Гальскова Н. Д

АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕ ОҚЫТУДЫҢ ТҰПНҰСҚАЛЫҚ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ НЕГІЗІНДЕ 5-СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КОММУНИКАТИВТІК ҚҰЗЫРЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ.

Қоғамды және жалпы адами мәдениеттің құндылығына деген сана мен бейімделудің қоғамдық нысасанын әлеуметтік-тарихи қайта құру «Тілдердің үшбірлігі» атты Президенттің мәдени жобасын әлеуметтік-тарихи қажеттілік ретінде, уақыттың мәдени императиві ретінде, ұлттың бәсекеге қабілеттілігі ретінде өзекті етті және Қазақстан Республикасындағы үш тілдің: қазақ-орыс-ағылшын: мемлекеттік-ресми-әлемдік басымдылығын бекітті.

Мәдени жоба қоғамның әлеуметтік-мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін шетел тілдеріне оқытудың жалпы әдістемесі мен әдіснемесін, сондай-ақ нақты әдістер мен дағдыларын дереу және түпкілікті қайта қарауды талап етті. Шетел тілдеріне оқытудың басты императиві – мәдениет мен өркениеттің сұхбаты.

Білім реформасы мұғалімді әлемдік стандарттар деңгейінде ақпараттық-технологиялық оқытуға бейімдейді. Мектепте келесі сыныптарда әрбір оқушының дамуын ескере отырып тілдерді игеру негіздері – элементарлық коммуникативтік құзыреті қаланады (Гальскова Н. Д.  Шетел тілдеріне оқытудың заманауи әдістемесі: мұғалімдерге арналған оқу құралы. — 2-басылым, қайта өңделген және толықтырылған — М., 2003)

Білімнің негізгі мақсаты білімнің, ептілік пен дағдылардың жай ғана жиынтығы ғана емес, оларға негізделген жеке, әлеуметтік және кәсіптік құзыреттілік – ақпаратты өз бетімен алу, талдау және тиімді пайдалану ептілігі, тез өзгеретін әлемде ұтымды және тиімді өмір сүрі ептілігі.

Оқушылардың коммуникативтік мәдениетін қалыптастыру және дамыту проблемасы – мектеп пен мұғалім жұмысының нәтижелілігін талдаудың негізгі проблемасы.

Негізгі мектепте шетел тіліне оқытуға жаңа көзқарас – бұл құзыреттілік-қызметтік көзқарас – оқу «нәтижесіне» бейімделу, заманауи білім стандартында, атап айтқанда: негізгі мектеп оқушыларында әртүрлі құзыреттерді (ақпараттық, әлеуметтік-мәдени, әлеуметтік-саяси, сондай-ақ білімге және өздігінен дамуға даярлық) қалыптастыру. Осыдан коммуникативтік құзыреттерді қалыптастыру басым болып табылады (Пассов Е.И. Басқа тілдік қатынасқа оқытудың негізгі коммуникативтік әдістемесі.)

Бүгінгі таңда қоғамдық қатынастарда, коммуникация құралдарындағы (жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану) орын алып отырған өзгерістер мектеп оқушыларының коммуникативтік құзыретін арттыруды, олардың филологиялық даярлығын жетілдіруді талап етеді, сондықтан қатынас пен зерделенетін тіл мен халық елінің рухани мұрасын жалпылаудың құралы ретінде ағылшын тілін зерделеудің мәні басым болып келеді.

Басқа тілдік сөйлеуге коммуникативтік-бейімдеп оқытуды әдістемелік ұйымдастырудың едәуір бай тәжірибесі бар (Беляев Б.В., Бим И.Л., Ведель Г.Е., Гурвич П.Б., Зимняя И.А., Кузовлев В.П., Леонтьев А.А., Пассов Е.И., Скалкин В.Л., Царькова Б.В., Шубин Э.П.).

Коммуникативтік көзқарас басқа тілдік сөйлеуді сәтті игерген кезде оқушылар тілдік нысандарды ғана игеріп қоймай, оларды нақты коммуникацияда қалай пайдалану туралы түсінік қалыптастыруы тиіс екеніне негізделеді. Оқу үдерісінде коммуникативтік көзқарасты пайдалану басымдығы коммуникативтік ептілікті қалыптастыру оқушылардың уәжін арттыруға ықпал ететіндігінде, зат аралық байланыстарды орнатуға жәрдемдесетіндігінде. Бұл танымдық белсенділікті, елестеуді, өзіндік тәртіпті, бірлескен қызмет дағдылары мен өзгені де дамытуға ықпал етеді.

Мектепте шетел тілдеріне оқытудың негізгі мақсаты мектеп оқушысының шетел тілінде қатынас жасау қабілетін дамыту болып табылады. Бұл мақсатты іске асыру оқушылардың бірқатар коммуникативтік дағдыларын қалыптастырумен байланысты: басқа тілде сөз сөйлеуді түсінуге және нақты жағдайға: қатынасқа, сөйлеу тапсырамысына және коммуникативтік ниетіне сәйкес шығаруға, өзінің коммуникативтік тәртібін зерделенетін тілдің елінің ұлттық-мәдени ерекшеліктеріне және қатынас ережелеріне сәйкес жүзеге асыруға. Коммуникативтік құзырет сөз сөйлеу қызметінің барлық түрлерінде – тыңдау және сөйлеу, оқу және жазуда қалыптасады, бұл олардың жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді.

Коммуникативтік құзыретті сәтті қалыптастыру үшін қажетті жағдай тудыратын шетел тілдеріне коммуникативтік-бейімдеп оқыту ағылшын тіліне оқытудың түпнұсқалық үдерісін ұйымдастыру кезінде мүмкін.

Аталған мәнмәтінде «түпнұсқалық» деген ұғым «өмірден алынған» оқу материалын пайдалануды ғана емес, сонымен қатар табиғи оқу қатынасының әдістемелік мақсатқа лайық жағдайларын құруды болжайды. Бұл үшін оқу жағдайларында «тілді нақты қолдану репетициясы» - rehearsal of actual language use" (H. G. Widdowson) қамтамасыз етіледі.

Ағылшын тіліне оқытудың түпнұсқалық үдерісін ұйымдастыру кезінде тиісті коммуникативтік жаттығу қамтамасыз етіледі. Түпнұсқалық сөйлеу тәжірибесін қамтамасыз ететін тапсырмалар бар, өйткені бұл тапсырмалардың тұжырымдарында басқа тілдік сөйлеу қатынасының қажеттілігі мен тәсілі қаланған.

Тілдерге коммуникативтік-бейімдеп оқытудың және оқушылардың коммуникативтік қабілеттіліктерін дамытуда түпнұсқалық үдерісті ұйымдастыру ерекшеліктерінің теориясы мен тәжіибесін талдау кезінде ағылшын тіліне оқытуды ұйымдастырудың төмендегідей жағдайлары анықталды:

- шетел тілдеріне түпнұсқалық-бейімдеп оқыту сөйлеу әрекеттестігінің (interactive activities) тапсырмаларын қолдана отырып жүзеге асырылады. Сөйлеу әрекеттестігінің тапсырмалары оларды серіксіз немесе серіктерсіз орындауға мүмкін емес. Олар жұптарда немесе шағын топтарда орындалады. Тапсырма элементі дербес орындалуы мүмкін. Тапсырма бүкіл сыныпқа тапсырма бола отырып (пирамида - pyramid grouping) біртіндеп ірі топтарда орындалуы мүмкін.

- ағылшын тіліне түпнұсқалық коммуникативтік-бейімдеп оқыту қатысушылардың (information gap) «ақпараттық теңсіздігін» болжайтын тапсырмаларды пайдалана отырып жүзеге асырылады.

- шетел тілдеріне түпнұсқалық коммуникативтік-бейімдеп оқыту проблемалық сөйлеу ойлау тапсырмаларын пайдалана отырып жүзеге асырылады.

- шетел тілдеріне түпнұсқалық коммуникативтік-бейімдеп оқыту ұйымдастырылған рөлдік қатынасты пайдалана отырып жүзеге асырылады. Қатысушылар қажетті лексиканы нақты өмірлік жағдайда пайдалана отырып оны жақсырақ есте сақтайды, грамматикалық материалды жақсы қабылдайды, өйткені мұғалім белгілі грамматикалық және лексикалық материалды пайдалана отырып белгілі тақырып шеңберінде рөлдік қатынасты ұйымдастыра алады. Ағылшын тілі сабағында ұйымдастырылған рөлдік қатынас қолданылады, бұл оқушылардың арнайы таңдап алынған «өмірлік» жағдайлардың кейбір мөлшерінде коммуникативтік ептілігін қалыптастырады.

- шетел тілдеріне түпнұсқалық коммуникативтік-бейімдеп оқыту спонтандық қатынасты пайдалана отырып жүзеге асырылады. Сабақта спонтандық қатынас оқу жағдайы табиғи жағдайға ауысқанда орын алады. Мұндай қатынастың мынадай ерекшеліктері бар: оның мазмұны ылғи болжана бермейді; бір тақырыптан екіншісіне ауысу орын алуы мүмкін; таныс емес немесе ұмытылып қалған сөздер талап етіледі; онша таныс емес немесе жеткіліксіз игерілген грамматика талап етіледі; сөйлеу ойлау резервтерін белсенді жұмылдыру талап етіледі; әр уақытта мүлтіксіз және қолжетімді емес нысанды айтылған сөздің ойлау мазмұнына бейімдеу үшін түрлі коммуникативтік стратегиялар пайдаланылады, шетел тілі нақты іс-қимылда пайдаланылады.

5-сынып оқушыларының коммуникативтік құзыретін қалыптастыру мақсатында ағылшын тіліне оқытудың түрнұсқалық үдерісін ұйымдастырудың жоғарыда баяндалған педагогикалық жағдайларының нәтижелілігі тәжірибелік-эксперименттік жұмыспен тексерілді. Тәжірибелік-эксперименттік жұмыс 22 адам қатысқан, оның ішінде 11 адам эксперименттік топ, 11 адам бақылау тобы 5-сынапта ағылшын тілі сабағында ШҚО Ұлан ауданы Алмасай ауылының «Абай атындағы орта мектебі» ММ базасында жүргізілді.

Аталған зерттеу мақсаты ағылшын тілі сабағында 5-сынып оқушыларының коммуникативтік құзыретін оқытудың түпнұсқалық коммуникативтік-бейімдеу үдерісі арқылы қалыптастыру сәттілігі туралы зерттеу гипотезасы болып табылады. Тәжірибелік-эксперименттік жұмысты жүргізу мерзімі– 4 ай.

2011 жылғы 13-17 қыркүйек аралығында оқушылардың коммуникативтік құзыретін қалыптастыру мақсатында оқытудың түпнұсқалық үдерісін енгізбес бұрын оқушылардың деңгейін анықтау бойынша белгілеу диагностикалық тексеру жүргізілді. Диагностиканың параметрі оқушылардың білім көрсеткіштері болып табылады: түсіну (аудирование, оқу), айту (сұхбат, монолог) және хат. Оқушыларға кез келген көрсеткіштер бойынша бірқатар тапсырмаларды орындау ұсынылды.

Аудированиеге берілген тапсырма тыңдалған мәтінді түсінуді және алынған ақпаратпен мағына бойынша, сондай-ақ аналогия бойынша жұмыс істеу ептілігін болжайды. Жұмыстың аталған түрі басқа тілдік түпнұсқалық сөзді есту арқылы қабылдауды дамытуға ғана көмектесіп қоймайды, сондай-ақ тыңдау үшін материалдың әртүрлі түрін қолдануды және тұрақты жаттығуды талап етеді. Аудированиеге берілген тапсырма – оқушылардың білімін лексикалық және грамматикалық деңгейлерде тексерудің тиімді тәсілі. Аудирование тіл тасымалдауыштармен жеткіліксіз қатынасты толтыруға, өзіндік ой қорытындысын жасау қабілетін дамытуға, тындалған материалға өзінің көзқарасын білдіруге көмектеседі. Аудированиеге берілген мәтіндермен жұмыс істеудегі негізгі басымдылық нұсқалардың көптігі мен оларды беру, өңдеу болып табылады. Тыңдалған материалды түсіну нұсқасын таңдау мұғалімнің ілтипатына толық байланысты. Тексеруге арналған тапсырмалар ретінде жабық және ашық тестілер, сұрақтар, сұрақ-жауаптар, шындық/жалған үлгісіндегі тапсырмалар, сөз орамын жалғастыру, бос орындарды толтыру және т.б. болып табылады. Аудирование оқушылардан тыңдалған ақпаратты түсіну және оны есте сақтау үшін, тапсырмаларды орындаған кезде материалды одан әрі айту үшін олардың зейінінің толық шоғырлануын талап етеді. Жұмыстың аталған түрі үшін бастапқы деңгейге бейімделген күрделі емес тест алынған, дегенмен, өкінішке орай, оқушылардың көбі алдына қойылған мақсатқа қол жеткізе алмады. Менің ойымша, негізгі проблема жұмыстың аталған түрімен тәжірибенің жоқтығы. Балалар бұрын аудированиеге арналған тапсырмаларға тап болған жоқ және түсіну үшін және келешекте жұмыс істеу үшін арналған ағылшын тіліндегі дайын тестілердің жазбаларын тыңдаған жоқ. Олар үшін мәтіннің жалпы мағынасын, сонымен қатар жеке алынған ұсыныстарды түсіну күрделірек болды.

Аудирование мұғалімнің дидактикалық сипаттағы негізгі қондырғыларын, биографиялық сипаттағы: жасы туралы,туған жері мен тұратын жері, қызығушылықтары, сабағы, жақсы коретін/жақсы кормейтін сабақтары туралы ақпараты бар жай сөйлемдерді; отбасы мен оның мүшелеріне қатысты жай сөйлемдер мен сұрақтарды; тұрған жері туралы жай ақпаратты; радио/теледидар бойынша жариялаудың күнін; адам әрекет ететін элементарлы іс-қимылдарға көзбен коріп сүйене отырып түсінуді, уақыттың нұсқағыштарын, супермаркеттегі радиохабарландырулардан тауардың құны туралы цифрлық деректерді, ақпаратты түсінуді және оның дұрыстығын/қатесін белгілеуді түсінуді болжайды. Бір хабарламаны дыбыстау ұзақтығы 40 сек. дейін. Тест тапсырмаларындағы дыбыстаудың жалпы көлемі 3 минуттан артық (5 хабарлама 40 секундтан).

Оқу дағдыларын диагностикалау ұсынылған мәтінді, сұхбатты және т.б. оқу сияқты тапсырмалардың түрлі үлгілерімен жүзеге асырылуы мүмкін. Алайда диагностиканың басқа да түрлері сияқты оқу айту сауаттылығын, темпті, тілдің фонетикалық, лексикалық және интонациялық ерекшеліктерін ғана емес, сонымен қатар оқылғанның мағынасын түсінуді болжайды. Аталған критерийлер оқу дағдыларымен жұмыс істеу кезінде негіз болады. Мұғалімнің міндеті мұқият таңдалған материалдың көмегімен оқылған нәрсенің көзбен көретін суретін қалыптастыруға көмектесу болып табылады. Сондықтан оқудың аса маңызды аспектісі материалды беру және осыған сәйкес мәтінмен жұмыс істеу бойынша тапсырмаларды таңдау болып табылады. Бұл жағдайда оқуға арналған тапсырма оқуға арналған материалды түсіну және мәтінді жұппен пысықтау жұмыстарымен толықтырылды. Ұсынылған материалды оқығаннан кейін оқушыларға мұғалім ұсынған сұрақтар негізінде өзінің серігімен оқығанды талқылау ұсынылды. Дегенмен оқушылар сұрақты түсінудің өзі және жауап оларға ешқандай қиындық тудырмаса да толық және грамматикалық дұрыс жауаптар беруге қиналды. Жұппен жұмыс істеу мәтінмен бір қарағанда онша қзықты емес жұмысты жандандырды, ал мұғалімнің рөлі жұмыстың аталған түрі кезінде әдеттегідей басым болған жоқ. Оқушылардың материалмен өздігінен жұмыс істеу, сондай-ақ өздері ұққан материалды бірлесіп талқылау және өздерінің жеке пікірлерін ұсыну мүмкіндігі бар.

Ағылшын тілі жүйесінің негізгі дыбыстық-әріптік сәйкестіктерін, сөздік минимумды оқу ережесін білуден басқа сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемдерді, дұрыс фонетикалық ресімдеумен түпнұсқалық мәтіндерді (хабарландыру, жарнамалық мәтіндер, открыткалар, құтықтаулар, хаттар, қысқаша әңгімелер) мәнерлі оқу, зерделеп оқу стратегиясы (мәтіндік материалды ақпараттық қайта өңдеу, тілдік болжал, екітілдік сөдікті пайдалану, алынған ақпаратты сөйлеу қызметінің өзге де түрлерінде (өнімді) пайдалану) маңызды болып табылады. Мәтіннің көлемі 180-200 сөз.

Түпнұсқалық мәтінді іздеу/қарау оқу стратегиясы (хат, открытка, газет хабарландыруы, жарнамалық мәтін) және коммуникативтік тапсырманы орындау үшін қажет немесе оқушылар үшін қызығушылық білдіретін ақпаратты таңдау. Көлемі 100 сөзге дейін.

Таныстырып оқу стратегиясы (мәтін мазмұнын аты, суреті бойынша болжау, негізгі ойды бөлу, мәтіннен бас фактілерді, болмашыларын алып тастай отырып сұрыптау). Мәтін көлемі 250 сөз.

Коммуникация (айту) дағдыларын жетілдіру бойынша жұмыстардың түрлері әртүрлі формаларда жүзеге асырылуы мүмкін, алайда көп таралғаны сұхбат пен монолог болып табылады. Алға қойылған міндет шеңберінде шетел тілде өз ойын саутты жеткізу немесе белгілі бір жағдайды имитациялау ептілігі оқушылардың жұмысының маңызды аспектісі болып табылады. Оқушылардың міндеті белгілі жағдайда адамдардың әртүрлі жұптары бейнеленген суреттер бойынша сұхбат құру. Оқушыларға олардың кейіпкерлері туралы мәліметтер мен сұхбат құру кезінде сүйене алатын ықтимал сұрақтардың нұсқалары берілді. Алға қойылған міндетті оқушылар жеткілікті жоғары деңгейде орындап шықты, жағдайлар ақиқатқа сәйкес көрсетілді, ал ең бастысы оқушылар өздерінің серіктеріне олардың кейіпкерлері бойынша қосымша сұрақ қоюға қорықпады. Оқушылар сұхбат сияқты және монолог тәрізді сөйлеудің әртүрлі түрлерін қолдана білуі керек. Бастамашылық, сондай-ақ реактивті ілікпе сөз (тематика шеңберінде) режіміндегі сұхбат-сұрастыру; сұхбат-іс-қимылға талап. Өтініш, даярлық немесе бас тарту (әрбір тараптан 2-3 ілікпе сөз). Этикетті сұхбат (сұхбаттың кез келген қатысушы тарапынан 3 ілікпе сөзге дейін). Аталған сұхбаттар көлемі әрбір коммуникант тарапынан 4 ілікпе сөзге дейін.

Өзі, өзінің отбасы, отбасы мүшелері, жолдасы, сүйікті артисі, спортсмені, өзінің қаласы, тұратын жері, мектебі, мектеп сабақтары, үйірмелер, спорт секциялары туралы, суреттің, фотосуреттің, заттардың (тематика шеңберінде) сипаттамасы туралы ақпаратты хабарлау нысанындағы монолог тәрізді сөйлеу. Оқылған мәтінге байланысты хабарлама. Монолог тәрізді сөз сөйлеу көлемі (6-7 сөз орамына дейін).

Дұрыс жазу шетел тілдерін зерделеудің ажырамас бөлігі болып табылады, сондықтан бағалау критерийлері едәуір қатты сипатта болады. Оқушылар диктантты сауатты жазуы, өз ойларын ауызша ғана емес, сондай-ақ жазбаша сауатты жеткізуі тиіс. Тапсырмамен жұмыс істеу кезінде оқушылардың міндеті жұппен сандарды жазбаша жазу дағдыларын өңдеу болып табылады. Оқушылар жұптарға бөлінді, серіктердің әрқайсысында бірлескен сұрақ-жауап барысында бір-біріне беретін мәліметтері бар карточкалар болды, содан кейін алынған ақпаратты өзінің карточкасында толтыруға арналған жерге жазуы тиіс. Педагогтің міндеті оқушыларды қатынастың жазбаша тұлғааралық және мәденитаралық нысандар саласындағы негіздерге, ағылшын тілдік елдерде қабылданған салттарға және қатынастың үлттық-мәдени ерекшеліктерін білуге оқыту болып табылады. Негізгі сөздерге сүйене отырып ата-ана (аты-жөні, жасы, туған жері, қызмет түрі, қандай тілдерді беледі, тұратын жері, мекенжайы, телефон, E-mail) туралы сауалнамалық деректермен жеке хат, негізгі сұрақтар (5-6 сөйлем) негізінде қала (аты, қайда орналасқан, көз тартарлық орындары) туралы деректер бар открыткаларды, жазулар (сатып алынған заттар туралы,кино/театрға бару туралы, үйермеге/спорт секцияларына қатысу туралы және т.б.) жазу, сауалнамалық деректерді көрсете отырып бланкіні толтыру.

Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың соңында қорытынды тексеру жүргізілді, оның мақсаты кіру диагностикасының нәтижелерін салыстыру және 5-сынып оқушыларының коммуникативтік құзыретін қалыптастыруда түпнұсқалық үдеріс негізінде ағылшын тіліне коммуникативтік-бейімдеп оқытуды қолдану тиімділігінің коэффициентін айқындау.

ТҮСІНУ

АЙТУ