық түсіндірме
сөздігінде 97 мыңдай сөздік бірліктің мағыналары ашылып, түсініктер берілген.
Қазақ тілінің мұндай қоғамдық мәртебесінің жүзеге асуы ең алдымен дәстүрлі
норманың бекем болуымен, оларды заңдастырып отыратын нормативті
грамматикасы мен үлгі тұтар сөздіктерінің болуымен де байланысты. Қалың
жұртшылық қауымды осындай аса қажетті тіл құралдарымен қамтамасыз ету,
мемлекеттік тілдің лингвистикалық базасын жасау, бүгінігі таңдағы өрелі
міндеттердің бірі болмақ.
Түсіндірме сөздіктің кемшіліктері де, олқылықтары да болуы ықтимал.
Сөздіктердің кейбір кемшіл тұстары мен олқылықтары, бұрын-соңды сөздік
жасау тәжірибесі байқатқандай, басылым сайын жөнделіп отырмақ.
Реестр сөздің анықтамасы, оған берілген түрлі грамматикалық,
стилистикалық т.б. мінездемелер, келтірілген мысалдар сөздік мақала
(словарная статья) деп аталады. Түсіндірме сөздіктерді жасауда сөздік
мақаланың әрі түсінікті, әрі жинақты болу жағына айрықша назар аударылады.
Сөздік мақалаларда сөздерге олардың шығу төркіні (қай тілдік сөз екені) мен
қай стильдік тармаққа жататындығы жағынан сипаттама (мінездеме) беру сол
тілдің лексикасының зерттелу дәрежесімен байланысты. Екінші сөзбен
айтқанда, белгілі бір тілдегі сөздердің лексикологиялық және стилистикалық
тұрғыда зерттелу дәрежесі неғұрлым жоғары болса, сол тілдің түсіндірме
сөздігіндегі сөздерге берілген лингвистикалық сипаттама соғұрлым жан-жақты
болады.
Түсіндірме сөздікте сөздер семантикалық, грамматикалық және
стилистикалық тұрғыдан түсіндіріледі. Мұнымен бірге, онда әдеби тілдегі
сөздердің дұрыс жазылуы мен айтылуы да көрсетіледі.
Сөздікке енгізіліп, мағынасы түсіндірілетін сөз реестр сөзден кейін ол
сөздің қай сөз табына қатысты екенін көрсететін белгілер қойылға. Мысалы:
зат. (зат есім), сын. (сын есім), ес. (есімдік), үс. (үстеу) т.б. Архаизмдер мен
историзмдерден кейін осы сөздердің бірінші буынынан құралған белгілер (арх.,
ист.) қойылған.
Егер сөз белгілі бір стильге тән болса, оған стилистикалық мінездеме
беріліп, тиісті белгі қойылады. Мысалы, проф. Д. Н. Ушаковтың
редакциясымен шыққан «Орыс тілінің түсіндірме сөздігінде» (4 томдық)
көптеген сөздердің тұсына олардың қай стильге тән сөздер екндігі, егер шет
14
тілдерден енген сөз болса қай тілден енгендігі туралы белгілер (пометы)
қойылған. «Сөздіктегі» простореч. (просторечие), разг. (разговорное слово),
фам. (фамильярное), вульг. (вульгарное), научн. (научное), тех. (техническое),
спец. (специальное), поэт. (поэтическое), ритор. (риторическое), воен.
(военное), апт. (аптеркарское), газет. (газетное), ирон. (ироническое), книж.
(книжное), канц. (канцелярское), офиц. (официальное)» тәрізді белгілер
сөздердің қолданылуы мен стильдік мінездемесін аңғартатын белгілер болас,
«англ. (английское), араб. (арабское), гол. (голландское), греч. (греческое),
казах. (казахское), латин. (латинское), нем. (немецкое), перс. (персидское), тат.
(татарское), тюркс. (тюркское), фр. (французское)» тәрізді белгілер басқа
тілдерден енген сөздедің қай тілдік сөздер екенін көрсететін этимологиялық
белгілер болып табылады.
Сөздікке енген әрбір сөздің лексикалық мағынасы (немесе мағыналары)
түсіндіріліп, оған анықтама беріледі. Сөзге берілген анықтаманың түсінікті
және тұжырымды болуы көзделеді. Кейде сөзге анықтама оның синонимі
арқылы беріледі. Мысалы, алыс деген сөз оның синонимдері қашық, шалғай,
деген сөздермен түсіндірілсе, ажарлы деген сөз көркем, әдемі, сұлу деген
сөздер арқылы түсіндіріледі. Сөздің синонимі болмаған жағдайда оның
мағынасы түсіндірме сөөдердің тізбегі арқылы анықталады. Мысалы, етікші
деген сөзге аяқ киім тігетін адам деген түрде түсіндірме анықтама беріледі.
Сөздің анықтамасынан кейін әдебиеттен мысалдар, цитаталыр беріледі.
Мысалдар берілгенде, олардың сөздің белгілі бір мағынасын ашып
айқындайтын болу жағы көзделеді.
Қазіргі әдеби тілдің әр алуан үлгілеріндегі сөз байлығын, мәселен,
жергілікті қолданыстарды, сондай-ақ байырғы мұралар тіліндегі сөздерді мол
қамтып, жинап-теріп, әлемдік үлгіге сай келетін көп томдық түсіндірме сөздік
жасау, мұнымен қоса әдеби тілдің бүгінгі қалпы - лексикалық нормасын
көрсететін бір томдық, сөздік жасау да алдағы уақытта үздіксіз атқарыла
беретін игілікті іс болуға тиіс. Бұл игілікті іс болашақта да жалпыхалықтық
тілдің өзге де түрлерінде кездесетін сөз байлығын мүмкін болғанша молырақ
қамтыпжинастырудың, компьютер арқылы лексикографикалық өңдеуден
өткізудің ғылыми негіздегі "Қазына" деп аталатын "Қазақ лексикасының
компьютерлік қорын" жасау бағдарламасы арқылы жалғаса бермек. Ал
күнделікті қарым-қатынас аясында жиі жұмсалатын, тілдің бүгінгі таңдағы
нормасын көрсететін сөздіктің түрі - әдетте бір томдық түсіндірме сөздік. Ол
күнделікті қоғамдық өмірдің сан алуан саласында жүрдек әрі жиі
қолданылатын сөздерді лексикалық, стильдік нормаға сай жұмсауда тіл
тұтынушыға бағыт-бағдар беруді мақсат етеді. Түсіндірме сөздіктің мұндай
түрінде әдеби тілдің қазіргі кездегі нормасы бағыт-бағдарға алынады, ал
жалпыхалықтық тілдің күллі байлығын, өткен дәуірлерге тән сөз үлгілерін
түгел қамту мақсаты көзделмейді.
1.2 Қазақ тілі түсіндірме сөздігінің тарихы
