Энергия үнемдеу жəне энергия тиімділігі

132
(FV). Ағымдық жəне болашақ құнның байланысы келесі формуламен жүзеге асырылады:
FV = PV*(1+E)                        (9.18)
мұндағы   Е – дисконттық мөлшерлеме, ол банк мөлшерлемесіне немесе өндіріс 
рентабельділігіне теңестіріле алады;
t – жылдар. 
Дисконттау кезінде ағымдық құн болашақ құнды дисконтта коэффициентіне бөлу 
жолымен анықталады [К
д
 = 1 / (1 +E )t], есеп қанша жылға саналса сонша рет.
PV = FV / ( 1 + E )t = FV * (1 / (1 + E )  )                    (9.19)
Күрделі  пайыздар  мен  дисконт  мөлшерлемесін  есептеуді  жеңілдету  үшін,  D-
қосымшасында  берілген  арнайы  кесте,  сондай-ақ  динамикалық  көрсеткіштер  жүйесі 
қолданылады. 
1) Таза дисконтталған табыс (NPV).
NPV  –  бұл  келтірінді  күрделі  қаржы  жұмсалымын  шегеріп  тастағандағы 
келтірінді дисконттық əсерлердің сомасы.
мұндағы Пt – t- шы жылғы таза пайда;
At – аt- шы жылғы амортизация;
Т – есептік кезең;
CI – келтірінді күрделі қаржы жұмсалымдары.
мұндағы Kt – t- шы жылғы күрделі қаржы жұмсалымы.
Егер NPV> 0, онда жоба тиімд жəне оны қабылдаған жөн. 
Егер NPV< 0, жоба тиімді емес жəне одан бас тартқан жөн.
NPV =0 болған жағдайда, ИЖ тиімдлігін, қосымша зерттеулер жүргізе отырып, 
басқа критерийлермен анықтаған жөн.
Егер  бірнеше  балама  жобалар  қарастырылып  отырған  жағдайда,  онда  NPV 
жоғары  болған  жоба  таңдап  алынады.  Сонымен  бірге,  олардың  дисконт  мөлшерлемесі 
бірдей болуы тиіс. Дисконттың мөлшерлемесі қаншалықты жоғары болса, шын мəнінде 
тиімді болуы үшін, жоба соншалықты қатаң шарттарды қанағаттандыруы тиіс. 
2)  Рентабелділік  индексі  (IR)
  -  келтірінді  əсерлер  (PV)  сомасының  келтірінді 
күрделі қаржы жұмсалымдардың (CI) шамасына қатынасын талдауға бағдарланады.
t
t
Энергия үнемдеу жəне энергия тиімділігі

133
IR =PV / CI                                                 (9.22)
Егер IR> 1, онда жоба рентабелді.
Егер IR< 1, онда жоба тиімді емес.
IR = 1 болған жағдайда басқа критерийлерді жұмылдыру қажет. 
Табыстылық индексі NPV-мен тығыз байланысты. Ол дəл сондай элементтерден 
тұрады,  бірақ  бұл  салыстырмалы  көрсеткіш,  ол  шығын  бірлігіне  табыс  деңгейін 
сипаттайды.  Жобаға  салынған  əрбір  теңгенің  қайтарылуы  қаншалықты  жоғары  болса, 
оның мəні соншалықты жоғары. Теңдей NPV кезінде, рентабелділік индексі (IR) тиімділгі 
жоғары жобаны таңдауға мүмкіндік береді. 
3) Табыстылықтың ішкі нормасы (IRR)
 - пайыздың есептік мөлшерлемесінің бұл 
əдісі дисконт нормасын анықтауға негізделген (EIRR), мұнда келтірінді əсерлердің шамасы 
(PV) келтірінді күрделі қаржы жұмсалымының (CI) шамасына тең. Басқа сөзбен айтқанда, 
келесі шарт орындалатын дисконтты мөлшерлеменің мəнін табу қажет:
E
IRR
 ≥ E шарты орындалған жағдайда Жоба тиімді болып табылады.
IRR  жəне  NPV  қарама-қайшылығында,  соңғысын  қалаған  жөн.  Бұл  дисконт 
мөлшерлемесін таңдауда немесе инвестор мен жоба жетекшісінің арасындағы табыстылық 
нормаларына  қатысты  талаптардың  əртүрлі  түсінуіндегі  қателікпен  байланысты  болуы 
мүмкін. 
IRRаналитикалық əдіспен, яғни нұсқалар арасындағы іріктеу немесе графикалық 
жолмен есептеуге болады. Тəжірибеде əдетте соңғысын қолданады, себебі ол қарапайым. 
Ол  үшін  NPV  мəнін  əртүрлі  дисконт  мөлшерлемесінде  есептейді,  тəжірибеде  2-3  мəні 
жеткілікті  болады.  Е  мəні,  онда  абсцисс  осінің  қайта  есептеу  графигі  –  EIRR  шартына 
сəйкес келеді.
10.2-сурет. Ішкі нормалар мен табыстылықты есептеу
Энергия үнемдеу жəне энергия тиімділігі

134
Егер  барлық  процесс  қарыз  қаражаты  есебінен  жүзеге  асырылса,  онда  IRRең 
жоғарғы  пайызға  тең,  онымен  жобаны  іске  асырудан  түскен  табыстан  төлеуга  қабілетті 
болу үшін, қарыз алуға болады.
4)  Күрделі  қаржы  жұмсалымдарының  өтемділік  мерзімі  (То)
  –  бұл,  болашақ 
дисконтталған табыстардың сомасы КВ сомасына тең болатын уақыт аралығы. 
9.21 жəне 9.24 формулалары өзара ұқсас, бірақ соңғысында кумулятивті соманың 
əрбр қосындысына дисконттау коэффициенті енгізіледі. 
5)  Аннуитет  əдісі
.  Аннуитет  –  бұл,  көлемі  бойынша  əрбір  кезеңдегі  тұрақты 
ақшалай түсімдер, олар ағымдық сəтте дисконтталады. ИЖ талдау кезінде жылдық əсерге 
бағалау жүргізіледі, яғни аннуитет көлеміне.
Аннуитеттер, егер теңдей уақыт интервалдарының саны шектелген болса - шұғыл, 
егер  инвестициялық  кезең  өте  ұзақ  болса  –  мерзімсіз  болады  (Батыс  елдерінде  бұл  50 
жылдан артық).
 
  
 
 
A ≈NPV * E                                                        (9.25)
 
мұндағы, А – жылдық экономикалық əсердің бастапқы көрсеткіші, мысалы, пайыз 
бойынша жыл сайынғы теңдей табыстар.
Егер талданатын жобалар бірдей жəне сондай нəтижені алуды қамтамасыз етсе, 
бірақ  əртүрлі  келтірінді  шығындары  болмаса,  онда  ИЖ-ны  минималды  келтірінді 
шығындармен критерийлері бойынша салыстыруға болады. 
 
 
 
Зi = Ci + Ен * Ki → min                                        (9.26)
мұндағы, Ci – бұл, і- ші нұсқа бойынша дисконтталған жылдық пайдаланушылық 
шығындар;
Ki – келтірінді КВ.
Көп  факторлы  жағдайлармен  кездесуге  тура  келген  жағдайда,  күрделі  қаржы 
жұмсалымдарының  тиімділігін  есептеу  кезінде  басқа  да  ұсыныстар  бар,  осы  орайда 
бейресми, сарапшылық рəсімдерге ерекше назар аудару қажет. Мысалы, Гордон үлгілері, 
қалдық (болжамнан кейінгі) кезеңінде тұрақты табыс алу болжамына негізделген, мұнда 
тозу жəне күрделі қаржы жұмсалымының шамасы теңдей болады деп болжанады. 
Гордон үлгісіне сəйкес, ИЖ ақырғы құнын есептеу келесі формуламен есептеледі:
 
 
 
F
(term)
 = GF
(t+1)
:( E - g)                       (9.27)
мұндағы, F
(term)
 – болжамнан кейінгі бизнестің құны;
GF
(t+1)
 – болжамнан кейінгі (қалдық) кезеңінің бірінші жылындағы ақшалай ағын;
Е –дисконт мөлшерлемесі;
g– ақша ағынының ұзар мерзімді өсу қарқыны.
Гордон формуласы бойынша ақырғы құн F(term) болжамды кезеңнің аяқталған 
сəтінде анықталады [61 - 64]. 
Энергия үнемдеу жəне энергия тиімділігі