қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
614
615
Қысымның артуы заттардың балқу нүктесін төмендетеді, бұл жайт судың мұз
болып қатаю кезіндегі көлемін ұлғайтуына ұқсас. Осы мұз конькидің қысымы-
мен еріп майлау майы секілді әсер етеді, осының нәтижесінде конькишінің
сырғанауы жатық әрі жеңіл болады.
Атмосфералық қысым – атмосферадағы денеге осы атмосфера тарапынан
әсер ететін қысым шамасы.
Газдағы қысым – газға енгізілген денеге осы газ тарапынан әсер ететін
қысымның шамасы.
Гидростатикалық қысым – салыстырмалы түрде тыныштықтағы сұйықта
немесе газда тыныш тұрған денеге ауырлық күш тудыратын қысым.
Дыбыс қысымы – тұрақты дыбыс өрісінде тұрған денеге түсетін орташа
қысым.
Дыбыстық қысым – дыбыстық толқын таралатын ортадағы периодты (ауық-
ауық) өзгермелі қысым.
Жарық қысымы – жарықтың шағылдырғыш және жұтқыш денелерге,
бөлшектерге, сонымен қатар жекелеген атомдар мен молекулаларға әсер ететін
қысымы.
Кризистік қысым – заттардың кризистік күйлеріне сәйкес болатын қысым.
Қалыпты қысым – қалыпты жағдайдағы атмосфералық қысым.
Лапластық қысым – сұйыққа түсірілетін, осы сұйықтың беттік керілуі мен
қисықтығына тәуелді болатын қосымша қысым.
Молекулалық қысым – сұйыққа молекулалық өзараәсерлесу тудыратын беттік
қабаттың қысымы.
Осмостық қысым – ерітіндінің жартылай өткізуші мембрана арқылы диффу-
зиялануы кезінде ерітілген заттар тудыратын артық қысым.
Үлестік қысым – газ қоспасының берілген құраушысының ыдыс қабырғасына
түсіретін қысымы.
Статикалық қысым – қозғалыстағы сұйықтар мен газдардың ішіндегі толық
қысымы.
л
32
∑
ЛАВАЛЬ СОПЛОСЫ – ЛЮМИНОФОР
616
617
1-сызба. Лазер құрылымының жеңілдетілген сұлбасы: 1 – айна; 2 – катод; 3 – капилляр; 4 –
резонатордың сәуле шығаратын айнасы; 5 – газ разрядтық түтік; 6 – сәуле
ЛАВАЛЬ СОПЛОСЫ – ағыстың кризистік режимінен кейінгі (газ асқын-
дыбыстық жылдамдықпен ағып шығатын) соплосы; тарылған және кеңейген
соплолардан аралас-құралас жасалған сопло болып табылады. Соплоның ең тар
көлденең қимасында (F
s
) газдың жылдамдығы дыбыстық жылдамдығына тең
болып, соплоның кеңейген бөлігінде жылдамдық дыбыстың таралу жылдамдығы-
нан асатын болады.
Бұл соплоны швед инженері Карл
Лаваль (1845 – 1913) ойлап тапқан.
ЛАЗЕР [ағылшынша «LASER Light Amplification by Stimulated Emission of
Radiaton» – жарықты еріксіз сәуле шығару арқылы күшейту» деген сөйлемдегі
сөздердің бас әріптері бойынша қысқартылған атау],
оптикалық кванттық
генератор – оптикалық резонаторда орналасқан активті ортаның еріксіз сәуле
шығару немесе жарықты еріксіз шашырату есебінен когерентті электрмагниттік
толқындар шығаратын құрылғы. Қазіргі кездегі лазерлер ультракүлгін (УК)
сәуледен бастап субмиллиметрлік толқындар ұзындығына (λ) дейінгі диапазон-
дағы кең алқаптағы сәулелерді таратады. Ең алғаш
рубиндік лазер жасалған.
Оны 1960 жылы американ физигі Теодор
Мейман (1927 – 2007) жасаған.
Лазер
сәулесінің негізгі сипаттамасы – когеренттілігі мен бағытталғандығы сәуле
шығаруға әкеп соғатын басты үрдіс (процесс), еріксіз
сәуле шығару мен
кері
байланыс. Сонымен қатар сырттан келетін электрмагниттік толқындарды кері
байланыссыз күшейтуге арналған
лазер-күшейткіштер де бар.
Лазерлердің жасалуы және одан сәл бұрынырақ 1955 жылы лазерлердің
пайда болуы физика мен техникада жаңа бағыттың – кванттық электрониканың
л
32
∑
ЛАВАЛЬ СОПЛОСЫ – ЛЮМИНОФОР
618
2-сызба. Оптикалық резонатордағы активті орта
тууының және оның дамытылуының
негізі болды. Қазіргі кездегі лазер-
лер толқын ұзындығы ультракүлгін
сәуледен бастап инфрақызыл және
субмиллиметрлік сәулелердің кең
алқапты диапазондарын қамтыған.
Лазер жасалғанға дейін
когерентті
электрмагниттік толқындар тек
іс жүзінде радиодиапазонда ғана
қолданылды, оларды радиотолқын генераторлары шығарды. Оптикалық
диапазонда көптеген тәуелсіз микроскопиялық сәуле шығарғыштар тарататын
суперпозициялық толқындар ғана болды. Бұл жағдайда қорытқы толқындардың
фазалары қалай болса солай хаосты (ретсіз) өзгеретін болды, сол себепті әлгі
толқындардың кеңістікте таралуының белгілі бір бағыты болмады.
Лазерлік емес жарық көздерінің сәулесі кванттық көзқарас бойынша жекеле-
ген бөлшектерден тәуелсіз шығарылатын фотондардың қосындысынан құралған,
сондықтан олардың шығаратын сәулесі өз еркімен өздігінен шығарылып, кез келген
уақытта, кез келген бағытта таралады, осыларға қоса толқындар ұзындықтары
қосындысының белгілі бір мәні болмайды, кез келген бағытқа бағытталады
және жекелеген сәуле шығарушы микрожүйелердің ретсіз шығарған сәулелеріне
тәуелді.
Лазердің әсері сыртқы электрмагниттік өрістің ықпалымен еріксіз
түрде фотондар шығаруға
негізделген.
Лазерлерде негізгі үш
құраушы бөлік: а к т и в т і
орт а (активті бөлік) – мұнда
толымдылық инверсиясы жаса-
лады; активті ортада инверсия жасауға арналған құрылғы (толтыру жүйе сі);
оң кері байланысты қамтамасыз етуге арналған құрылғы (оптикалық ре зона-
тор) болады. Қарапайым оптикалық резонатор (Фабри-Перо резонаторы) парал-
лель орналасқан екі жазық айнадан құралған. Оптикалық резонаторда әрқайсысы
айналар арасында бүтін санды жарты толқын болатын көптеген меншікті тұрғын
толқындардың болуы мүмкін.
Резонатор ішінде орналасқан активті бөлікте инверсиялық күй орнаған
соң, онда көптеген люминесценциялық актілер пайда болады. Фо-
тондар активті ортада асқынлюминесценция тудырады. Алғашында резонатор-
дың осіне перпендикуляр бағытта шығарылған фотондар осы бағыттарда тек
