Тік бүрышты координаттардың негізгі жүйесі графиктік
жане сандық бүрыштармен жүмыс істеу кезінде ыңғайлы.
Ол екі сызықган: абциссалар мен ординатгардан түрады.
Абцисса 0-ден бастап, яғни координат басынан, екі бағьггта
шексіз жалғасатын сандардың бірдей таралуын күрайтын
көлденең сызық. Шамаларды X координаталары деп
аталады, олар оң және теріс болады. Екінші сызық,
ордината, сол бастапқы нүктеде оң және теріс бағыттарда
тік бүрышты қозғалысты қамтамасыз етеді. Бүл екі
координата кез келген нүкте мен нысанның орналасқан
жерін (Х,У) шамаларын анықтауға мүмкіндік береді.
Г еоақпараттық жүйелерде — координаттарды анықгау үшін
пайдаланатын қондырғылар мен дигитайзерлер қарапайым
декартты координаттар жүйесіне негізделген.
Дәстүр бойынша бірінші координатаны X, екіншісін —
Ү деп атайды. Картаның солтүстігі жоғары бағытталған
болса, әдетте, Х-координата шығысқа бағытталған деп
аталады, өйткені ол шьпыс бағыттағы бастапқы нүктенің
ара қашықтығына сәйкес келеді. Осыған үқсас, Ү-
координатасы солтүстікке бағьггталған деп аталады, өйткені
бастапқьі нүкгеден солтүстік ара қашықгықка сәйкес келеді.
Мүның орнына бастапқы нүктені картада барлық мәндер
оң болатьшдай орналастырады, немесе басқаша айтқанда
координаттар жүйесінің солтүстік-шығыс квадратында
барлық нүктелер болуы керек. Бүл координаттарды бірінші
оң жағынан, одан кейін бастапқы нүктеден жоғарыға қарай
оқуға мүмкіндік береді. Кейбір жағдайларда аумақтың
мөлшері өрбір жер телімі үшін жазық беттің нақгы көріністі
кдмтамасыз ететін координаттардың аралас (нөдцік емес)
оастауларын талап етуі мүмкш.
Жоғарыда айтылғандай, жазық координаттардың мөндері
күрделі болғандықган үсақ масштабты карталарды талдауда
пайдаланылмайды. Мүндай карталар үшін жобалауда
қүрылған ауытку компенсациялары талап етіледі.
Көптеген ГАЖ-да проекция жүйесі мен координаттар
Меркатордың көп таралған универсалды көлденеңі ( РТМ
| қолданылады (3.14-сурет). Ол дистанциялық (аралық)
зондтаумен, топографиялық карталарды дайындауда, табиғи
ресурстардың деректерінің базасын күруда пайдаланылады.
Өйткені, ол көптеген елдерде және ғылыми байланыспен
55
кдбылданған метрикалык жүйеде нақгы алшеулерді камгамасыз
етеді. Онда өлшеудің негізгі бірлігі метр болып табылады.
ІЛТМ жер бетін үзындығы 6° бойынша ендіктің 60°-тык
бедцеуінде бөледі. Олардың әркайсысы оңтүстік ендіктің
80°-нан солтүстік ендіктің 84°-қа дейін өтеді. Барлық
координатгар оң болу үшін, ЦТМ-де координатгардың 2 басы
болады: біреуі — экваторда ( солтүстік ) жөне екінші —
оңтүстік ендіктің 80°-ші параллелінде ( оңтүстік ). Бүл
белдеулер шығыс бағытта 180° меридианнан басталып
номерленген. Жер беті градусты ендік бойынша бөлінеді.
84 °С
6°зона
Начало зоны
Экватор
80° Ю
3.14-сурет.
Меркатордың универсалды көлденең
координатты жүйесі
Әрбір секция белдеулер мен кдтардың қиылысуынан
пайда
болады
ж әне
сандар
мен
әріп тердің
комбинацияларымен (басындағьщай — оңнан солға кдрай
оқылады) белғіленеді, сондықган жер шарының үсак
учаскелерін бөлуге болады.
ІІТМ атауынан коріп отырғанымыздай Меркатордың
көлденең проекциясын пайдаланады. Әрбір 60 белдеу үшін
үзы нды қ бойынш а ауытқытуды азайту мақсатында
проекцияны жеке жүзеге асыру қолданылады. Координатгар
басы әрбір белдеудің орталығьщца экватормен белдеудің
орталық меридианының қиылысында орналасады. 0,99960
масш табты ң еселеуіш і оң түстік-солтүстік бағытта
өзгермейді. Бірақ, ол батыс-шығыс бағытта өзғереді, бірақ
Квадрат
100x100
к м
5400 км С
5300 кмС
5200
кмС
5100 кмС
5000 кмС
56
&■
-тық белдеудің ең шетіңде ол -1,00158-ге тең. Бүл толық
эквивалентгілік ІІТМ-ге тән сәл бүрмалануды көрсетеді.
ІЛш -дегі мүндай бүрмаланудың ауытқу мөлшері 2500 м-
де 1-м-дей болады.ИТМ-нің координаттар қамтылган
ж абы лган, территория
полю стік аймақтар үшін
универсалды полюстік стереографиялық проекциялар
пайдаланылады. (ІІРЗ) бүл проекция полюстік аумақгарды
концентрлік белдемдерге бөліп, одан кейін 0 және 180°
градус меридиандар бойынш а 2 жартыға бөледі.
Белдемдердің бүл жартылары солтүстік және оңтүстік жарты
шарларға әр түрлі таңбалармен белгіленеді. Солтүстік жарты
шардың батыс бөлігі Ү белдемі ретінде, шыгысы — 2 белдемі
ретінде белгіленеді. Оңгүстік жарты шарда батыс жартысы
— А белдемі ретінде, шығысы — В белдемі ретінде
белгіленеді. ІІТМ жағдайындағы сияқты, есептеулер
шығыста және солтүстікте 2000 км-ге дейін беріледі.
Белдемдер 17ГМ - дегі сияқгы 100 км бойынша квадратгарға
бөлінеді, әрқайсысы 1 метрден 2500 км — ге дейінгі
нақгылықгы камтамасыз ете отырып, проекцияның өзіндік
жүзеге асырылуында болады. ІІТМ мен ИР8 бірігіп бүкіл
Жер шарының өте аз ауытқулармен және өте нақты
өлшеулермен камтылуын кдмтамасыз етеді.
3.8 Картографиялық үрдіс
ГАЖ сараптаушысы масштабты, проекцияларды,
координат жүйелерін ғана анықгаумен шектеліп, карта
дайындау үрдісінің негізгі кезендері туралы білулері керек.
Картографиялық үрдісте 4 негізгі кезең-ол деректерді жинау,
деректердің компиляциясы, картаны қүру және тираждау
болады.
3.9 Картографиялық символдар
Жоғарыда айтылғандай, карталар нақтылықтың дөл
кішірейтілген көшірмесі емес, ол оның көрінісі ретінде
белгілі. Картадағы географиялық нысандар- нүктелер,
сызықгар, аймақгар және жер беті саналады, сол сияқгы
олар төрт түрлі өлшемдер шкалалар сипатталады. Картада
не көрсетілгенін оқырман түсіну үшін, картографиялық
корініске ауысканда барлық нысандардың жіктілігін жөне
символдарын картада көрсету кажет.
Екінші бөлімде кеңістік деректердің түрлері мен ең соңғы
шкала аралык/катынас байланысьга көрсеткен болатынбыз.
Бүлай жасаған себебіміз символдар жиынтығы бөлек емес
57
Достарыңызбен бөлісу: |
