Экономика

құжаттары  (пайдалаңу  мерзімі  көрсетіледі) ұйыммен бухгаттерлік
есеп  құруға соңғы  рет колданылған есеп  беру жылынан  кейщ  бұл 
құжатгар  5  жылдан кем емес мерзімге сақталады.
Мұрағат  ұйымына  қойылатын негізгі тапаптар -  құжаттардың 
сақталуын  камтамасыз  егу  жэне  оларды  тез  табу  мүмкіндігі. 
Кұжаттарды  сақтау  ушін  арнайы  орын  (бөлме)  немесе  жабық 
шкафтар бөлінеді.
Алгашқы  есеп  тіркелімдері  (регистрлері)  мен  бухгалтердік 
есептердің сақталуын ұйымдастыруға ұйымның басшысы жауапты 
болады. Мұрағатқа құжаттар тек басшының рұқсатымен  беріпеді.
Алгашқы  құжаттар  жогәлган  (жойылған)  жағдақца  ұйымның 
басшысы  бұйрықпен  жоғалудың  (жойылудың)  себебш  анықтау 
жөніндегі  комиссия  белгілейді.  Қажет  болған  жағдайда  комиссия 
жұмысьша  қатысу  үшін  тергеу,  корғау  және  өртке  карсы  бакьыау 
органдарының  өкілдері  шақырылады.  Комиссия  жұмысының 
нэтижелері  актілермен  ресімделеді,  оны  субъектінщ  басшысы 
бекітеді.
5 а4 ,   Мүлікті және міндеттемелерді түгендеу
Қ\'жаттаумен  алғашқы  есепке  ал>  мулікгің  нақты  қозгалысы 
мен  онын  қорлану  көздерінің  (міндеттсмелердщ)  есепте  толық 
көрсетілуін  қамтамасыз  ете  алмайды.  Бухгалтерлік  есеп  пен  есеп 
берудің  дұрыстыгын  қамтамасыз  ету  мақсатында  ұйымдарда 
мүліктерге  және  қаржылык  міндеттемелерге  түгендеу  жүргізіліп 
отырады.  Түгендеу жүргізудщ негізгі  максаттары мыналар
■  нақты колда бар  мүлІктерді аныктау;
•  накты  қолда  бар  мүлікті  бухгалтерлік  есеп  мэліметтерімен 
салыстыру;
•  есепте міндеттемелердің толық көрсетілуін аныктау.
Жалпы  кәсіпорындардағы  мүлікті  жэне  қаржылык  міндет-
темелерді  түгендеу  бойынша  эдістемелік  құралдарға 
с ә й к е с  
кэсіпорындағы  түгендеуге  жататын  мүлікгер  дегеніміз  -   бұл  не- 
гізгі  құралдар,  материалдық  емес  активтер,  қаржы 
сал ы м дар ы ,
76
  ♦ 
Бухгалтерлік есеп  теориясы және  неггздері

6-тарау.  Бухгаятерлік есепті  үйымдастыру
 ♦  77
өн дір істік  
қорлар, дайын өнімдер, тауарлар,  ақшалар мен баска да 
қаржьі  активтсрі  болып табылады.  Ал қаржылық міндеттемелерге 
-  банк несиелері, заемдар жэне тағы басқа кредиторлық борыштар
жагады-
Т\гендеуге  кәсшорынның  қай  жерде  тұрғандығына  қарамас- 
тан барлык мүлкі мен каржылық міндеттемелері жатады. Сонымен 
қатар түгендеуге үйымның меншігіне жатпайтын,  бірақ оның бух- 
галтерлік есебінде есепте  гұрған басқа да  мүліктердің түрлері мен 
өн дір ю гік  
корлар  (жауапты  сақтауда тұрган, жалга алынған,  кайта 
өн деуге 
алынған жэнетағы баскадайм\ліктер), сондай-ақ қандайда 
бір себептермен есепке альшбай  калган  мүліктер жатады.
Түгендеу  барысында  құжатгалмаган  фактілер  анықталуы 
мүмкін.  Мысалы: тауарлардың табиғи  кемуі, тауарлардың шыгын- 
ға ұшырау жэне ұрлану нәтижесіңце кемуі, өлшеу мен огіерациялар- 
ды ресімдеу кезіндегі жіберілген қатсліктер жэне тағы басқалар.
Мүліктер  мен  міндеттемелерге  дұрыс жэне уақтылы түгендеу 
ж\'ргізуге кәсіпорынның басшысы жауапты болады. Ол қысқа мер- 
зім  ішінде  нақты  қолда  бар  құндылықтардың  толық  жэне  дәлме- 
дәл тексерьтуін  қамтамасыз ететіндей етіп жағдайлар жасауға мін- 
детті  (жүктерді  өлшеу  мен  тасу  үшін ж\ъіыс  күшімен  қамтамасыз 
ету,  техникалық жағынан жұмыс  істейтін  таразы  жабдықгарымен 
қамтамасыз ету).
Түгендеу жүргізу тэріібі  (бір есеп беру жьглында жүргізілетін 
түгеңдеу  санын,  оларды  жүргізу  уақыты,  олардың  эркайсысында 
тексерілетін мүлік пен қаржылык міндеггемелер тізімі), түгендеуді 
міндетгі  гүрде  жүргтзу  қажет  болган  жағдайда  басқа  регге  ұйым 
басшысымен  анықталқоіы.
Бухгалтерлік  есеп  және  қаржылық  есеп  беру  іуралы  заңға 
сзйкес  мына  жағдайларда  кэсіпорынның  мүліктері  мен  міндетте- 
мелеріне түғеңдеу  жүргізу міндетті болып табылады:
"  ұйымның  мүлкш  жалға  бергенде,  сатып  алғанда,  сатқанда, 
соіідай-ақ  мемлекеттік  немесе  муниципалды  (унитарлы) 
кэсіпорындарын қайта құрганда;
жылдьщ  бухгалтерлік  қорытынды  есеп  жасауы  алдында 
(есепті  жылдың  қазан  айының  біршші  күнінен  кейін 
жүргізілген түгендеуден  басқасы);

•  тауарлық-материалдық  қорларға  жауапты  тулғалар  ауыс- 
қанда (кабылдау-өткізу жүргізшген  күні);
•  мүлікті  үрлау,  зиян  келтіру  немесе  бүлдіру  факгілері 
анықгалғанда,
•  кенегген болған апатка,  ертке, аварияга үшырағанда немесе 
басқа да тетешпе жагдайлар  болғанда;
•  үйым  қайта  құрылганда  немесе  таратылган  кезде  бөлу 
(тарату) ба-тансын  құру алдында жүрі ізіледі;
•  нормативтж  актілерімен  к^растырылган  өзге  де  жағ- 
дайпарда.
Белгіленуі  мен  сипагына  байланысты  түгендеу  жоспарпы 
жэне жоспардан  тыс (ашмдагы) түгендеу болын бөлінеді.
Жоспарлы  түгендеуді  (оларды  сонымен  бірге  кезеңдік  деп  те 
атайды) жоспарға (кестеге) сэйкес алдын ала белгіленген мерзімде 
жүргізедь
Жоспардан  тыс  түгендеу  тауарлық-материалдык  қорларға, 
акшага  жауашы  түпғалардьщ  қызметтен  ауысқаңда  және  ұйым 
басшысыньщ немесе жогаргы тұрган  органиың.  тергеу жүргізетін 
немесе  басқа  да  бакылау  жүргізетін  органдардың  өкімі  бойынша 
ерекше қажет болган жагдайда жүргізеді.
Қамт>7  көлеміне  карай  түтендеу  толъщ,  ігиінара,  іріктеп 
түгендеу және түтас түгендеу  больш төрт түрге  бөлінеді.
Толъщ түгендеу нұсқауда қарастырылған мерзімде жүргізіледі. 
Мұнда тек тауарлық-материалдык корлар мен акшаларды ғана тек- 
серіп қоймай, сонымен бірге басқа задды немесе жеке гұлғалармен 
есеп  айырысудың  дұрыстығьш  тексереді.  Толык  түгендеу  кезінде 
тексерілуге  тиісті  материалдардын,  тауарлардың  барлық  турлері 
тексеріледі.
Ішінара  түгендеу  деп  түгендеу  үшін  (тексеру  үшін)  кэсіп- 
орынның құндьшыктарыньш белгші бір бөлігін бөліп қарастыруды 
айтады.  Мысальг  тауарларды  қайта  бағалаған  кезде  тугендеу 
бағасы өзгерғен тауарларға гана жүргізіледі
Іріктеп түгендеу, ішінаратүгендеудіңбіртүрі болыптабылады. 
Мұндай тү^гендеу тауарлық-материалдық қорларға жеке-жеке атта- 
ры бойынша натуралдық есеп жүргізілетін қоймапарда,  өндірістік
78
  ♦ 
Б ухгш т ерт к есеп  теориясы ж эне негіздері