Экономика

12-тарауі  Еңбек және еңбекақы есебі
  ♦ 
325
•  Жыл  бойы  істеген  жүмысьшьщ  қорытындысы  бойынша 
берілетін  сыйақы,  яғни  он  үшінші  айлық  (эр  айға  бөлініп 
қосылады).
•  Қосымша  еңбекақы  (жұмыстан  босатыларда  берілетін 
ж әрдемақы ,  әскери  ж иы нда  болған  уақьггка 
төленетін 
төлем дерден баска).
Кэсіпорындарда  жүмысшьшар  мен  қызметкерлерге  орташа 
еңбекақыны есептегенде мьша төлемдер есепке алынбайды:
•  Еңбекакы  қорынан  басқа  қаржы  көздерінен  төленген 
төлемдер (өнертапқыштыққа, тағы басқалар).
•  Есепке  альшатын  12  (он екі) айдан  бүрынғы уақытқа тиісті 
төлемдер.
•  Жүмысшының 
міндетіне 
жатпайтын 
жүмыстарды 
орындаганы үшін төленген төлем.
Кэсшорындарда  жүмысшылар  мен  қызметкерлердің  ке- 
зекті  еңбек  демалысына  немесе  пайдаланбаған  демалысына 
төлем  төлеу  үшін,  сол  демалысқа  барар  алдындағы 
12 
айдың 
енбекақыларының  косындысын  12-ге  бөліп, 
орташ а 
еңбекақыны 
табамыз. Бүл табылған соманы эр жылдын кунтізбелік күндерінің 
санын  (мейрам  күндерінен  басқа)  12-ғе  бөлу  аркылы  табылатын 
коэффициентке  (29.75)  бөлу  арқылы  еңбек  демалысының 
бір  күніне  тиісті  төлем  сомасының  мөлшерін  аныктаймыз. 
Еңбек  демалысының  күндерінің  санына  байланысты  бір  күнге 
тиісті  төлем  мөлшері  демалыс  күнше  көбейтіліп,  жалпы  сома 
анықталады.  Егер  жүмысшылар  мен  қызметкерлер  есеп  айы- 
рысу  кезеңіндс,  ягни  демалысқа  барар  алдында  12  (он  екі)  ай 
бойы  еңбекақы  алмаган  жағдайда,  мысалы:  баланы  күту  үшін 
еңбекақы  сақталмайтын  демалыста  болганда,  оның  эр  жылғы 
енбек демалысы үшін төленетін төлемді есептеу үшін осы мезгіл 
алдындығы  12  (он  екі)  айдың орташа  еңбекақысы  алынады.
■ш
 
і   а  
Еңбекақыдаы үсталатын жэне 
I  - *  А ІІ*   шегерілетін  сомалар есебі
Осы  күнгі қолданылып жүрген  ережелерге  сәйкес  жүмысшы- 
лар  мен  қызметкерлердің  еңбекақысынан  тек  занда  қаралған 
ұсталымдарды  ғана  үстап  қа,дуға  болады.  Жүмысшылар  мен

қызметкерлердің  еңбекақысынан  кэсіпорынның  бухгалтериясы 
(есеп  бөлімі)  арқылы ұсталуға болатын  (сомаларға) ұсталымдарға 
мыналар жатқызылады;
•  Жинақталатын  зейнетақы  қорына  аударылатын  сома 
(жұмысшылар  мен  қызметкерлерге  есептелген  еңбекакы 
сомасының  10% мөлшерінде).
•  Табыс салыгы (белгіленген заңдарға сәйкес).
•  Заң,  сот  органдарынын  ужім  қагазы  бойынша  ұсталатын 
ұсталымдар  (алимент, айыппұл жэне тағы да  басқалар).
•  Несиеге  сатып  алган  тауарлары,  заттар  үшш  жұмысшылар 
мен  кызметкерлердщ  міндетгемесі  бойынша  белгіленген 
сомалар.
•  Әр  түрлі  жарналар  (жүмысшылар  мен  қызметкерлердщ 
жазбаша  өтшіші  бойынша кәсіподак  комитетіне,  ұйымдарга, 
партияларға, тагы баскаларға) төленетін төлемдер.
•  Дербестік  сақгандыру  шартына  сэйкес  жұмысшылар  мен 
кызметкерлердің  жазбаша  өтшшн  бойынша  жеке  басын, 
жанұя  мүшелерін  жэне  мүжін  жэне  тағы  басқаларды 
сақгандыруға  байланысты жарна аудару.
•  Жұмысшылар  мен  қызметкерлердің  енбекақысы  есебінен 
бершген аванс пен артық төленген төлемдер сомасы.
•  Жеке  меншік үй  салуына  банктен  алынатын  ұзақ  мерзімді 
несиені өтеу үшін ұсталатын ұсталымдар.
•  Жұмысшылар  мен  қызметкерлердің  жазбаша  отініші 
бойынша  өзі  жұмыс  істейтін  шарүашылық  субъекпсінің 
қарамагындағы,  яғни  меншігіндеғі  үйде  тұрғаны  үшін 
пэтерақы  мен  тұрмыстық  қызмет  ушін  тшіенетін  төлемдер 
және  сол  шаруашылық  субъектісінің  қарамағындағы  мек- 
теп-ке  дейінгі  балалар  мекемесіне  (балабақшаға)  балала- 
рының барғаны үшін төленетін төлемдер.
•  Үйымга 
келтірілген 
зиянды 
өтеу 
үшін 
ұсталатын 
ұсталымдар.
Бұл 
аиггылгандардан баска жұмысшылар мен қызметкерлердщ 
еңбекақыларынан  өздерінің  жазбаша  өтініштері  бойынша  жи- 
нақ  кассаларына  салатьш  салымдары  және  тағы  да  басқалар 
ұсталады.
326
  ♦ 
Бухгалтерлік 
есеп 
теориясы 
жэне 
негіздері

12~тарау.  Ецбек жэне ецбекақы есебі
 
♦  327
Еңбекақыныц талдамалық 
12
.
11
. 
(аналитикалық)  және топтамалық 
(синтетикалық)  есебі
Кәсіпорындардағы жүмысшылар  мен  қызметкерлердің  бәріне 
жэне  олардың эркайсысына бір  айға төленуге тиісті  еңбекақыньщ 
жалпы сомасьш табу үшін алғашқы күжаттар  бойынша өндірілген 
өнімдер  мен  істелген  жүмыстарға  жэне  қосымша  төлемдер  мен 
косымша еңбекақыларына қоса төленетін жалпы  соманы  анықгап 
одан  үсталуға тиісті  сомаларды  алъш  тастау  керек.  Жүмысшылар 
мен  қызметкерлердің  табысын,  оның  шіінде  табыстан  ұсталатын 
ұсгалымдарды  жэне  оларга  теленуге  тиісті  еңбекақы  сомаларын 
жинақтап,  қорытындьшауға  арналған  қүжапы  есеп  айырысу 
төлеу  тізімдемесі  деп  атайды.  ¥йымдарда  бұл  тізімдеме  эрбір 
цехтар,  бөлімшелср  бойынша  толтырылады.  Еңбекақы  жөнінде 
есеп  айырысу  төлеу  тізімдемесі  эрбір  жұмысшы  мен  қызмсткер 
бойынша есептелген еңбекақымен басқа да төлем сомаларын жэне 
одан  ұсталынған  ұсталым  сомаларын  жинактаушы  қүжат  болып 
табылады.  Бүл  тізімдемеде  жүмысшы-қызметкерлердің  аты- 
жөні,  табельдік  нөмірі,  оларға есептелінген  негізгі жэне  қосымша 
енбекақылары  мен  одан  үсталынатын  үсталымдардьщ  түрлері 
бойынша  сомалары  жэне  сол  айдың  басы  мен  соңындагы  кәсіп- 
орынның жүмысшылар  мен  қызметкерлерге  немеее  жүмысшылар 
мен  қызметкерлердің  кэсіпорынга  қарыз  сомалары  көрсетіледі. 
Жүмысшьшарменқызметкерлеросыесепайырысутөлеутізімдемесі 
бойынша  үйымның  кассасынан  өзіне  тиісті  еңбекақыны  алып, 
қол  қояды.  Бүл  тізімдеме  бойынша  біріншіден  жүмысшы  немесе 
қызмегкерлермен  еңбекақы  жайында  есеп  айырысу  жүргізілсе, 
екіншіден  бүл  тізімдеме  еңбекақы  бойынша  есеп  айырысудын 
талдамалық  есебі  болып  табьшады,  ал  үшіншіден  осы  тізімдеме 
арқылы жүмысшылар мен қызметкерлерге олардың еңбегіне қарай 
еңбекақыларыи  төлейді.  Кейбір  үйымдарда  есеп  айырысу-төлеу 
тізімдемесІ  мен дербес  шоттың  орнына есеп  айырысу тізімдемесі 
гана толтырылып  жүргізіледі  Бүл  есеп айырысу тізімдемесі  жур- 
нал  түрінде  жасалып,  негізгі  жэне  қосымша  бетгерден  іүрады.