Экономикалық теория және кәсіпкерлік кафедрасы

Кожахметова Г.А

пәнінен лекциялар

аударған Балтина Дария

КӨКШЕТАУ-2003

Тақырыбы:Тауартану теориялық негіздері

Тауартану ,тауарлардың тұтыну қасиеттерін зерттейді:

-класстарға бөлінуі және кодтау ;

-тауардың сапасын бақылау және бағалау факторлары ;

-тауардың жиынтығын құрудың заңдылықтары;

-тауарларды тасымалдау,тұтытыну және пайдалану кезінде сапасын сақтау шарттары;

К.Маркс тауартануға нақты анықтама берді:Тауарлардың тұтыну бағасын зерттеу тауартану пәніне жатады. Тауар-дегеніміз сыртқы бұйым,зат өзінің қасиеттері арқылы адамның қажеттіліктерін қанағаттандырады.Тауартану тауарлардың пайдалы қасиеттерін,оның тұтыну бағасын қарастырады.Тауартану ,сондықтан тауарларды тұтыну бағасын зерттейтін техникалық пән болып табылады.Ол щығарылған заттардың сапа,тұтыну қасиеттері жөнінде тұтынушыларға керекті екенін анықтауға көмектеседі.

Тауартану көптеген химия,биоллогия,физика,экономикамен,ұйымдастырумен,техникамен, технологиямен байланысты.

Тауар саудалық жұмыстар объектісі.

Тауартану өздерінің керекті қасиеттері болу арқылы адамдарға пайдалы болады.Заттың пайдалы болуы бағасымен белгілі болады,тұтыну бағасы тек қана тауардың пайдалы қасиеттері арқылы белгіленеді.Тауардың тұтыну бағасы,оның өзінің қасиеттері арқылы қаншалықты адамдардың қажеттігін өтеуіне жарайтынын көрсетеді.

Өзінің табиғаты жағынан тұтыну қасиеттері :физикалық, химиялық,биологиялық т.б болып бөлінеді.Тұтыну қасиеттерін негізгі үш классқа бөлуге болады:

1).Материалдық қажеттілікті өтейтін қасиеттер;

2).Материалдық емес қажеттіліктерді өтейтін қасиеттер;

3)Қажеттілікті өтеудің уақытқа байланысты қасиеттері;

Тауардың тұтыну қасиеттері оны пайдалану кезінде физикалық,қоғамдық,материалдық,материалдық емес қажетттіліктерді өтеу кезінде анықталады.Тауарды үш түрге бөлуге болады:нақты тауар,кеңейтілген,жалпылама.

Нақты тауар,ол негізгі физикалық мән,дәлдікпен берілген анықтама немесе шартты белгіме берілген.

Кеңейтілген тауарға оның мәні ғана емес,оны пайдалану тәртіптері кіреді.

Жалпылама тауар-бұл тауарды тұтыну қасиеттері қоғамға берген әлеуметтік экономикалық әсері бойынша көрінеді.

Барлық тауарлар екі үлкен топқа бөлінеді:

1).Халық тұтыну тауарлары(тұтыну тауарлары).

2).Өндірістік бағыттағы тауарлар(өндірістік құралдар).

Тұтыну тауарлары үшке бөлінеді:

1).Ұзақ пайдалану тауарлары.

2).Қысқа мерзімді пайдалану тауарлары.

3).Қызмет көрсету.

Тұтыну тауарлары тағыда негізгі категорияларға бөлінеді:

1).Негізгі жабдықтар.

2).Көмекші жабдықтар.

3).Бөліктер мен агрегаттар.

4).Негізгі материалдар.

5).Көмекші материалдар мен шикізаттар.

Азық-түлік және азық-түлік емес тауарлардың тұтыну қасиеттері.

1).Азық-түлік тауарларының тұтыну қасиеттері.

2).Азық-түлік емес тауарлардың тұтыну қасиеттері.

Азық-түлік тауарларының негізгі тұтыну қасиеттері оның керектігін анықтайды:

-тамақтық бағалығы

-биологиялық

-қуаттылық

-физиологиялық

Теориялық және нақты қуаттылық болып бөлінеді.

-белоктар 84,5%

-майлар 94%

-углеводтар(көміртегілер)

Тағамдардың химиялық құрамы:

Тағамдардың құрамына неорганикалық және органикалық заттар кіреді.Неорганикалық заттар:су және минералдық құрамалар.Органикалық-углеводтар,майлар,азот құрамдас заттар,ферменттер,витаминдер,органикалық қышқылдар,түстік және дәмдік заттар.

Макроэлементтерге жататындар: Ca,P,Na,Ka,Fe,cl,S,магний,кремний

Микроэламенттерге жататындар:марганец,цинк,хром,мыс,кобальт,малибден,селен,фтор,йод т,б.

Ультра микроэлементтер-радий,уран,торий,цезий,қалайы және басқа радиоактивтік элементтер.

Минералдық заттар-ферменттер,ас қорыту шырындары,гормондар,сүек ет массаларын түзу процесстеріне қатынасады.Адамның кейбір минералдық заттар қажеттілігі милиграммен:Ca-800000гр,фосфор 1000-1500мг,натрий 4-6мың гр,калий 2500-5000мг,магний 300-500мг,темір 15мг мыс купрум 2мг.Адамға тәулігіне 20-30гр минералдық заттар керек.

Углеводтар.Тәуліктік қажеттілігі 400-500гр.Молекулалық құрлысы бойынша углеводтар (көмірсутегілері) былай бөлінеді:моносахаридтер,олигополисахаридтер,полисахаридтер.Моносахаридтер-пектоза,гексоза.Пентозалар күрделі полисахаридтер құрамына кіреді,дәнді дақылдар,жүгері дәні,жемістермен көкөністерде болады,чексозалар белгілері-глюкоза мен фруктоза.Глюкоза бос түрінде-жемістерде,балда және басқа тағамдарда болады.Фруктоза-қанттардың ішіндегі ең тәттісі,әдетте глюкозамен қатар болады.Олиполисахаридтерге жатады:дисахаридтер,сахароза,мальтоза,латоза және басқа углеводтар.Сахарозаны өнеркәсіптік көлемде қант троснигінен алады.

Лактоза-сүттік қант,сүтте болады(4,7%)глюкоза молекуларының қалдықтарынан құралады.

Мальтоза-крахмалды ферменттік немесе қышқылдық гидролиз жасау кезінде пайда болады,патока мен салодтада болады.

Полисахаридтерге жатады:крахмал грикоген,

клетчатка және басқа углеводтар .

калық құрамалар,организмнің қалыпты жұмыс істеуіне өте аз мөл-шерде керек.Витаминдер-майға ерілетін және витаминге ұқсастар болып екіге бөлінеді.

Майға ерілетіндерге мынавитаминдержатады:А тобы(ретинол,

каротин),D тобы(кальций,феромы),E және K тобы, суда ерітілетін витаминдер :B1(тиамин),B2(рибофломин),PP(нисцин),C(аскорбин қышқылы),P(рутин).

никалық қышқылдардың көп тарағандары:сірке,сүт,алма,шарап лимон қышқылдары.Сірке қышқылы-шараптарда,нанда,жеміс-алмашырында.

Сүт қышқылы-етте,балықта,нанда,сүтте,ашыған сүт тағамдарында бо-

лады.Бензой,құмырысқа,салицил қышқылдарында тазарту және емдік қасиеттері болады.

лы көрсетілген хлорофил(жасыл),каратиноидтар(қызғылт,сары,қызыл),

флавондық(сары,қызғылт),антоциандар(қызыл,көк).

Иіс беруші заттар(ароматтық).Иіс құрамына әртүрлі заттардың күр-

делі араласуы арқылы пайда болады,әртүрлі химиялық қоспалар,иісті углеводтар,күрделі эфирлер,альдегидтер,кетондар,қышқылды спирттер

т,б заттар.Хош иіс беретін заттар тағамдардың дәмдік қасиетін және жұғымдылығын арттырады.

2.Азық-түлік емес тауарлардың тұтыну қасиеттері.

Бұларға жатады:әлеуметтік,функциялық,эргономикалық,эстетикалық,

тұтыну сенімділігі,экологиялық,қауіпсіздік қасиеттері.

Әлеуметтік көрсеткіштерге жатады:әлеуметтік адрес және тұтыну классы,тауарлардың үйлесімді ассортименті,моральдік ескіру қасиет-тері.Әлеуметтік адресс және тұтыну классы көрсеткіштерін белгілеуге

халықтың берілген тауарлармен жабдықталуы,тауардың сұранымы,та-

уарларды тұтынушылардың крегіне жарауы,тауардың техникалық жа-

рақтануы және бөлшек сауда бағасы қолданылады.

ларын орындау,мүмкіншілігі. Мұнда мынадай көмекші функциялар қосылады.Тауардың құрамы техникалық жетімділігі.

ріне және қоршаған ортаға бейімділігі.

сақталуы:

a) Беріктігі-тауарды белгілі мерзімде өзінің қасиеттерін сақтауы;

б) Қолдану ұзақтығы-заттың өзінің жұмыс атқару мүмкіндігін сақтау қасиеті.Бұл көрсеткіш жұмыс істеу ұзақтығы,орташа мүмкіндік және

орта,күрделі жөндеуге дейінгі жұмыс уақыты арқылы белгіленеді;

в) Жөндеуге бейімділігі-ақауды табу және оның себептерін анықтау,

және осы ақауларды жою жөндеу жұмыстарын атқару мүмкіншілігі.

г) Сақталу қасиеті-тауарлардың жұмысқа кіріскенше және жұмыс кезінде,сақталу кезінде,тасымалдау кезінде белгілі жағдайларда өзінің қасиеттерін белгілі уақытқа дейін жоймау қасиеті(сақталу уақыты жарамдылық уақыты).

болуы.Сертификация кезінде белгіленеді.

ру,тұтыну кезіндегі тиімділігі.

бейімділігін көрсетеді.

. Тауарлардың сапасы-дүниежүзілік МСО стандарты бойынша,ол тауардың қасиеттерінің белгілі қажеттіліктерді өтеуге арналған жиынтығы.Тауардың қасиеттеріоны пайдалану немесе тұтыну кезінде көрінеді.

жоғалту процессі.

дың қасиеттері оны белгілі қажеттіліктерді өзінің тағайындалған орны

бойынша өтеу.

Тауардың қасиеттері-жай және күрделі қасиеттер болып бөлінеді.

Тауардың сапасы-қоғамның әлеуметтік қажеттілігін өтеуі және өндірістік тиімділігі бойынша анықталады.

Тауардың пайдалы қасиеттері болуы,бірақ сапасы жоғары болмауы мүмкін,егер қажеттілікті өтеу қасиеті төмен болса.

Мөлшерлік формада тауардың сапасы сапа көрсеткіштері арқылы белгіленеді.

Бірлік көрсеткіш-тауарладың қоғамның көрсеткіштерін өтеуге жарамдылығын көрсетеді.Сапалық көрсеткіштер:бірлік және комплекстік болып бөлінеді.

Бірлік көрсеткіш-тауардың бір ғана қасиетін көрсетеді.

Комплекстік көрсеткіш-тауардың сапасын көрсететін бірнеше қасиеттерінің жиынтығы.Комплекстік көрсеткіштің бір түріне интег-

ралдық көрсеткіш жатады.Бұл көрсеткіш тауардың тұтыну бағасының

бағаға ара қатынасы бойынша мына формула есептелінеді:

A=K /Z

А-интегралдық сапа көрсеткіші

К0-комплекстік көрсеткіш,тауардың тұтыну қасиеттері бйынша

Z-тауарды шығару және тұтыну шығындары

Интегралдық көрсеткішті басқа формула бойынша табуға болады.

Ип-Э/З

З-тауарды өндіру және пайдаланудың жиынтық шығыны

Тауарлардың сапалық көрсеткіштерін анықтағанда негізгі тауарлардың

көрсеткіштері эталон ретінде қолданылады.Бұл жағдайда негізгі көрсеткіштер ретінде ең жақсы шетелдік тауардың немесе жобадағы

тауарлардың тәжірибелік көрсеткіштері алынады.Бірақ сапаның өзі анықталмайды.Тауардың сапалық деңгейі-дегеніміз тауардың сапалық көрсеткіштерін базалық көрсеткіштермен салыстыру арқылы табылады:

Yk=G/Gв

G және Gв-анықталатын тауардың сапалық көрсеткіштерінің сандық мәндері.Тауарлардың сапалық деңгейін анықтағанда мынандай тәсіл-

дер қолданылады:

1)Диференциалдық

2)Комплекстік

3)Аралас

лондық көрсеткіштермен салыстырамыз:

Pi-анықталатын тауардың көрсеткіші

Piв-негізгі тауардың көрсеткіші

2. 
   G=Pi/Piв
   

лады.Бұл көрсеткіш бірге жақын,не одан жоғары болады.

Екінші формула-тағамдардағы ауыр металлдар тұздарының қоспасын

анықтауда қолданылады.Бұл жағдайда тауардың сапалық қасиеттері осы санның кемігеніне байланысты.Көрсеткіштің сандық мәні кем болса,онда тауардың сапасы жоғары болады.

тың комплекстік көрсеткіштерін негізгі көрсеткіштермен салыстыруға негізделген.Бірақ әртүрлі көрсеткіштердің ара салмағы бірдей болмайды.Сондықтан комплекстік көрсеткіш мына формула бойынша есептеледі.

Mi-i көрсеткішінің салмақтық коэфиценті

Gi-салыстырмалы сапа көрсеткіші(баллмен берілген)

N-көрсеткіштердің саны

қолданылады,мұнда сапа оргоналептикалық тәсілмен анықталады.

тәсілдердің жиынтығы ретінде анықтайды.Маңызды қасиеттерін диф-

ференциалдық тәсілмен,ал басқа қасиеттері топтарға біріктіліп комп-

лекстік тәсілмен табылады.

Әдетте бұл тәсіл өнімді аттестациялауда қолданылады.

Азық-түлік тауарларының ақаулары.

Тауарларды бағалау процессінде өнімнің әртүрлі талаптарға сәйкестігі тексеріледі.Егер өнім талаптарға сәйкес келмесе ол ақаулы өнім деп аталынады,ал әрбір талапқа сәйкес келмеуі ақау деп аталады.Ақаулар-

дың мынадай түрлері болады:

1)Анық

3)Аумалы ақау

4)Едәуір ақау

5)Шамалы

7)Түзелмейтін

жаттарда көрсетілмеген,көбінесе жасырын ақау тауардың жарамсыз болуына себеп болады

экономикалық жағынан тиімді болады.

летін немесе қайта түзелмейтін болып бөлінеді.

лу ерекшеліктерінің өзінің керекті уақытына дейін сақталуы.Талап қою деңгейі әрбір уақыт ішінде біркелкі болмайды,ол халықты материал-

дық және мәдени деңгейіне,халықтың тауар жөнінде хабарлануына байланысты.

Тауарға қойылатын талаптар мен сапасы арасында белгілі айырма-

шылық болады,ол сапаның деңгейінің жоңартуға ынталандырады.Та-

уарға қойылатын талаптар болуы мүмкін:

1).Керекті және алдағы

2).Жалпы және ерекше

дік талаптары.

Керекті,алдағы,жалпы және ерекше талаптар қай тұтыну жағын көр- сетуіне байланысты басқаша бөлінуі мүмкін:

-әлеуметтік

-функциональдық

-технологиялық

-эргономикалық

-гигиеналық

-эстетикалық

-экологиялық

-беріктілігі

-сенімділігі

-тиімділігі

Барлық осы талаптар өздеріне тән тауардың қасиеттерімен белгіленеді.

Тауардың сапасын қалыптастыру факторлары.

1).Тауардың сапасына әсер ету факторлары.

2).Тауардың сапасын көтеретін факторлар.

3).Тауарлардың сапасын сақтауға әсер ететін факторлар.

1).Тауарлардың сапасына әсер ететін факторлар:

a).Жобалау мен модельдеу сапасы.

b).Жасау сапсы кезегінде мыналарға тәуелді нормативті-техникалық документтер сапасы,жабдықтар мен құралдар сапасы,ши-

кізат сапасы,құрамдас заттар сапасы,жұмыс сапасы,техникалық талап- тарды сақтау.

2).Тауарлардың сапсын көтеретін факторлар-экономикалық тиімділік

соның ішінде:

a).Бағасы.

b).Жұмысшылырдың материалдық ынтасы.

c).Сапсы төмен тауар шығаруға қарсы тауарлар.

(a)және (b) факторлар объективтк және субъективтік болып бөлінеді.

лық негізі,пайдалану негізі.Бұл факторлар аз өзгеретін факторлар.

тады шеберлік деңгейі,еңбекке деген ынтасы.Бұл факторлар объектив- тік факторларға қарағанда жеңіл өзгермелі болады.

3).Тауардың сапасын сақтау факторлары.

a).Анық және толық белгілеу.

b).Керектіорау.

c).Тасымал ережелерін орындау.

d).Сақтау ережелерін орындау.

e).Барлық уақытта,пайдалану,тасу,сату кезінде керекті тиісті жасау.

Тауарлардың сапасының тасу,сақтау,пайдалану кезінде кемуіне қо- лайсыз факторлардың әсер етуінен болады.Бұл факторлар былай бөлінеді:

a).физико-химиялық факторлар

b).механикалық факторлар

c).биологиялық факторлар

Механикалық факторлар-деформация,механикалық әсерлер,кенеттен жоғарыдан құлау,сырғанау

Биологиялық факторлар-бұл факторлар организмдердің әсерінен бо-

лады,бактериялар,жәндіктер,зиянкестер тауарлардың сапасын төмендетеді.

Сақтау кезінде тауарлардың сапасын жоғалтпау үшін сақтау ережеле-

рін орындау керек.

Азық-түлік тауарларды сақтау және тасымалдау ерекшеліктері.

Сақтау жағдайлары тауарлардың аман сақталуына әсер етеді және олардың ерекшеліктері мен қасиеттеріне байланысты.Сақтау кезінде мыналарды қадағалайды:ауaның құрамы,оның ылғалдылығы,темпера- турасы,сақтау орнының жарықтануы,тауарлардың орналасу реті т,б.

Ауаның құрамы металлдардың тоттануын тездетеді,тоттықтану про- цесстеріне т,б қоймаларда оптималды ауа ортасын құру керек,ол үшін ауа алмастыру желдеткіштері қолданылады.

Ауаның ылғалдылығы ондағы су буларының мөлшері бойынша анық- талады.Тауарларды сақтау кезінде ауаның салыстырмалы ылғалдылы-

ғы есепке алынады,ол %пен көрсетіледі,параметрлермен өлшенеді. Көптеген азық-түлік емес тауарлар ауаның салыстырмалы ылғалдылы- ғы 50-70%,температурасы 10-20 С да сақталады.Қоймаларды жарық- тандыру тауарлардың қасиеттеріне байланысты.

Тауарларды ую тауарлардың формасының сақталуына және оларды көруге ыңғайлы болуы керек.

сау керек.Тұтыну тауарлары барлық транспорт түрлерімен тасымалда- нады.Транспорт түрі тауарлардың қасиеттері,орамы және тасу қашық- тығы бойынша анықталады.Көптеген тауарларды контейнермен тасыған қолайлы,өйткені олар жақсы сақталады.

Сақтаудың қалыпты жағдайларында тауардың табиғи кемуі болуы мүмкін,олар,кебу,шаңдау,үгілу т,б.

Табиғи кемудің көлемі тауардың түріне,транспорт түріне,тасу уақы-

тына,сақталу мерзімі мен жағдайларына байланысты.Табиғи кемуге тез

сынатын тауарлардың тасымал кезінде сынуы жатады(сынықтар).Тауар ыдыстарға(тара)салады,олар былай бөліне-: ді қолданбағыты,материалы,мықтылығы,конструкциясы,айналым са-

ны, көлемдері.

Қолдану бағыты бойынша ыдыстар бөлінеді:өнекәсіптік, тұтынушы- лық,транспорттық

Материалы бойынша ыдыстар болуы мүмкін:ағаш,металл, пластмас- са, қағаз,пластикті.

Механикалық әсерлерге төзімділігі бойынша ыдыстар бөлінеді:қатты (бөшкелер,шынылар,флакондар,жәшіктер),орташа қатты(картон, жә- шіктер),жұмсақ(қаптар).

Конструкциясы бойынша:бұзылмайтын,бұзылатын,жиналатын,

бұзылып-жиналатын.

Айналымы бойынша ыдыстар бөлінеді:бір айналымды,қайтарымды,

көп айналымды.

Ыдыстардың мөлшері-көлемі немесе гобариттікөлшемдері бойынша (ұзындығы,ені,биіктігі)беріледі.

Орамдар өнімдерді сыртқы ортаның әсерінен,ақаулардан, жоғалудан, яғни тауардың сапасын сақтауға керек.Ол жарнама құралы ретінде қолданылады және қолдануға ыңғайлы,сатып алушыларға мәдениетті қызмет көрсетуге арналған.

Ыдыстың түрі,орамдық материалдар ыдысқа қойылатын талаптар,

стандарттар мен технологиялық талаптарда әрбір тауарға көрсетіледі,

тауарды қабылдағанда бақыланады.