Біркалкі
р«ттлг>н
Топталған
Кездейсок
2.5-сурет.
Нүктелік таралудың түрлері
Автономдық позициялау. Берілген пунктен кеңістікте
орналасқан нысандардың абсолютты координаттарын
сызықтық белгі әдісімен анықгауды автономдық жинақгау
деп атайды.
Бұл әдіс барлық кателік көздеріне өте сезімтал. Мұньщ
дәлдігіне: 1) толқын желіліктерінің тұрақсыздьгғы; 2) уақыт
аралыгындагы ш каланың өзгеруі; 3) аппаратуралық
кателіктер; 4) сыртқы әсерлер - тропосфера, ионосфера,
көптолқындылық өсер етеді. Ионосфералық қателіктер,
электрондардың шығуы (топтанып), жер серіктерінің
биіктігін, оның географиялық орналасуы (спутниктің),
тәулік уақыты, Күннің қарқындылығы т.б. ықпалында
болады. Бұл кателік бірнеше ондаған метрге жетеді, жөне
антеннаға қайта шағылып келген өр тұрлі толқьіндар
(ұйлерден, жер бетінен және басқа нысандардан) келеді.
Сонымен қатар ара кашықгықгы дәл өлшеу мүмкіндігін
қосылады. Осы қүбылысты көп сәулелі деп айтады.
Координатгы өлшеу дәлдігі 10-100 м. дейін.
Дифференциалды позициялау — арақашықтықгы кодтық
әдіспен координаттары белгілі екі өлшем пунктерінен
базалық станцияға жөне жаңа нүктенің қозғалмалы станция
арасында өлшем жүргізеді. Барлық торапта ара кдшықгықгар
өлш енеді, оларды координаттарм ен салы сты ры п
дифференциалдық айырмашылығын табады. Дифферан-
циалдық айырмашылықгы қозғалыста болатын станцияға
береді жөне ол түзетіліп координатгар олшенгеннен кейін
35
енгізіледі. Координаттарды өлшеу дөлдігі 1 -5 м, кейбір кезде
(агшаратураға байланысты) 1-Здм.
Р ади отел ем етр и я л ы қ д ер ек т ер д і
жинау. Бұл
ә д іс
жануарларға датчиктер қондырып олардың қозғалу орнын
жер етіндеғі көшпелі станциялар, немесе ұшақ арқылы
анықгауға болады.
;
Осы
құбы лы сты
өзгертілген
д и стан ц и я л ы қ
аракдшықгықгы қондырғы арқылы зертгеу деп атайды. Егер
дистанциялы қ зонтауда олшеу ны саны нан бірш ама
қашықтықта орналасса, ал радиотелеметриялық әдісте
датчи к өлш еуіш ақпараты алуш ыдан қаш ы қты қта
орналасқан. Аракдшықгық зоңдгауда жер серігінен сандық
фотоаппараттың көмегімен зерттеледі. Бұл әдісте әртұрлі
фотоаппараттар, ақ, қара, инфроқызыл тұсті пленкалар
қодцанылады.
■
Әрине, деректерді ара қашықтықта зерттеу немесе
аэрофототұсіріммен іздеу қолайлы. Бірақ жер бетінде
орналаскдн деректерді ғарыштан немесе әуеден іздеп табу
өте қиын. Мұндай жағдайда арнайы әдістер қолдылады.
Сондықтан кейбір жер бетіндегі нысандарды іздеу
кезінде, оған баға беру кезінде жер бетінде өлшеу
кджеттілігі туады. Бірақ мұндай нысандар саны көбейсе
онда оларды таңцау кджет болады. Тандауцың нәтижесінде
есепке алынбаған нысандарға жалпы сипаттама беруге
болады.
'Щ/ —
2.6 Жеке сұрыпталу түрлері жөне таңдау сұлбалары
Қоршаған ортаны зерттегенде, қайда жөне нені іздеу
керек дегенде, біздің қолымызда кұшті кдру-кеңістік тілі
ұлкен көлемді деректерді жинайтын аппаратуралар бар.
Алдымыздағы проблема — нені көріп түрғанымызды
қалай түсіндіреміз. Жер бетінде зерттеуге арналған
нысандар мен құбылыстардың көптігі және кұрделілігі
сонша, ол біздің ізденісімізді қиындата түседі. Әрине біз
арақашықтықта зондтау әдісін пайдаланып (олар үлкен
аумақты қамти алады) деректерді көптеп жинай аламыз.
Б ір а қ жер б етін д егі
кей б ір н ы сан д ар асп ап ты ң
қүрылымына байланысты көрінбей қалуы мүмкін. Ал
аэрофототүсірім өдісін қолдану өте қымбатқа түседі.
Амалсыз, жер бетінде өлшеу қажеттігі туады, ал деректер
36
болса көп. Олардың әр кайсысын өлшеп координаталарын
тіркеп және сипаттама беру оңайға түспейді. Мысалы,
суыріар інін зерттеп, бір үлкен аймақга қанша суыр бар
екенін, яғни таралуын анықгау қажет.
Сонда бүл нысандарды қалай тандау керек деген сүрақ
туады. Тандаудың екі түрі бар: бағытты және бағытсыз.
Бағытгалған таңдауда, кандай нысандарды зерттеу кджеттігі
туралы шешім қабылдану керек жөне ол кейін тізімге іліну
қажет. Бір сөзбен айтқанда, бір ауданды алып жатқан
нысандар жиынтығын зерттеу қажет, мүны зерттеу базасы
немесе таңдау базасы дейді. Зерттеу ауданы кеңістік
координаталарымен шектелген, ал оның ішінде бізді
қызықтыратын нысандарды зерттеп, олардың таралуы
туралы шешім қабылданып ізденіс аймағына таратуға
болады. Бағытгалған ізденіс барысында білген, естіген
және көрген адамдардан нысан туралы сүраныс жасап,
мөліметтер жинауға болады. Бағытсыз ізденісті кейде
“ғылымдьщ емес” деп атайды, бірақ мүндай ізденісте кейде
кажет.
Тандау барысында кеңістікте ықгималдық тандауды
пайдалануға болады.
Бүл ықгималды таңцау әцісін — кездейсоқ, жүйелік,
стратификациялық және біртекті топтарға боледі (2.6-сурет).
Кездейсоқ
Ю«м>лы
Кималы
2.6-сурет.
Кеңістікте таңдаудың өдістері
У1
Кездейсоқ тавдау ең негізгі әдіс болып есептеледі. Бүл
таңцаудың негізгі мақсаты — әрбір нүктелік, сызықтық,
аудандық немесе беттік нысандарға көршілес жаткдн беттік
ықгималды тандауды қамтамассыз ету. Егер кеңістіктегі
деректер дискретті түрде кездейсоқ таңдалса (мысалы, өзен,
көл, ағаш немесе адамдар), онда әрбір нысанға нөмір
беріледі., мысалы 1-100 дейін. Компьютердің ішіндегі
сандардьгң кездейсоқ генераторы арқьшы, бүл нысандардың
біразьш кездейсоқ олшемге таңдап ала аламыз.
Д еректер үзіліссіз болса, м ы салы , жер бедері,
атмосфералық қысым немесе топырақгың температурсы,
кездейсоқ әдіспен өлшем нүктелерін тандап, өлшем жүргізіп
тізімге алуға болады.
Бүл екі жағдайда да кездейсоқ нүкте, кездейсоқ аймақгы
квадраттар дейді немесе нысандарды таңдау кезіндегі
қиылысатын сызық таңцауы дейді.
Ж үйелік таңдау да кездейсоқ кездесетін санны ң
қайталана беретін шаблоны пайдаланылады. Мысалы,
нүктелі нысан үшін әрбір оныншы немесе ара қашықтығы
жиырма метр болатын ағаш тандалады. Кдылысатьш қисық
тандау әдісінде, сол сызықгар қиылысқан жерде өлшемдер
жүргізіліп нысандар туралы деректер тізімге алынады.
Стратификациялық кеңістікте тандау әдісінде, қандай
болмасын шағын ауданда (бір адам бір күнде ізденіс жүргізе
алатын аудан) үяшықгар немесе нысандар тандалады. Ал
шағын аудан ішінде кездейсоқ немесе жүйелі әдістермен
өлшеу және тандау жүргізу ацамның өзіне байланысты.
Кейбір кезде гибридті тандау әцісін, немесе кезцейсок жөне
жүйелік әцістерцің комбинациясын пайцаланацы.
2.7 Топология және оның мәнісі
Топология (ІороІо§у)
— көрші нысанцар (цоғалар, түйіңцер,
полигоңцар және нүктелер) арасын байланыстырып және
қамтып жатқан кеңістікті карым қатынастар жиынтығы.
Картаға кдтысты айтсақ, топология нысандар арасындағы
байланысты (2.7-сурет), полигондарцың көршілестігін
айқындайды және бір нысанды басқа нысандар жинағы
ретінде көрсетеді (мысалы, түзулер).
38
Достарыңызбен бөлісу: |
