Г. Ж. Сұлтанғазина Дәрілік өсімдіктер

УДК 633.7(075.8)

ББК 42.14я7

С 89

Қонысбаева Д.Т., Қостанай мемлекеттiк педагогикалық институтының биология кафедрасының меңгерушісі, б.ғ.к.

Жарылғасова Г.Д., экология кафедрасының доценті, б.ғ.к.

Оразбаев К.Ш., агрономия кафедрасының профессоры, а.-ш.ғ.к.

Сұлтанғазина Г.Ж.

С 89 Дәрілік өсімдіктер. Студенттерге арналған оқу - әдістемелік құрал. – Қостанай: А.Байтұрсынов атындағы ҚМУ, 2010.- 84бет.

Оқу құралда «Дәрілік өсімдіктер» пәнінің негізгі мәселелері және оны оқыту ұйымдастыруының жолдары қарастырылады. Теориялық материал және практикалық тапсырмалар осы пәннің маңызды тарауларын толық қамтиды.

050607- Биология мамандығының студенттеріне арналған.
ББК 42.14я7

УДК 633.7(075.8)

А.Байтұрсынов атындағы ҚМУ ОӘК талқыланып, баспаға ұсынылды ( мәжіліс хаттамасы № 4, 17.02.2010 ж. )

ISBN 9965-827-30-3

© А.Байтұрсынов атындағы Қостанай

мемлекеттiк университетi, 2010

Ұсынылып отырылған оқулықтың негізгі мақсаты студенттерге дәрілік өсімдіктердің ботаникалық сипатын, өсетін жерлерін, химиялық құрамын, фармакологиялық қасиеттерін үйрету болып табылады.

Оқу құралда дәрілік өсімдіктерге қысқаша ботаникалық сипаттама, экологиялық- фитоценотикалық түсінік берілген, олардың қоры, таралу аймағы, химиялық құрамы, қолданылу жайындағы деректер келтірілген.

Оқу-әдістемелік құралда «Дәрілік өсімдіктер» пәнінің мынандай тақырыптары қарастырылған: «Дәрілік өсімдіктер туралы жалпы түсінік», «Дәрілік өсімдіктер құрамына кіретін биологиялық активті заттар», «Дәрілік ретінде пайдаланылатын мәдени дақылдар», «Дәрілік өсімдіктерді жерсіндіру» «Дәрілік өсімдіктердің ботаникалық сипаттамасы». Әр тақырып соңында республика флорасындағы дәрілік өсімдіктердің көп қолданылатын түрлер тізімі берілген.

Бұл құралға Қазақстан аймағындағы дәрілік өсімдіктердің қоры мен таралу және дәрілік флораның сан түрлілігін анықтау бағытындағы зерттеу жұмыстары кіргізілген.

Студенттерге дәрілік өсімдіктерді өсіріп- өндірудің озат технологияларын қазіргі жаңа оқу түріне негіздеп зертханалық жұмыстарды, өзбетінше орындайтын тапсырмаларды, тест сұрақтарын үйрету қажет болғандықтан көптеген жаңа материалдар енгізілген.

Осы еңбекті қолдана отырып, студенттер дәрілік өсімдіктердің маңызын, морфологиялық құрылысын, биологиялық ерекшеліктерін меңгере отырып, түрлік құрамын анықтауды, системадағы орнын анықтаушы белгілерді, гербарийге жинауды, этикеткалауды және кептіруді, салыстырмалы морфологиялық тәсілді өз бетімен анықтауды үйренеді.

Дәрілік өсімдіктер туралы жалпы түсінік

Қазақстан флорасы пайдалы өсімдіктерге, оның ішінде ерекше маңызды болып саналатын дәрілік өсімдіктерге бай.

Жер бетінде шипалық қасиетке ие алуан түрлі өсімдіктер өседі. Осынау әрқилы географиялық аймақта қоныс тепкен емдік, шипалық қасиеттері алуан түрлі өсімдіктерді адам баласы ерте кезден-ақ өз қажетіне жаратып келеді. Тіпті осыдан үш мың жыл бұрын-ақ кейбір шығыс елдерінде қазіргі қолданылып жүрген дәрілік өсімдіктердің бірсыпырасы белгілі болған.

Дәрілік өсімдіктер жайында тұңғыш рет біздің дәуірімізге дейінгі ертедегі грек дәрігері Гиппократ (460-377) белгілі еңбек жазды. Ол өсімдіктің қай бөлігі болса да пайдалы, оларды ауруды емдеу мақсатына кеңінен қолдануға болады деп есептеді. Сондай-ақ ол өз дәуірінде қолданылған екі жүзден астам өсімдікке сипаттама жасады. Бірақ ғалым сол сипатталынып отырған өсімдіктерде неліктен шипалық қасиет болатынын айтып бере алған жоқ. Бұл мәселеге арада алты ғасыр өткен соң барып, біздің дәуіріміздің екінші ғасырында ғана Рим дәрігері Гален алғаш рет жауап берді. Ол өсімдіктерде шипалық қасиеттердің болуы олардың құрамындағы белгілі бір заттардың қасиетіне байланысты екенін анықтады. Ол сонымен бірге бұл заттарды қалай бөліп алуға болатынын көрсете отырып, тұңғыш рет науқастарды өсімдіктің қайнатындысымен, шырынымен, тұнбасымен, ұнтағымен және одан жасалған дәрімен емдеді.

XVI ғасырда алғаш рет Парацельс атты атақты дәрігер шипалық қасиеті бар өсімдіктерге химиялық анализ жасады. Ол да өсімдіктің емдік қасиеті оның құрамындағы кейбір заттарға байланысты екендігіне баса назар аудара отырып, сол заттарды таза күйінде алуға күш салды.

Дәрілік өсімдіктер Россияда да өте ерте кезден бастап қолданыла бастаған. XVI ғасырдың аяғында дәрілік өсімдіктер жайындағы кітаптар латын және неміс тілдерінен орысшаға аударылды. Москвада сол тұста көпшілік пайдалануға болатын «Кешегі және бүгінгі дәрілік өсімдіктер» деп аталатын кітап құрастырылды.

Ал дәрілік өсімдіктерді зерттеу ісі XVIII-XIX бұрынғы ғасырларда қолға алынып, 1878 жылы Н.И.Анненков «Ботаникалық сөздік» атты кітап құрастырды. Белгілі орыс агрономы А.Т.Болотов «Экономикалық дүкен» атты журнал шығарып, дәрілік өсімдіктер туралы көптеген мақалалар жариялады. 1912 жылы профессор В.К.Варлихтың «Орыстың дәрілік өсімдіктері» атты еңбегі жарық көрді. Кейінірек С.П.Боткин, Ф.И.Иноземцев сияқты көрнекті ғалымдар сияқты көрнекті ғалымдар қазіргі кезде бүкіл дүние жүзінде жүрек ауруларын емдеуге пайдаланылып жүрген жалынгүл және меруертгүл тәрізді тамаша өсімдіктерді ғылыми медицинаға енгізді.

Дегенмен патшалық Россияда дәрілік өсімдіктерді пайдалану ісі ойдағыдай болған емес. Ұлы октябрь социалистік революциясынан кейін ғана біздің елімізде шипалы шөптерді зерттеу ісі кең қанат жайып, мемлекеттік маңызға ие болды. 1921 жылы Бұрынғы Халық Комиссарлары Советі дәрілік өсімдіктерді жинау туралы декрет қабылдады. Ал 1925 жылы дәрілік өсімдіктер жөнінде тұңғыш рет Бүкілодақтық кеңес болып өтті. Міне, содан бері бұл салада біздің елімізде біршама жұмыстар жүзеге асырылды. Қазіргі таңда дәрілік өсімдіктерді зерттеумен алуан түрлі мамандық иелері-ботаниктер мен фармацевтер, фармакологтар мен әр түрлі мамандықтағы дәрігерлер шұғылдануда. Бүкілодақтық дәрілік және хош иісті өсімдіктер институты (ВИЛАР), Бүкілодақтық химия-фармацевтика ғылыми-зерттеу институты (ВНИХФИ), Денсаулық сақтау министірлігінің аптека ғылыми-зерттеу институты (ЦАНИИ) сияқты көптеген ғылыми-зерттеу институттары жемісті жұмыстар жүргізуде. Москва, Киев, Харьков, Томск, Шымкент және басқа да көптеген ірі қалаларда арнаулы фармацевтика институттары құрылды.

Өсімдіктердің шипалық қасиеттері сонымен қатар, ботаникалық бақтарда, көптеген жоғары оқу орындарының кафедраларында және аптекалық мекемелерде де зерттеліп келеді. Шипалық қасиеті бар жаңа өсімдіктерді тауып, зерттеуде Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы ғылыми-техникалық қоғамының дәрілік өсімдіктер секциясы да көп іс тындырып отыр.
Пысықтау сұрақтары:

1 Дәрілік өсімдіктер туралы ең алғаш кім еңбек жазды?

2 Қазақстанда дәрілік өсімдіктер туралы кімнің еңбектерін атауға болады?

3 Қазіргі таңда дәрілік өсімдіктерді ғылыми зерттеу институттарын атаңыз?

Заттардың осы шипалы қосындысында өсімдік витаминдері – тамақтың өте-мөте бағалы факторлары басты орын алады. Жұртқа мәлім, витаминдер аз мөлшерімен-ақ әсер етеді, ал олар жетімсіз болса, онда зат алмасуының бұзылуына, нерв жүйесінің дұрыс қызмет істемеуіне және де басқа да шалдығуларға байланысты бірқатар айтулы аурулар пайда болады. Көптеген витаминдердің жоғарғы биологиялық әсерлігі мынада: олар белоктық, көміртегіндік және басқа да метаболикалық процестерді катализдейтін фермент жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады. Бірқатар витаминдердің әсер ету диапазонының кейде кеңдігі сонша, олардың ерекшелігін айтып жеткізу қиын, әртүрлі витаминдердің әсер ету күші бірінен-бірі асып жатады, сондықтан олардың бір-бірін сүйейтінін, ауыстыратынын байқауға болады.

Витаминдерді қолдану әдісі тегінде витамин профилактикасына байланысты жасалынады.

Қазіргі кезде кейде химиялық таза табиғи немесе синтетикалық дәрі-дәрмек қолданылады, бірақ витаминдерге бай қайсыбір өсімдіктерді (жас немесе кепкен күйінде) қолдану жақсы нәтиже беріп жүр, өйткені оларда витаминдер жиынтығы мен тұздардың болуы өзара әсер ету күшін ұлғайта түседі.

С витамині тканьдардың тыныс алу процесіне, қан тамырларының қоректенуіне қатысады, белок пен майдың сіңуін жақсартады. Ол организмнің дұрыс дамуына мүмкіндік береді, қоршаған ортаның қолайсыз әсер етуіне қарсылықты, жұқпалы ауруларға деген төзімділікті күшейтеді, жұмыс істеу қабілетін арттырып, шаршап –қажуды азайтады.

С витаминіне бай өсімдіктер құрқұлақты жазады, атеросклероздың өршуін тоқтатады, жарақаттардың жазылуын тездетеді. Оларды сондай-ақ тұмау, баспа, сарп, өкпе қабыну ауруларына қарсы пайдаланады. Организмде аскорбин қышқылының жетіспеуі бірқатар ауруларға шалдықтырады: тез шаршайтын болады, бас ауырады, ұйқы басады, тәбеті қашып, тіс еті іседі, қан ағады, тканьдер қанталайды, ал аскорбин қышқылы мүлде болмаса, онда құрқұлақтың өршуіне әкеліп соғады. Ересек организмге қажетті С витаминінің тәуліктік дозасы – 60-70 мг.

Р витамині («Permeare» деген латын сөзінен алынған) тек қана өсімдіктерден табылған. Р витамині С витаминімен қосылғанда жақсы әсер етеді, оның бойға сіңімділігін арттырады, оны қышқылдандырудан алдын ала сақтандырады деген де ұғым бар. Р және С витаминдері зат алмасуының көптеген процестеріне қатысады да әдетте сонда бас қосады. Сондықтан Р витамині аскорбин қышқылына бай өсімдіктерде (итмұрын, қара қарақат, қарлыған, бұрыш, капуста, көп қабатты пияз, кресс- салат, фенхель) көп болады. Соңғы кезде Р витамині сергек білінетін заттарды іздеудің арқасында флавондар, катехиндар, антоциандар, лейкоантоциандар болып табылатын көп топтарын анықтауға мүмкіндік туды.

С және Р витаминдерінің жиынтығы организмдерде аса уақ қан тамырлары –капиллярлардың қабырғасын нығайтуға септігін тигізеді, оның өткізімділігін қалыпқа келтіреді. Р және сол тектес витаминдерді аскорбин қышқылымен қосып, қан өтетін капиллярлардың өткізімінің ұлғаюына, олардың осалдануына байланысты болатын ауруларды – құрқұлақты, скарлатинаны, қызылшаны, гипертония ауруларын емдеуге, сондай-ақ рентгенотерапия мен радиотерапияға қолданады. Р витаминінің тәуліктік қажеттігі 200 мг шамасында.

В₂ витаминінің жетімсіздігі ішек-қарын қызметіне теріс әсерін тигізеді, көз ауырады, нерв жүйесі жұқарады, шаш ерте ағара бастайды. Тәуліктік қажеттігі – 3 мг.

Бұл витаминнің жетіспеуінен көз ауруы пайда болады, көздің мөлдір қабығы құрғақтанады, бауырдың қызметі, холестерин алмасуы бұзылады, жұқпалы ауруларға қарсылық кемиді. Тәуліктік нормасы – 4-5 мг.

Е витаминінің ұдайы өндіру процесі үшін үлкен маңызы бар. Ол жетіспеген күнде, минералдың, белоктың, майдың, көміртегінің алмасуы бұзылады, сондай-ақ бактериялық, вирустік инфекцияларға төзімділік кемиді. Оның үстіне Е витамині А витаминін қышқылданудан сақтайды. Тәуліктік физиологиялық қажеттігі – 20-30 мг.

Соңғы кезде бұл витаминнің мол антиоксиданттық белсендігі анықталды. Организмде антиоксиданттық заттардың жетіспеуі қышқылдану процесінің күшеюіне әкеліп соғады (тотық қоспаларының, биохимиялық сергек радикалдардың құралуын күшейтеді), мұның өзі бірқатар патологиялық жағдайлардың (атеросклероз, бұлшық еттер дистрофиясы, бауыр ауруларының) дамуына себепші болады. Антиоксиданттар организмнің қорғаныш жүйесін жұмылдыруға көкмек береді және патогендік әсер етуге қарсы реакцияның күшеюін алдын ала анықтайды. Антиоксиданттарға Е витаминінен басқа С,А витаминдері де, сондай-ақ танин, пирокатехин туындылары, флавонид пигменттері және басқа да заттар жатады.

U витамині жараға күшті әсер ете алатын қосынды. Бұл витаминнің ақ басты капустада бай көзі бар, ол сондай-ақ қызылшада, томаттарда, сәбізде және басқа көкөністерде кездеседі. U витамині асқазан қызметін қалыпқа түсіреді, оның шырышты қабығына жақсы әсер етеді. Сондай-ақ, ол склерозға да күшті әсер ете алады, өйткені көміртегінің, майдың алмасуына ықпал жасайды, майдың бауырда артық қорлануына кедергі болады. U витамині жылуды көтермейді, сондықтан көкөністерді езіп пісірмеген жөн. Жас күйінде мұздатқан және консервленген көкөністе U витамині аса ұзақ уақыт сақталады.

К витамині (К – каогуляция деген сөздің алғашқы әрпі) қанды ұйытуға себепші болады, мұның өзі қансыраған кезде, кесілген жарақат кезінде үлкен маңызы бар.

К витаминіне бай өсімдіктерді қайнатпа күйінде және галендік дәрі-дәрмектер ретінде, мәселен, жүгері аналық аузын, қалақай жапырағын, жұмыршақты, қызыл тамырды, мыңжапырақты пайдаланады. Бұл витамин көкөністердің ішінен: ақжелкенде, фенхельде, капустада, сәбізде мол болады. Организмде К витаминінің болмауынан болар-болмас жарақаттың өзі ұзақ уақыт бойы қанайды.

Табиғи қышқылдардың (алма, лимон) ықпалымен ас қорыту сөлдерінің бөлінуі артады, ішек перистальтикасы күшейеді, ас қорыту процестері жақсарады, әсіресе бұл кім-кімде тұз қышқылы бөлінуі төмен болса, солар үшін өте қажет.

Табиғи қышқылдар қышқылдық-сілтілік тепе-теңдікті реттеп отыруда маңызды роль атқарады, ішкі ортаны сілтілдендіріп, организмді ацидоз жағдайынан арылтады.

Янтарь қышқылының да маңызы үлкен, ол қолайсыз жағдайда жұмыс істеуді жақсартатын адаптоген дәрулеріне жатады. Бірақ мынаны ескеру керек, көміртегі бар тамақты аса көп жеу сірке қышқылының тым молайып кетуіне, демек холестериннің көбеюіне әкеледі (өйткені сірке қышқылының бір бөлігі холестеринді синтездеуге пайдаланылады). Қымыздық қышқылына бай өсімдіктерді (бұл қышқыл әсіресе қымыздықта, содан соң шпинатта, рауғашта көп) сақтықпен қолдану керек, өйткені олар тұз алмасуына теріс әсер етеді, кальциймен қосылып, ерімейтін тұз құрайды.

Бұршақ тұқымдастардың дәндеріндегі белоктар амин қышқылының құрамы бойынша малдардікіне жақын келеді. Аталып өткен өсімдіктердегі амидтерге: аспарагин, гванидин, глютамин жатады. Аспарагин қояншөптен табылды, ол сондай – ақ бұршақ тұқымдастарда (бұршақта), астра тұқымдастарда (күнбағыста, бақбақта), балдыркөк тұқымдастарда (сәбізде) бар. Гванидин қант қызылшасында, жүгеріде және басқа өсімдіктерде кездеседі. Белоктар көбіне белок емес компоненттермен (нуклеин қышқылымен, витаминдермен, металдар – темірмен, молибденмен) қосылып, әртүрлі қосындылар түрінде болады да, протеидтер тобын құрайды.

Белоктар нерв жүйесі арқылы зат алмасуына дем береді, организмнің инфекцияларға қарсы қарсылығын күшейтеді, ферменттер мен гормондардың құралуына қатысады. Соңғы кезде биологиялық сергек заттар ретінде амин қышқылдарына үлкен маңыз беріліп жүр, олардың біразы емдік тағамдарда қолданылады.

Белок қосындылары ішінде ферменттер – тіршіліктің маңызды катализаторлары – аса маңызды роль атқарады. Ферменттердің гидролиздік топтарының ішінен мыналарды: күрделі эфирлерді құруға немесе ажыратуға қатысатын эстеразаларды, гликозидтер мен полисахаридтерді моносахаридтерге ажырататын карбогидразаларды және протеиндерді амин қышқылына ажырататын протеазаларды атауға болады. Эстеразаларға, мәселен, бұршақ тұқымдастардың (бадана, бұршақ) дәнінде, күнбағыс дәнінде болатын липаза, баданада, картопта және басқа өсімдіктерде болатын фосфотаза жатады. Карбогидразалардың ішінен көптеген өсімдіктерде кездесетін сахарозаны, мальтозаны және басқаларын, сондай-ақ, барлық өсімдіктердің мүшелерінде болатын, көміртегіне бай полиазаны, инулин молекулін фруктозаға ажырататын инулиназаны, пектинді суда еритін редукцияланған затқа ажырататын пектиназаны атауға болады.

Көміртегі – организмде энергияның қайнар көзі, әртүрлі қанттар түрінде сақталады. Көміртегінің моно-, олиго- және полисахаридтер деген түрлері бар. Моносахаридтердің ішінен глюкоза, фруктоза өсімдіктердің көк бөлігінде, дәндерінде, гүлдердің шірнесінде, әртүрлі жидектер мен жемістерде аса мол болады. Дисахаридтерге сахароза (құрғақ қанты немесе қызылша қанты) жатады, ол әртүрлі өсімдіктердің жапырақтарында, сабақтарында, дәндерінде, жемістерінде, тамырлары мен түйнектерінде кездеседі.

Полисахаридтер табиғи және функционалды мәні жағынан резервтік (крахмал, инулин), скелеттік (клетчатка, лигнин, пектин) болып келеді және глюкоза молекулаларынан құралады.

Крахмал қоректік заттың қоры ретінде жемістерде, дәндерде, жер астында қыстайтын мүшелерде, діңнің өзегінде қабатталып сақталады. Тағам ретінде пайдаланумен қата, медицинада ішек – қарын дерттенгенде оны шылайтын дәру ретінде, тері ауруларын емдегенде басқа заттармен қосып, жағынды май және сеппе күйінде қолданады. Кейбір өсімдіктерде фруктоза молекулаларынан құралған инулин крахмалдың орнына жүреді. Крахмал мен қанттың орнына қолданылатын инулин бойға тез сіңеді, сондықтан оны диабет ауруын емдеуге пайдаланады. Ол шашыратқының, бақбақтың, артишоктың жер астындағы мүшелерінде болады.

Пектин заттары галоктурон қышқылынан құралған, өсімдік тканьдеріндегі клетка аралық заттар осылардан жасалынады. Пектиндерсіз организм дұрыс қызмет істей алмайды. Олардың сору және тұтқыр дәрілік қасиеттері бар, улы заттарды зиянсыз етеді, оларды, оның ішінде басы артық холестеринді де организмнен шығаруға себепші болады.

Пектиндер ас қорытуды жақсартады, дезинфекциялауға, өтті айдауға, несеп жүргізуге, ішті босатуға әсер етеді. Оларды балалардың іш өтуін емдеуге (алма диетасы) пайдаланады, өндірістегі уланудың қатерін бәсеңдету үшін профилактикалық дәру ретінде де қолданады.

Шикі көкөністер мен жемістер пектинге бай келеді. Пектин бүлдіргеннің, итмұрынның, қара қарақаттың, алманың, шиенің жемістерінде, қарлығанда, сондай-ақ шалғамда, қызылшада, балдыркөкте көп болады.

Өсімдік клеткасы қабығының құрамына негізінен клетчатка кіреді (клетчатканың бір молекуласы 60-100 глюкоза молекуласынан тұрады). Клетчатка асқазанда қорытылмайды дерлік, бірақ бұған қарамай, ол өте қажет, өйткені қарын қабырғасының нерв талшығын тітіркендіріп, қарын сөлінің, өттің бөлінуін күшейтеді, ас қорытуды жақсартады, ішектерде орналасқан пайдалы микроорганизмдердің қызметіне жақсы әсер етеді, сонымен қатар зиянды бактерияларды жоюға себепші болады.

Майлар да көміртегі сияқты организмді қажетті энергиямен қамтамасыз етеді. Өсімдіктерден алынған майлардың егде тартқан адамдардың тағамында болуының үлкен маңызы бар, олар қандағы холестериннің мөлшерін төмендетуге септігін тигізеді, атеросклероздың дамуын тежейді. Олар жетіспеген күнде зат алмасуы бұзылады.