Филология факультеті

жүктеу 0,59 Mb.

Pdf просмотр

бет	35/54
Дата	17.10.2022
өлшемі	0,59 Mb.
	#39689

1 ... 31 32 33 34 35 36 37 38 ... 54

« азіргі аза тілі. С з тіркесі мен жай с йлем синтаксисі» п ні

Негізгі əдебиеттер:

А.Байтүрсынов. Тіл тағылымы. Алматы, 1992.

2. Қ.Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1999.
3. С.Аманжолов. Қазақ əдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы.Алматы,1994
4. М.Балақаев.Т.Қордабаев. Қазіргі қазақ тілі (синтаксис).Алматы, 1971.
5. М.Балақаев.Қазіргі қазақ тілі (синтаксис).Алматы, 1992.
6. М.Балақаев.Т.Сайрамбаев. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 2004.
7. Р.Əміров. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1983.
8. Р.Əміров.Г.Əмірова. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1997.
9. Т.Сайрамбаев. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1992.
10.Қ.Жəукенов. Синтаксис. Алматы, 1996.
№ 6- дəріс
. Тақырыбы: Синтаксистік құрал
Синтаксистік тұлға болып танылған бірліктер мағыналық жақындығы
болғандықтан, бірімен-бірі байланысқа түседі де, сөйлем ішінде синтагма
құрайды. Ал синтагмалық діңгек синтаксистік құралдың қызмет етуінен
жасалады. Жалпы қазіргі тіл білімінде, оның ішінде қазақ тіл білімінде,
синтаксистік құралдың синтетикалық, аналитикалық жəне аналитикалық-
синтетикалық (немесе керісінше) тəсіл арқылы көрінетіндігі айтылуда. Соңғы
тəсіл Ə.Аблақов тұжырымдауынан байқалды
14
. Синтетикалық тəсіл –
сөздердің бір-бірімен байланысуындағы жалғаулардың қызметіне сүйенсе,
аналитикалық тəсіл – интонацияның, орын тəртібі мен шылаулардың
қасиетінен шешіліп отырады. (Бұл тəсіл түрлері жеке тараушада жан-жақты
баяндалады). Ал үшінші тəсіл көмекшілік қызметтегі сөздердің (есім, етістік,
шылау, модаль сөздер) келуін қажет етіп, күрделі сөз тіркесінің құрамында
болады.
1) синтетикалық тəсіл: Құнанбайдың Омбыға жүруі даусыз болды; 2)
аналитикалық тəсіл: Парақорлық – кітап айтатын күнəнің үлкені; 3)
анатиликалық-синтетикалық тəсіл: Қасына Жұмағұлды ертіп ап, Жидебайға
13
Базарбаев Н. Қазіргі қазақ тіліндегі аралас құрмалас сөйлемдер // Қазақ филологиясының мəселелері.
I шығуы. – Ташкент, 1974.
14
Аблақов Ə. , Исаев С., Ағманов Е. Қазақ тілінің сөз тіркесінің дамуы мен лексикалану процесі. – Алматы:
Санат, 1997. 56-б.

қарай асыға жөнелісті… (М.Əуезов). Мұнда бірінші сөйлемдегі синтаксистік
тəсілдерді қамтамасыз етіп тұрғандар асты сызылған септік жалғаулары,
екінші сөйлемдегі қызметті интонация атқарған. Үшінші сөйлемде басқаша
байланысу тəсілі бар. Сөйлемдегі асты сызылған сөздер тіркесімін не барыс
жалғауынсыз, болмаса септеулік шылаусыз іске асыру мүмкін бола
қоймайды. Осы себептен де онда синтетикалық тəсілдің де, аналитикалық
тəсілдің де элементі бар дейді ғалымдар. Біздіңше, соңғы мысал байланысы
орын тəртібі амалынан өрбіген. Ондағы бірінші тұлға – түйдекті тіркес те,
екіншісі – жеке сөздік тұлға.
Ғалымдар арасында (Ə.Аблақов, Т.Сайрамбаев) Өзенге қарай беттеді,
терезенің алдында тұр, Асан дегеннен алдым тіркестерінің мəнін ашуда
бірізділік жоқ. Ə.Аблақов өзенге қарай беттедім тіркесін талдауда
Т.Сайрамбаев пікірін қолдайды. Ал келесі мысалдарда, оның пікірінше, тек
синтетикалық тəсіл қызмет етеді. Себебі ондағы көмекші сөздер
байланыстырмайды деп таниды. Дұрысы осы. Мұнда көмекші сөздер арқылы
түйдектелген сөздерге қосылған септік жалғаулары байланысу амалы
қызметін атқарған. Сондықтан синтаксистік құралдың үшінші түрін ұсыну
шынайы зерделеуден шықпаған тəрізді. Шын мəнінде, тəсілдің үшінші түрі
деп атауымыз синтаксистік бірлік түрлерін ажыратпаудан туындаған.
(Осыдан барып синтаксистік тұлғалар тараушасы ұсынылды).

жүктеу 0,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 31 32 33 34 35 36 37 38 ... 54