Ғылыми- зерттеу жұмысы

Тыйым сөздерді былай топтауға болады:

• адамгершілік

• Тыйым сөз

• имандылық

• Әдептілік

• эстетика

• экология

Имандылық

• Имандылық
• Имандылық ұғымы өте кең. Адамгершілік, тәртіптілік, сыпайыгершілік ұғымдарының бәрін де қамтиды.
• Адамгершілік
• Адамгершілік - адамды сыйлау, қайырымды болу, өтірік айтпау, еңбекті бағалау, т.б. тәрбиелік ұғымдар қамтылған.
• Экологиялық
• Тәрбие – қоршаған ортаға қамқорлық, залал тигізбеу, тылсым құдіретті бағалауға арналған сөздер жатады. Олар – көкті жұлма, ұяны бұзба, суға түкірме, ағын суға кір шайма, малды теппе, аққуды атпа, бұлақты бітеме, жәндікті өлтірме, суға зәр сындырма, құмырсқаның илеуін баспа, қара суды сапырма, бұлақты былғама, ағашты кеспе, т.б.
• Әдептілік
• Ол адамгершілікпен, имандылықпен қанаттас жүретін ұғым. Біздің мұны ерекше бөліп көрсетуіміз бүгінгі қоғам үшін орны мен маңызы ерекше.
• Эстетикалық
• тәрбиеге қатысты адамның сыртқы көрінісінің жарасымдылығы мен жүріп-тұру әдебіне байланысты бір алуан сөздер бар. Олар: шашыңды жайма, тақымыңды көрсетпе, езуіңді керме, талтайып отырма, шаш-тырнағыңды өсірме, бөркіңді теріс киме, кіндігінді ашпа.

Ырымдар мен тыйымдар

Құстар мен аңдарға жасаған рақымшылығын мынадай ұғымдардан білеміз :

• «Құстың қарғысына ұшырайсың» деп құстардың ұясын бұздырмаған,
• «Бетіңе шұбар түседі» деп жұмыртқасын жарғызбаған.
• Халқымыз  қыран құсты атқызбаған,
• «Аққу құс киелі» деп оған құс салуға, оны атуға тиым салған.
• Сондай-ақ қарлығашты киелі деп ұққан. Егер қарлығаш киіз үйдің шаңырағының шандуында ұя салса, балапандары ұшып кеткенше көшпей отырған.

«Қойдың сүті қорғасын, қойды тепкен оңбайды» деген,

• «Қойдың сүті қорғасын, қойды тепкен оңбайды» деген,
• «Құты қашады» деп малды басқа ұрғызбаған, балағаттамаған.
•  «Сиыр мен қойдың желіні ісіп кетеді» деп төгілген сүтті аяққа басқызбаған.

ҚАЗАҚТЫҢ САЛТЫ

• Нан мен тұздың қатарынан орын алатын сүт тағамдары, қазақтың ақты қатты қадірлейтіні жайлы не білеміз? «Су – тіршіліктің көзі» деп жатамыз. Десе де, «суға түкірме», «қоқыс тастама» деген сияқты тыйым сөздерге мән береміз бе?
• «Отты аттама» деген сөз нені білдіреді

Адамның іс-әрекетіне қатысты тыйымдар

• Адамға қарап керілмейді, әдепсіздік болып саналады.
• Тырнақ тістесе, ырыс-несібе кетеді.
• Жатқан кісінің үстінен аттамайды.
• Бетті басуға болмайды. Қайғыдан қажыған адам ғана бетін басады.
• Тізені, табанды тартуға болмайды.  Ауырған кісі тартады.
• Жуған қолды сілкісе ырыс-несібе кетеді

Киімге қатысты тыйымдар

• Киімді оң қолдан бастап киіп, сол қолдан бастап шешеді.
• Тозбаған киімді тастауға болмайды.
• Киімді сілкіп киген жөн, өйткені киімге жабысқан улы жәндіктер болса, ұшып түседі.
• Қыздарға ер баланың киімін киюге болмайды. Жаман ырым.
• Киімнің жағасын басуға болмайды.
• Бас киімді теріс киюге, лақтыруға болмайды. Бас киімді әрқашанда таза, ұқыпты ұстап, босағаға емес, төрге ілу керек.
• Қыз бала басына ақ, қара орамал тартпайды. Ақ – жаулықтың, қара – қайғының белгісі болып саналады.
• Садақаға кім берсе, оның түймесін қиып алады

Үй тұрмысына қатысты тыйымдар

• Үйге кіргізілген отынның артығын шығарып тастамайды.
• Үйді айналып жүруге, жүгіруге болмайды. Бұл жамандықты шақырма дегенді  білдіреді.
• Шәугім, аққұманның шүмегін есікке қаратып қойса, ырыс-несібе кемиді.
• Сыпырғышты төрге қоймайды. Бұл үй ішіндегі жаманшылық, ауру-сырқау сыпырғышпен босағадан шықсын, төрге жоламасын деген.

Төрт түлікке қатысты тыйымдар

• Мал қораның сыртында, болмасы ішінде ысқырмайды.
• Жас мал төлдегенде үйге қарыз сұрап келгендерге ештеңе бермейді.
• Малдың алдынан бос ыдыспен шықса, сүт азаяды.
• Малға дауыс көтеріп ұрсуға, ал атты ауыздықпен ұруға болмайды.

Отқа қатысты тыйымдар

• Отты шашуға, атуға, басуға болмайды. Отбасының берекесі кетеді.
• Отқа түкірмейді.
• Отты су құйып өшірмейді, өйткені қайта тұтатуға қиын болады.
• Түнде күл шығармайды.
• Күл төгілген жерді баспайды. Себебі барлық жаманшылық күлмен кетеді, оны басу сол жаманшылықты үйіне әкелгенмен бірдей.

Сүт тағамдарына байланысты 

• Тойға қымыз әкелген сабаны біржолата сарқып босатпайды, түбінде міндетті түрде бір ожау қымыз қалуы керек.
• Сайылған сүтті ашып қоюға болмайды.
• Сүтті үрлеп ішпейді, майлылығы азаяды. Сүт сауатын шелекті су басына апармайды, құты кетіп қалады

Жол жүруге қатысты тыйымдар

• Сейсенбі күні алыс жолға шықпайды.
• Жүрер жолдың уақытын кесіп айтуға болмайды.
• Жол жүретін адам «Алла жазса», «Құдай қаласа» деп тілегенде, жол бойындаға кедергілердің бәрі алыстатылады.

Салыстыру

• Қазақи ырымнан қорқып керегі жоқ, тек "жаңа ырымдардан" сақтану керек.
• Мысалы, қара мысық жолды кесті деп, айналып өту ақымақтық. Мұсылмандар мысықты жақсы көрген, Пайғамбарымыз шапанында ұйықтап жатқан мысықты мазаламау үшін, шапанының етегін кесіп тұрып кетеді екен. Яғни, біздің салтымызда мысықтан қорқу болмаган. Ал "қара мысық" орыстан келген көп "әдеттердің" бірі.

Қорытынды

• Тыйым сөздің мәні зор. Қазақтың тыйым сөзі – ұлттық тәрбие көзі, яғни қазақ кішкентай кезінен жақсылыққа үйір, жаман әдеттерден аулақ болсын деп тыйым арқылы баласын тәрбиелеп отырғанын біз жақсы білеміз.
• Халқымыздың қанына сіңген тектілігі, адамгершілігінің жоғары болуы, әртүрлі келеңсіз көріністерден, әбес қылықтардан аулақ болғаны – осы  қазақтың тыйымының арқасы, сондықтан оларды ешқашан ұмытпай, әрдайым есте сақтап жүрейік!

• Назарларыңызға үлкен рахмет!

жүктеу 486 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: