Ю
дуги
левый
полигон
правый
пол^гон
от
узла
до
уэла
1
А
0
с
а
2
А
В
Ь
с
3
С
А
Ь
а
4
0
С
б
а
5
с
В
6
Ь
6
в
0
е
е
7
в
0
б
с
Ю
полигона
кол-өо
дүг
направление
дүг
А
3
-1. -2, 3
В
4
2. -7, 5. 0. -6
с
3
-3, -5, 4
0
1
6
2.7-сурет.
Топология элементтері: а- түйіннің ерекше
нөмері; 1- доға; А- полигонның ерекше нөмері
Топологилық қатынастар қарапайым элементтерден
күрделі элементтерге дейін қүрастырылады: нүктелер
(қарапайым элементтер), доғалар (көптеген жалғасқан
нүктелер) және полигондар (көптеген жалғасқан доғалар).
Топологияны қолданған кезде деректер тиімді сақгалады.
Сондықган деректерді өңцеу тездетіледі, және көлемі үлкен
деректер жинағын ондеуге де мүмкіншілік береді. Нысандар
топологиялық байланыста болған кезде әртүрлі сараптаулар
қолданылады, мысалы, нысандардың өзара жақындығын/
(алы сты ғы н), сипаттам алары бірдей полигонды қ
нысандарды үлгілеу және географиялық нысандарды бірінің
үстіне бірін койып сараптау.
А К.С/Ш ҒО ж үйесінің үш негізгі топ ологи ялы қ
концепциясы бар:
- доғалар бір-бірімен түйіндер арқылы жалғанады
(байл ан ыстыл ық);
- фигураны шектейтін доғалар полигон түзеді (фигураны,
аудаңды анықгау);
- доғалар бағыты және оның оң, сол жақгары болады
(үзіліссіздік).
39
Ьакы.шу с
у
р
а
к
г
п
а
р
ы
:
I
3.
ТОПКіі бо.
кажет?
кандай
болады.
5. Атрибут дегсн нс?
6.Топология деген не?
керек
3. КАРТОГРАФИЯ НЕГІЗДЕРІ
3.1 Карта үлгі ретінде: нактылықгы көрсету
“Карта” термині орта ғасырдың қайта өркеңдеу дөуіріңде
пайда болды. Бүл термин латын сөзінің “Сһагіа” (бет,
типарақ) үғымынан шыққан. Ол өз кезінде грекгің -
һяйш
(хартес — папйрустан жасалған қағаз) сөзінен шыққан
туынды сөз.
Карта (тар, сһагі)
- жер бетінің т.б. аспан денелерінің
немесе ғарыштық кеңістіктің математикалық амалмен
анықгалып кішірейтіліп генерализацияланған бейнесі.
К артаны ң жоғары ақпараттылы ғы; түпнүсқасы мен
салыстырма түрінде кдрастырсақ ол кеңістік — уақытта
жоғарғы ақпараттылықкд ие, жөне ерекше сипаттамалық
көрнектілігімен көрінетін кейіпті — белгілі үлгі түрінде
кдралады. Сондықган да ол Жерді тану ғылымдарының және
әлеуметтік экономикалық ғылымдардың ең басты және
маңызды күралы ретінде саналады.
Масштабына кдрай ірі масштабты (1:100000 және одан
да ірі), орта масштабты (1:200000-1:1000000) жөне үсақ
масштабты (1:1000000 және одан да үсақ) карталарға
ажыратылады.
Кеңістікті кдмту түрғысынан ең ірі аумақгы кдмтитын
картаға Күн жүйесі жөне жүлдызды аспан, планеталар
картасы, оның ішінде Жер де бар. Одан өрі карталар
планеталық күрылымдарды кдмтиды. Оған мысал ретінде
Жер және оның бетіндегі қүрлықтар мен төмендегідей
карталар жіктеліміне таралады:
- әкімшілік-аумақгық бөлініске;
- табиғат аудандарына;
- экономикалық аймақгарға;
- табиғи-тарихи облыстарға.
Мазмүнына қарай карталар келесі топтарға бөлінеді:
жалпыгеографиялық карталар; тақырыптық (темалық)
карталар, оның ішінде табиғат карталарына, әлеуметгік -
экономикалық карталарға, табиғат жене қоғам арасындағы
өзара кдрым-кдтынас, сонымен бірге арнайы карталарға
ажыратылады. Бүл карталардың барлығы аналитикалық,
кешенді және синтетикалық болуы мүмкін.
41
Қолданыстағы карталар бірнеше арнайы типке бөлінеді.
Олар ны санны ң түрған жерін көрсететін жергілікті
инвентарлық карта; кдндай да бір шаруашылық әрекет
түрінің іске жарамдылығын сипаттайтын бағалау карталары;
табиғат жағдайлары мен қорларды қорғаудың оңтайлы
амалдарын қарастыратын карталарға; кдзіргі уақыткд дейін
белгісіз немесе болмаған табиғи қүбылыстарды алдын ала
ғылыми түрде байқап білетін болжам карталары, т.б.
Мүхиттар картасы өз кезеғінде теңіздер, шығанақтар,
бүғаздар мен аймақгар картасына ажыратылады.
Карта ғеоғрафияның ерекше және негізгі тілі саналдды.
Демек, оны компьютерлік ғеографияның негізгі тілі ретінде
қарауға болады. К еңістік деректерден түратын бүл
гр аф и к ал ы қ піш ін әртүрлі координатты ж үйеден,
проекциядан, символдар жиынтығынан, қыскдртулар және
генерализациялар әдістерінен түрады.
ГАЖ қүрадары арқылы Жерді зертгеу біздің кеңістіктік
ойлау кдбілетімізде неғіздейеді. Кеңістіктік ойлау бізден
кездескен нәрсенің барльпъш бақылау, олшеу, жазу, тандай
білу сияқты қабілетілікті талап етеді. Бірақ нысанның
күндыльпы оны картоғрафиялық формада көру мәселесін
шешу кезіңде байқалады. Біз деректерді пайдаланушылармыз
ба немесе жинастырушымыз ба, жер беті әдістерімен немесе
қашықгықга зондтау көмегімен жинаушымыз ба, немесе
архивті бүрыңғы карталардағы бақылауды талдау т.б. коптеген
факторлармен шектелеміз бе?
Графикалық элементтерді үйлесімдік мүмкіндігін білген
сайы н ж әне соны м ен бірге бүл элем ен ттерм ен
картографиялық қүжаттарды қалай пайдалануына қарай
географиялық тілде анық байқалады. Кеңістіктік лексикон
аумағы кең болған сайын кеңістік феноменінің және оның
кеңістікте таралуы соғүрлым тиімді болады.
Г рафикальгқ қабылдау түсінігі дамуының деңгейі жоғары
болуы ГАЖ-дың барлық төрт ішкі жүйесіне де жарамды.
Бар картан ы гео ақ п ар атты қ жүйеге еңгізгенде
генерализацияның бірнеше деңгейінің әсері белгілі болады.
С оны м ен бірге м асш табтарды ң, п р о екц и ял ар д ы ң ,
символдардың, т.б. кдлай еңгізілгені туралы деректер белгілі
болады. ГАЖ ішінде редакциялауды кджет ететін бірнеше
мәселелер туындайды. Мысалы, өртүрлі проекцияда
жасалған шектес жатқан енгізілген екі картаны немесе
42
Достарыңызбен бөлісу: |
