-дәріс. Майлықожа Сұлтанқожаұлы мен Құлыншақ Кемелұлы

1. 
   Ақындардың өмірі туралы мәлімет, шығармашылық мұралары.
   
2. 
   Айтыстары.
   
3. 
   Майлықожаның шығыс әдебиеті үлгілерінен аудармалары.
   
4. 
   Құлыншақ Кемелұлының арнаулары
   

Құлыншақ Кемелұлы (1831-1892) Өмірбаян деректері. Шығармаларының зерттелуі. «Көлбайға», «Дүйсенбайға» арнаулары. Батырлық, ерлік дәстүрді көтере жырлап, дәріптеген өлеңдері. Айтыстары. Жазба айтыс үлгісін қалыптастырып, дамытуы.

1.Майлықожаның «Нақылдар» жинағына кеген шығармалары.

2. Құлыншақ Кемелұлының жазба айтыс үлгісін қалыптастырып,

дамытуы.

1. 
   Қ.Уәлиханүлы. Діни-ағатушылық ағым. А., 2002
   
2. 
   Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. І-кітап. -Алматы, 2001
   
3. 
   Бекбосынов М. Тәуекел мен батыр ой (әдебиет тарихындағы азаттық танымдары) С., 2006
   
4. 
   Ақын- жыраулар. А., 1979
   
5. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы. - Алматы, Ғылым, 1985
   
6. 
   XIX ғасырдағы қазак ақындары.-Алматы,1987
   
7. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы.-Алматы, Ғылым, 1985
   
8. 
   Бес ғасыр жырлайды. - Алматы, 1-2 том, 1989
   
9. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы. 2-том, І-кітап
   
10. 
    Үш ғасыр жырлайды. — Алматы, 1965
    
11. 
    Жүмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. –А, 1967
    

1. 
   Сал-серілер мен әнші-ақындар туындыларының ұлттық тағылымы, көркемдік тіл кестесі мен лиризм.
   
2. 
   Қазақ мәдениетіндегі әдеби дәстүрлері, зерттелу, окытылу жайы.
   

Сал-серілер, әнші-ақындардың XIX ғасыр әдебиеті тарихындағы орны. Сал-серілер, әнші-ақындар мұрасы. Олардың зерттелу, таралым, танылым жайы. Сал-серілер өнерінің өзіндік ерекшеліктері. Әрі ақындық, әрі сазгерлік, әрі орындаушылық өнер. Сал-серілік өнердің қазақ халқының рухани өмірі, көркемдік таным-талғамындағы орны.

XIX ғасырдағы сал-серілік, әншілік дәстүр, әншілік мектептер жайлы академик А.Жұбановтың ғылыми-теориялық тұжырымдары. Қазақ мәдениеті мен әдебиетінің кернекті өкілдері—сал-серілер шығармашылығы Е.Ысмайылов зерттеулерінде. М.Әуезов, Қ.Жұбанов, Т.Әлімқұловтың Абай әндері жайлы пікірлері.

Бақылау сұрақтары:

1.Сал-серілер, әнші-ақындар мұрасы

2. Шығармашылық өнерінің ерекшелігі

3. Сал-серілер мен әнші-ақындар шығармашылығы ғалымдардың зерттеуінде

Әдебиеттер:

1. 
   Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. І-кітап. -Алматы, 2001
   
2. 
   Бекбосынов М. Тәуекел мен батыр ой (әдебиет тарихындағы азаттық танымдары) С., 2006
   
3. 
   Ақын- жыраулар. А., 1979
   
4. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы. - Алматы, Ғылым, 1985
   
5. 
   XIX ғасырдағы қазак ақындары.-Алматы,1987
   
6. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы.-Алматы, Ғылым, 1985
   
7. 
   Бес ғасыр жырлайды. - Алматы, 1-2 том, 1989
   
8. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы. 2-том, І-кітап
   
9. 
   Үш ғасыр жырлайды. — Алматы, 1965
   
10. 
    Жүмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. –А, 1967
    

1. 
   Лирикалық ән-өлеңдеріндегі азаматтық, романтикалық әуендер
   
2. 
   Махаббат тақырыбындағы ән-өлеңдері
   
3. 
   Арнау өлеңдері
   

3. Мұрасының зерттелуі

Әдебиеттер:

11. 
    Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. І-кітап. -Алматы, 2001
    
12. 
    Бекбосынов М. Тәуекел мен батыр ой (әдебиет тарихындағы азаттық танымдары) С., 2006
    

1. 
   Өмірі мен шығармашылығына шолу
   
2. 
   Ән өлеңдері
   
3. 
   Біржан-Сара айтысы туралы ғалымдардың пікірлері
   

Біржанның «Жанбота», «Жамбас сипар», «Ләйлім шырақ», «Қара жер», «Шалқыма» өлеңдері мен әндері. Олардың туу тарихы. Біржанның Сарамен айтысы туралы ілгерідегі, кейінгі пікір, тұжырымдар. Бұл айтыстың көркемдік сапасы.

1. Көңіл-күй, махаббат тақырыбындағы лирикалық ән-өлеңдері.

3. шығармаларының көркемдік ерекшелігі

Әдебиеттер:
14-дәріс. Ақан сері Қорамсаұлы (1843-1913)

Дәрістің мазмұны:

1. 
   Өмірі мен шығармашылығы туралы мәлімет
   
2. 
   Лирикалық өлеңдеріндегі көңіл күйлері мен философиялық тереңдік
   
3. 
   Ақын өлеңдерінің тіл өрнектілігі, көркемдік ерекшелігі, бейнелілігі.
   

1.Шығармашылық өмірбаяны

2. Махаббат тақырыбындағы лирикалық өлеңдері

3. Өлеңдеріндегі заман қайшылықтары мен озбырлықты сынауы.

4. Аңшылық-саятшылық тақырыбындағы өлеңдері

Әдебиеттер:

1. 
   Өмірі мен шығармашылығы
   
2. 
   Ән өлеңдері
   

1. Шығармашылық өмірбаяны

2. Өлеңдерінің тақырып ауқымы

3. Мұрасының зерттелу жайы

Әдебиеттер:
16-дәріс. ХІХ ғасырдағы айтыс өнері

Дәрістің мазмұны:

1. 
   ХІХ ғасырда айтыс өнерінің даму сипаты
   
2. 
   Айтыс ақындары
   
3. 
   Айтыстың түрлері
   

XIX ғасырдағы айтыстың дәстүрлі суырыпсалма ақындык, айтыспен бірге жазба түрде де өрістеуі. Айтыстың түрлері. Жанрлык ерекшеліктері. Әлеуметтік сипаты. XIX ғасырдағы әйгілі айтыс ақындары Шөже, Орынбай, Кемпірбай, Балта, Түбек, Сүйінбай, Нұрым, Қашаған, т.б. айтыстарының сөз қолданыс, өлең айшығы, көркемдік алымы. Әлеуметтік мәні. XIX ғасырдағы айтыс ақындарының өзіндік мәнер-машығы, айтыстағы әдіс-тәсілі. Жазба айтыс дәстүрінің дамуы.

XIX ғасыр айтыстарының жиналып, зерттелу жайы. М.Әуезов, А.Байтұрсынов, С.Мүқанов, Е.Ысмайылов, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев, М.Жармұхамедұлы, т.б. ғалымдардың айтысты теориялық жағынан зерттеуі.

Бақылау сұрақтары:

1. Айтыс туралы зерттеушілердің пікірлері

2. Айтыстың көркемдігі туралы

3. Айтыс өлең - XIX ғасыр әдебиетінің елеулі нұсқасы

Әдебиеттер:

1. 
   Өмірі, шығармашылығы
   
2. 
   Толғаулары мен айтыстарына шолу
   

Адамгершілік тәрбиесі туралы толғаныстары. Әйелге, адамның жастық, кәрілік, жас кезеңдеріне арналған өлеңдері. Сүйінбайдың айтыстары -қазақтың түре және сүре айтыстарының үлгілері.

Сүйінбайдың ақындық шығармашылығы - қазақ поэзиясындағы дәстүрлі өнегелі мектеп.

Ақын шығармаларының өлеңдік өлшемі-өрімі, бейнелілігі.

1. 
   Сүйінбай Аронұлы толғауларының тақырыптық арнасы
   
2. 
   Сүйінбай айтыстары, түрлері
   
3. 
   Сүйінбайдың ақындық мектебі
   

1. 
   Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. І-кітап. -Алматы, 2001
   
2. 
   Бекбосынов М. Тәуекел мен батыр ой (әдебиет тарихындағы азаттық танымдары) С., 2006
   
3. 
   Қ.Уәлиханүлы. Діни-ағатушылық ағым. А., 2002
   
4. 
   Бес ғасыр жырлайды. - Алматы, 1-2 том, 1989
   
5. 
   Ақын- жыраулар. А., 1979
   
6. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы. - Алматы, Ғылым, 1985
   
7. 
   XIX ғасырдағы қазак ақындары.-Алматы,1987
   
8. 
   XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы.-Алматы, Ғылым, 1985
   
9. 
   Бес ғасыр жырлайды. - Алматы, 1-2 том, 1989
   
10. 
    Қазақ әдебиетінің тарихы. 2-том, І-кітап
    
11. 
    Үш ғасыр жырлайды. — Алматы, 1965
    
12. 
    Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. - Алматы, 1994
    
13. 
    Жүмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. –А, 1967
    
14. 
    Өмірәлиев Қ. ХУ-ХІХ ғасырлардағы қазак поэзиясының тілі. – А.,1976
    

1. 
   Өмірі мен шығармашылығы
   
2. 
   Ән-өлеңдері
   
3. 
   Айтыстары
   

2. Рысжанмен айтысуы

Әдебиеттер:

1. 
   Өмірі туралы мәлімет
   
2. 
   Ақындығы, жыршылық қабілеті
   

1. Өлеңдерінің әлеуметтік мәні

2. Айтыстары

Әдебиеттер:

1. 
   Өмірлері туралы мәлімет
   
2. 
   Айтыстарының көркемдік тіл кестесі
   

1. Айтыстарының тәрбиелік мәні

2. Мұраларының зерттелу жайы

Әдебиеттер:

1. 
   «Зар заман» ұғымы
   
2. 
   Зар заман поэзиясының өкілдері
   

Әдебиеттер:

1. 
   Шығармашылық мұрасы
   
2. 
   Шортанбай шығармашылығының зар заман ағымының туып, қалыптасуындағы орны жайлы М.Әуезов, С.Мұқанов пікірлері.
   
3. 
   Өлеңдеріндегі дін, иман жайы
   

Шортанбай ежелгі түркілік-мұсылмандық, сопылық әдеби дәстүр тағылымында қалыптасқын ақын.

Ақын шығармаларындағы негізгі сарын - имандылықты уағыздау. Шортанбай - патшалық отарлау саясатын әшкерелеуде реалистікпен жырлаған сыншыл ойлы суреткер ақын.

Адамгершілік тәрбиесін уағыздаған толғаулары. Айтыстарындағы сыншыл өткірлік, бейнелі тіл нақыштары.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Ақынның шығармашылық тұлғасының қалыптасуындағы
   

2. «Зар заман» толғауы

3. Айтыстары

Әдебиеттер:

1. 
   Өмірбаяны
   
2. 
   Ақынның әдеби мұрасының негізгі арналары
   
3. 
   Заманға, отаршылдыққа наразылықтан туған жырлары
   

Зар замандық сарындағы шығармаларындағы лирикалық, кейіпкер-ақын тұлғасына тән биіктік, романтикалық әуенді гуманизм сипаты.

Мұрат - отарлау саясатының зияанды зардаптарын анык болжаған ақын. Мұрат толғауларындағы адамгершілік тәлім-тәрбиесіне байланысты философиялық ойшылдық.

Арнау, хат-өлең, тойбастар, жанрларындағы шығармалары. Мұраттың жыршы - ақындығы, Сыпыра, Асан қайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Жиембет, Доспамбет, т.б. жырларының Мұраттың айтуында сақталғандығы. «Қарасай-Қази» дастаны. Дастанның композициясындағы қоштасу, жоқтау жырларының лирикалық әсерлері. Айтыстары.

1. 
   Мұрат – Махамбет және басқа да ақын-жыраулар мұрасын
   

Әдебиеттер:

1. 
   Өмірі, шығармашылығы
   
2. 
   Ақынның толғау, термелеріндегі заман зары
   

Әдебиеттер:

1. 
   Ағартушы, демократ ақын-жазушылардың шығармаларына өзек болған мәселелер
   
2. 
   Жаңа жанрлардың тууы.
   

XIX ғасырдағы ұлт оянушылығы және Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев. Олардың қазақтың жаңа жазба әдебиетінің, жаңа жазба әдеби тілінің қалыптасуы, кітаби тілді ығыстыру, тіл тазалығы мәселесіндегі орны. Дінге көзқарасы. Дүниетаным негіздері.

Әдебиеттер:

1. 
   Ақын өмірі туралы мәлімет
   
2. 
   Шығармаларының жариялануы, зерттелуі
   
3. 
   Дулат шығармаларының жанрлық, көркемдік ерекшеліктері
   

Арнау, толғау өлеңдерінде өз ұлтының рухани әлеміндегі жағымсыз мінез-құлықты сынауы.

Дулат өлеңдеріндегі адамгершілік, еңбек тәрбиесі туралы ойлар. Сатиралық тілмен, мысал мазмұнда бернелеу (аллегориялық) тәсілмен жырланған шығармалары.

« Еспембет» дастанының әдеби-фольклорлық сипаттары. Дастанның композициялык қүрылысы, Еспембет бейнесінің сомдалу ерекшелігі. «Шаштараз» дастаны. Дулат шығармаларының жанрлық, керкемдік ерекшеліктері.

1. Арнау, толғау өлеңдері

Әдебиеттер:

27. 
    -дәріс. Ы.Алтынсариннін ағартушылық қызметі мен әдеби мұрасы
    

1. 
   Өмірі, ағартушылық қызметі
   
2. 
   «Қазақ хрестоматиясының» тарихи мәні.
   
3. 
   Өлеңдері, әңгімелері
   

Ыбырай - қазақ мектебіне арналған тұңғыш оқу құралдарының авторы. Ыбырайдың қазақ мектебі үшін ислам дінінің қағидаларын түсіндіретін оку кұралын жазуы.

Оның қазақтың халықтық әдет-ғұрыптары туралы жазған этнографиялық еңбектері. Қазақ халқының ауыр тұрмысына арналған мақалалары. Өлеңдері. Оқу - білім ағарту, адамгершілік тәрбиесі, озбырлықты, әлеуметтік теңсіздікті сынау, заман зары тақырыптарындағы өлеңдері. Ы.Алтынсарин әңгімелері - ұстаздық тәлім-тәрбие құралы, қазақ жазба прозасы қалыптасуынын бастау негізі.

Ыбырай - халық әдебиеті мұраларын жинаушы, оларды ұстаздық жұмысына пайдалану.

Шығармашылығы - қазақ балалар жазба әдебиетінің қалыптасуындағы шешуші негіз.

Бақылау сұрақтары:

1. Публицистикасы, хаттары

Әдебиеттер:

1. 
   Ш.Уәлиханов – қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салушы.
   
2. 
   Шоқан өскен орта
   
3. 
   «Манас» эпосына қатысты ғылыми тұжырымдары
   

Шоқанның фольклор, әдебиет тарихы, поэзия жанрлары туралы зерттеу еңбектері. Шоқанның қазақ ақындары өнері, Абылайхан және қазақ батырларына арналған тарихи жырлар туралы жазғандары.

Шоқанның қырғыз тарихына және фольклорына байланысты жазғандары, зерттеулері. Ғылыми очерктері мен күнделіктеріндегі жазушылык-публицистік, суреткерлік шеберлік белгілері.

Шоқанның хаттары, ондағы демократиялық, ағартушылық көзқарастары.

Әдебиеттер:

1. 
   Әдеби мұрасының сақталу, басылым жайы
   
2. 
   Абай поэзиясының жанрлық қырлары
   
3. 
   Өлең құрылысы. Сөз өрнегі
   

Поэмалары. Абай поэмалары — оқиғаларды суреттеу арқылы өсиеттік, ұстаздық ой туғызатын шығармалар.

Қара сөздері. Абайдың қара сөздері - ежелгі грек ойшылдарының шәкірттеріне айтқан әңгіме-сұхбат жанры дәстүріндегі шығармалар.

Абай қара сөздерінің тақырып, мазмұн ерекшеліктеріне қарай түрлері, жанрлық түрлері. Тілі, стилі. Абайтану ғылымының қалыптасу, даму тарихы.

Абай - қазақ сөз өнеріндегі жаңа реалистік жазба көркем әдебиетінің негізін салған ұлы классик ақын.

Бақылау сұрақтары:

1. Дәстүрлі назира үлгісіндегі поэмалары

Әдебиеттер: