Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Павлодар

Әдістемелік ұсыныстар мен нұсқауларды; әдістемелік ұсыныстарды; әдістемелік нұсқауларды бекіту парағы			Нысан ПМУ ҰС Н 7.18.3/41
		БЕКІТЕМІН ОІ жөніндегі проректор __________ Н.Э.Пфейфер 20 ж. «__»________

Қ ұрастырушы: а.ш.ғ.к.,профессор Б.А.Мустафаев______

Агротехнология кафедрасы

Өсімдік шаруашылығы пәні бойынша

зертханалық жұмыстарды орындауға арналған

Агротехнология кафедраның отырысында ұсынылды

20 ж. «___»______________,№__ хаттама
Кафедра меңгерушісі__________ Альмишев Ұ.Х. 20 ж. «____» ________
Агротехнология ОӘК мақұлданды 20 ж. «___» ____, №____ хаттама
ОӘК төрағасы _______________ Жагипарова М. Е. 20 ж. «____» ________
МАҚҰЛДАНДЫ:

ЖжӘҚБ бастығы _____________ Варакута А. А. 20 ж. «____» ________

Университеттің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданды

20 ж. «___»______________ №____ хаттама

Зертханалық сабақтардың мақсаты дәрiс сабақтарда оқылған сұрақтардын терең оқу.

Жұмыстың басты мақсаты профессиональды шара үшін студенттерді өсімдік шаруашылығы негіздермен жан-жақты танытыру.

- ауылшаруашылық дақылдарын жаңа технологиялар бойынша өңдіруді меңгеру;

- негізгі егістік дақылдарының аймақтық нақты топырақ-климаттық жағдайларына байланысты технологиялық картасын жасау;

ӘДЕБИЕТ
Негізгі:

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 25 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 100 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 35 б.

4 Иванников А. В., Тұрарбеков А. Т. Солтүстік Қазақстан егіншілігі. -Алматы, 2003-20 б.
Қосымша:

5 Мұқашева Ж. Н Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымының сапасын көтерудің биологиялық негіздері). М «Ғылым». 2004- 279 б.

1 Егіншілік зетханасында қауіпсіздік ережелері қандай?

2 Құрал-жабдықтарды қолдану қауіпсіздігі?

3 Өрт қауіпсіздік шаралары?
Әдебиет

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 207 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 300 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 405 б.

Тұқымның тазалығын анықтау

Таза тұқымдардың салмағының сол үлгідегі тұқым мен қоспалардың салмағына қатынасының проценттік қатынасын тұқым тазалығы деп атайды. Ол төмендегі өрнек бойынша есептелінеді: Х= а*100

В

Х- тұқым тазалығы %

1 Топырақтың жалпы қуыстылығы болып не есептеледі?

2 Капиллярлық су сыйымдылықты (КСС) қалай анықтауға болады?

3 Толық су сыйымдылықты (ТСС) қалай анықтауға болады?

Әдебиет

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 75 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 177 б.
Зертханалық жұмыс №3 Топырақтың агрегаттық құрамын және оның суға төзімділігін анықтау
Жұмыстың мақсаты - Топырақтың агрегаттық құрамын сұрақпен танысу және оның суға төзімділігін анықтау.

Тапсырма - Топырақтың структуралық агрегаттарының беріктігін

Көрнекті оқу құралдары - топырақ елеуіштері жинағы, биіктігі 30-35см, диаметрі 30см ванна немесе басқа ыдыс, биіктігі 45см, диаметрі 7см жиегі тегіс литрлік цилиндр, шыны қақпақ немесе әйнек, үлкен және кіші фарфор немесе алюминий тостақаншалар, су моншасы, кептіргіш шкаф техникалық таразылар (гирлерімен), жуғыш (промывалка).

Қауіпсіздік ережелері - ағын суы бар зертханада ЛР-ді өткізу қажет. Зертханалық құрал-жабдықтармен жұмыс жасаған кезде қауіпсіздік техникасын өткізу қажет.

Алдымен структуралық агрегаттардың шамасын жоғарғы тәжірибедегідей берік және берік емес фракцияларға бөлмей-ақ анықтайды.

1) әрі қарай әрбір фракциядан қосып, массасы 50г орташа үлгі жасайды;

2) ол үшін фракциялардың әрқайсысынан олардың проценттік мөлшерінің жартысына тең етіп кесекшелерді өлшеп алады. Мысалы, диаметрі 5мм елеуіште талдауға алынған үлгінің масса бойынша 10,6% қалса, онда бұл фракциядан 5,3г алады;

3) саңылауы 0,25мм елеуіштен өткен ұсақ бөлшектер (шаң және майда кесекшелер) өлшемге кірмегенімен есептеуге қосылады. Сондықтан үлгінің салмағы 50 грамнан біраз кем болады;

4) үлгіні литрлік цилиндерге салып жиегіне топырақ деңгейіне біраз жоғары етіп су құяды да 8-10 минут қозғамай қалдырады. Бұл кезде су топырақтағы ауаны ығыстырып шығарады. Мұнан кейін цилиндрді бетіне дейін сумен толтырады;

5) топырақтағы ауаны толық ығыстыру үшін цилиндрді шыны қақпақпен жауып, көлбеуге (90⁰-қа) дейін қисайтып, қайтадан тіқ қояды;

6) цилиндрді әйнекпен жауып тез айналдырып, түбін жоғары қаратады және барлық кесекшелер төмен түскенше осы жағдайда ұстайды. Мұнан соң цилиндрді айналдырып бастапқы қалпына қояды;

7) кесекшелер цилиндр түбіне тұнғаннан кейін қайтадан айналдырып, түбін жоғары қаратады. Осылайша 10 рет қайталанады. Бұл әсерден берік емес топырақ кесекшелері ұсақ бөліктерге бөлінеді немесе түгел еріп кетеді;

8) осыдан кейін қалған кесекшелерді ірілігіне қарай бөледі. Ол үшін суы бар ваннаға бір-біріне бекітілген саңылаулары 3;2;1;0,5 және 0,25 мм елеуіштерді жоғарыдан төмен қарай құрастырып салады;

9) үстінгі елеуіштің жиегі 6 см-дей суға батып тұруы керек. Топырағы бар цилиндрді әйнекпен тығыз жауып, елеуіштердің үстіне су ішінде әйнегін алып төгеді;

10) цилиндрді жәймен елеуіштер үстінде жылжытады. Кесекшелер елеуіштер үстінде түгел түскеннен кейін цилиндрді әйнекпен жауып судан шығарады;

11) су ішінде топырақ кесекшелерін елеуді жүргізеді. Ол үшін елеуіштер жинағын судан шығармай 5см, көтеріп қайтадан тез 3-4см төмен түсіріп, елеуішке топырақ кесекшелері толық түскенше 4-5 секунд ұстайды. Елеуіштерді мұндай жоғары-төмен қозғауды 10 рет қайталады;

12) мұнан соң уақкесекшелерден тазарған ірі саңылаулы елеуіштерді босатып алады да, саңылаулары 1;0,5 және 0,25мм елеуіштерді қосымша 5 рет жоғары-төмен қозғайды. Осымен суда елеуді аяқтайды;

13) әрбір елеуіштегі қалған топырақ кесекшелерін жуғышпен алдын-ала өлшенген фарфор немесе алюминий тостақаншаларға жуып түсіреді, артық суын төгіп тастайды;

14) тұнғаннан кейін суын тағы да төгіп тастап, тостақаншаларды су моншасына қойып, ауа-құрғақ жағдайға дейін кептіреді;

15) мұнан кейін тостақаншаларды кепкен топырағымен суытып өлшейды;

16) әрбір елеуіштегі берік кесекшелердің массасын талдауға алынған массаға шағып және екіге көбейтіп, процентін шығарады;

17) диаметрі 0,25 мм-ден кіші, яғни шаң бөлшекті, барлық берік бөліктердің проценттік жиынтығын 100-ден шегеріп айырмасы арқылы табады.

Егер топырақты бұлай талдауға уақыт жетіспесе, 5 елеуіштің орнына 2-3 елеуіш қана алады. Талдаудың нәтижесін төмендегі 1.3.1 кестеге түсіреді.

Күні________________талдауға алынған топырақтың

1 Структуралық агрегаттардың шамасын жоғарғы тәжірибедегідей фракцияларға бөлмей-ақ қалай анықтауға болады?

2 Саңылау елеуіштен өткеннен кейін салмағы неше грамға кемиді?

3 Топырақтың агрегаттық құрамын сұрақпен танысу және оның суға төзімділігін анықтау?

Әдебиет

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 77 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 37 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 307 б.

Құрғақ топырақтың бөлшектерінің атмосфера ауасынан су буын тарту арқылы жиналған ылғалды гигроскопиялық дейді. Оның шамасы топырақтың гранулометриялық, химиялық құрамдарына, органикалық затына және ауаның салыстырмалы ылғалына байланысты болады. Топырақтың құрамы ұсақ (дисперстілігі күшті, коллоидтары көп), органикалық заты мол, ауаның салыстырмалы ылғалы жоғары болған сайын гигроскопиялық ылғалдық та жоғары болады. Гранулометриялық құрамы ірі болғандықтан, құмайт топырақтар суды аз тартады, олардың гигроскопиялық ылғалдылығы абсолюттік құрғақ топырақ массасына есептегенде 0,5-1,5 пайыздай, жеңіл сазды топырақтарда 1,5-3,0, орташа сазды топырақтарда 2,5-4,0 пайыздай болады, ал құрамы ұсақ сазды топырақтарда ол 6-8 пайыздан 18 пайызға дейін жетеді. Ең жоғары ылғал тарту қасиет топырақтың органикалық затында болады. Органикалқ зат құмайт және сазды топырақтардың гигроскопиялық ылғалын көбейтеді. Шымтезекті топырақта ол 28 пайызға жетеді. Ал сор топырақты сумен шайғаннан кейін максимальды гигроскопиялық су мөлшері күрт (2-3 есе) төмендейді. Мысалы, сорланған сазды топырақта МГ 27% болғанда, шайдырғаннан кейін 14,4 процентке дейін кеміген (К.Ділінбетов, 1997).

Гигроскопиялық ылғалдың шамасын абсолютті құрғақ топырақтың массасына есептеп анықтайды. Абсолютті құрғақ массаға келтіру үшін өлшемі белгілі ауа-құрғақ топырақты кептіргіш шкафта 5-6 сағат бойы 105 ⁰С температурада тұрақты массаға дейін құрғатады және буланған ылғалдың (гигроскопиялық ылғалдың) проценттік шамасын табады.

Тапсырманы орындау

1) бюкстерді (шыны стаканшаларды) кептіргіш шкафта 105 ⁰С температурада 3 сағат құрғатып, эксикаторда суытып өлшеу, массасын, номерлерін жазу;

2) құрғатылған бюкске 5-10 г (ауыр топырақтардан аз, жеңіл топырақтардан көбірек) ауа-құрғақ топырақ салып қақпағын жауып, аналитикалық таразыда өлшеу және бюкстің қақпағын ашып, кептіргіш шкафта 105 ⁰С 5-6 сағат құрғату;

3) құрғатып біткеннен кейін бюксті қақпағын жауып, тигель қысқашпен эксикаторға 15-20 минут суытуға қою;

4) суытылған топырағы бар бюксті өлшеп қайтадан кептіргіш шкафта 2 сағат бойы бақылау құрғатуына қою;

5) топырағы бар бюксті суытып бақылау өлшеуін жүргізу. Егер 2-ші құрғатудан кейін масса өзгермесе немесе бұрынғы құрғатудан кейін айырмасы 1 мг-нан кем болса, құрғатуды аяқтайды. Егер масса айырмасы бұрынғымен салыстырғанда 1 мг-нан асса, құрғатуды айырмасы 1 мг-нан кемігенге дейін қайталай береді;

гигроскопиялық ылғалдың процентін төмендегі формуламен есептейді

мұндағы Х – құрғақ топырақтың массасына шаққандағы гигроскопиялық ылғал, %;

а – буланған судың массасы, г;

b – құрғақ топырақтың массасы, г.

гигроскопиялық коэффициентті (ГК) мына формуламен анықтайды

мұндағы Х – гигроскопиялық ылғал, %.

Гигроскопиялық коэффициентті ауа-құрғақ топырақтың талдау нәтижелерін құрғақ топыраққа ауыстыру үшін қолданады. Бұл үшін ауа-құрғақ топырақтардың талдау нәтижелерін ГК-ге көбейтіп, абсолютті құрғақ массаға есептелген гигроскопиялық ылғалдың процентін шығарды. Табылған қорытындыны 1.5.1 кестеге жазады.

кесте – Топырақ гигроскопиялық ылғалдылығын есептеу

1 Топырақтың максималды гигроскопиялық ылғалдылығын сұрақпен танысу және А. В. Николаев әдісі бойынша топырақтың максималды гигроскопиялық ылғалдылығын анықтау?

2 Құрғақ топырақтың бөлшектері дегеніміз не?

3 Гигроскопиялық ылғалдың шамасын қалай есептеп анықтауға болады?

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 507 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 477 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 606 б.

Топырақтың су көтергіштігі немесе капиллярлылығы деп оның капилляр (жіңішке қылтүтіктер) арқылы суды төменгі қабаттардан жоғары қабаттарга көтеру қабілетін атайды. Топырақтағы судың капиллярлық қозғалысының әсері үлкен. Осы арқылы су төменгі қабаттардан көтеріліп, өсімдіктер тамырларының сору күшімен сабақтасады. Су физикалық буланып пайдасыз шығындалады және минералданған ыза судан миграцияланып топырақтың беткі қабатында зиянды тұздар жиналады да, сорлану процесі жүреді. Топырақтағы судың капилляр қуыстар арқалы қозғалысы екі көрсеткішпен сипатталады: судың қозғалу жылдамдығы және биікке көтерлуі. Бұл көрсеткіштер капиллярлардың кеңдігіне, осы себепті, топырақтың гранулометриялық құрамына, структурасына байланысты болады. Саз топырақтарда капиллярлар тар (жіңішке) болғандықтан су жәй, бірақ үлкен биіктікке (5м және онан да көп), ал құм топырақтарда капилляр кең болғандықтан су тез және аз биіктікке (0,5-0,7м) көтеріледі. Структуралы топырақтармен салыстырғанда структурасыз топырақтарда су капилляр қуыстар арқылы көп көтеріліп, ауаға пайдасыз буланып кетіп отырады. Тығыздалған, баттасқан топырақтарда бос қопсыған топырақтарға қарағанда судың капиллярлық көтерілуі күшті жүреді. Топырақ капиллярларындағы су орналасу сипатына қарай аспалы және шіреу суларына бөлінеді. Аспалы капилляр су жер бетіне түскен атмосфералық қалдықтардан, суғарудан, кейін пайда болады. Су топырақтың беткі қабатындағы капилляр түтіктерді толтырып, капиллярлық және ылғалдау күштерімен жоғары қарай тартырып, тұрады, масса күшіне бағынбайды, ыза сумен қосылмайды. Топырақ бетінен су капилляр түтіктер арқылы буланғанда капиллярлардағы қалдық су топырақ бетімен ыза су аралығында ілінген сияқты болып қалады.

Капиллярлық шіреу суы төменгі су өткізбейтін немесе жартылай өткізетін қабаттардың үстінде жиналған ыза судың әсерінен болады. Жер бетіне жақын (3-4м) ыза судан капиллярлар арқылы көтерілген су топырақтың беткі қабаттарына дейін жетеді. Сазды жыныстарда шіреу суы 4-5 метрге дейін көтеріледі. Бұл су тараған топырақ қабатын (ыза су бетінен бастап жоғары қарай ылғалданған қабаттарға дейінгі шегін) капиллярлық жиек (кайма) дейді.

Тапсырманы орындау

1) шыны тутіктердің кендеу ұшын сүзгі қағазбен және дәкемен жауып, жіппен байлау. Судың шыны түтіктердегі топырақ бойымен көтерілуін дұрыс бақылау үшін жіп байлауынан жоғары тұрған қағазды, дәкені қайшымен қиып тастау;

2) әртүтікті бір түрлі топырақпен салған сайын жұмсақ затқа ұрып тығыздай отырып толтыру және оларды штативтерге бекіту;

3) темір қорапшаға немесе түтіктердің астына қойылған ыдысқа түтіктердің ұшы бататындай етіп су құю. Тәжірибенің басталу уақытын белгілеу;

4) судың түтіктердегі топырақ бойымен көтерілуін (ыдыс ішіндегі судың бетінен) белгіленген уақыттарда (1.5.6 кестені қара) өлшеп отыру;

5) тәжірибенің нәтижесін 1.5.6 кестеге түсіру

1 Топырақтың су көтергіштігі дегеніміз не?

2 Топырақтағы судың капилляр қуыстар арқалы қозғалысы неше көрсеткішпен сипатталады?

3 Топырақ капиллярларындағы су орналасу сипатына қарай қандай түрлерге бөлінеді?
Әдебиет

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру тсхнологиясы.- Алматы, 2005- 505 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 37 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 77 б.

Топырақтың су өткізгіштігі деп оның суды сіңіріп, жоғарғы қабаттан төменгі қабатқа өткізу қабілетін атайды. Бұл процесс топырақтың суды сіңіруінен және сумен қанықпаған қабаттарға сүзіп (фильтрациялап) өткізуінен тұрады. Суды өткізу жылдамдығына қарай топырақтар мына топтарға бөленеді:

1) суды өткізгіштігі жақсы топырақтар – алғашқы біріші сағатта суды өткізу қалындығы 15см және онан да көп;

суды өткізгіштігі орташа топырақтар – 15-5см аралығанда;

3) суды өткізгіштігі нашар топырақтар – 5 см-ден кем.

Топырақтың су өткізгіштігі оның гранулометриялық құрамына, структурасына, ылғалдылықтың дәрежесіне, қарашіріктік заттардың мөлшеріне байланысты болады. Құм және құмайт топырақтар сазды және саз топырақтардан гөрі суды өткізгіш келеді. Структуралы топырақтар структурасыз топырақтарға қарағанда суды жақсы өткізеді. Топырақтар ылғалмен қаныққан сайын суды өткізгіштігін бірте-бірте кемітеді.

1) 4-5 шыны түтіктер алып, түбін дәкемен, жіппен байлау және түтіктердің әрқайсысына бір түрлі топырақтан биіктігін 20см етіп, 2-3см сайын жұмсақ затқа, дәптерге, кітапқа аздап ұра отырып тығыздап топырақ салу;

2) топырақты судың ойып кетуінен сақтау үшін түтіктер ішіндегі топырақтың бетіне тесіктері бар картон дөңгелектерін салу және түттіктерді штативтерге бекітіп, астына стакандар қою;

3) уақытты белгілеп түтіктер ішіне биіктігі 5см етіп су құю және осы биіктікті сақтап тұру үшін су құюды қайталап отыру;

4) түтіктегі 20см топырақ қабатынан түгелдей (мұнымен қоса алғашқы бірінші сағатта судың әртүрлі топырақтар қабатынан) өту жылдамдығын белгілеу. Бұл сол топырақтың су өткізгіштік көрсеткіші (коэффициенті) болады (жұмыс басындағы су өткізгіштігі жөнінде 3 топ топырақтарды қара);

5) уақыт жетсе сүзілу коэффициентін анықтау. Мұнда түтіктің төменгі ұшынан бірінші тамшының шығуы сүзілудің басталуы деп есептеледі;

6) әрбір 10 минут сайын бір түрлі топырақтаң сүзілген судың (фильтраттың) мөлшерін анықтау. Анықтауды алдыңғы 10 минутте сүзілген судың стакандағы мөлшері соңғы сүзілген судың мөлшерімен бірдей болғанға (тұрақтанғанға) дейін жүргізеді, жұмыс кезінде қолданылған судың температурасын да белгілеп қояды;

Топырақтардың су өткізгіштігі (құм, құмайт, сазды, саз әрқайсысына – кестені жеке толтыру керек)

7) мына формула арқылы сүзілу коэффициентін есептейді

мұндағы К_t – жұмыс кезіндегі температурада сүзілу коэффициенті, мм/мин;

Q – белгілі уақыт аралығында (10 мин) өткен судың мөл- шері, см³;

S – түтіктің кесіндісінің ауданы, см²;

T – уақыт, минут;

10 – текше сантиметрді мм су қабатына ауыстыру коэффициенті.

Есептеу 10⁰С температураға мына формула бойынша жүргізіледі

мұндағы К₁₀ – 10 ⁰С температурада сүзілу коэффициенті;

К_t – тәжірибе кезіндегі температурада сүзілу коэффициенттер;

0,7 және 0,03 эмпирикалық коэффициенттер;

t⁰ – су өткізгіштікті анықтауға қолданылған судың температурасы.

Табылған нәтижелерді 17-кесте жазу.

Шыққан қорытындыларды ордината (тік) осіне К₁₀ шамасын, абсцисса осіне Е уақытты салып, график сызу.

Бақылау сұрақтары

1 Топырақтың су өткізгіштігі дегеніміз не?

2 Суды өткізу жылдамдығына қарай қандай топырақтарға бөлінеді?

3 Топырақтың су өткізгіштік қабілетін анықтау?

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005-47 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002-66 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 207 б

Егістегі арам шөптердің түрлерін және жалпы санын білмей тұрып оларды жою үшін агротехникалық және басқа шараларды тиімді түрде асыру мүмкін емес. Сондықтан танаптардағы арам шөптерді есепке алу керек.

Вегетация кезінде арам шөптерді есепке алудың көзбен мөлшерлеу, сандық, таразылық-өлшемдік әдістері бар.

Солардың ішінде шаруашылық жағдайында жүргізілуі ең оңайы, әрі кең тараған түрі академик А. И. Мальцев ұсынған көзбен мөлшерлеу әдісі. Бұл әдіс бойынша танаптардағы арам шөптер деңгейі 4 балдық жүйемен бағаланады.

Танапты қиқаш бағытта жүріп өткенде арам шөптер бірен-саран болса, онда бұл 1 бал, ал олар танаптағы барлық өсімдіктердіңтөрттен бірінен артық болмаса – 2 балл болып есептеледі. Арам шөптер көп, бірақ мәдени өсімдіктердің санына жақын болғанда 3 бал, егер олар мәдени өсімдіктерден басым болса, онда 4 баллға тең болады.

Осы жүргізілген есептің деректері бойынша танаптың арам шөптермен ластану картасы жасалынады. Осы картаны пайдаланып арам шөптерді жою үшін агротехникалық, химиялық биологиялық, интегриялық шаралар белгіленіп, олар іс жүзіне асырылады.

Ал арам шөптерді есепке алудың таразылық-өлшемдік және басқа тәсілдері ғылыми-зерттеу мекемелерінде кеңінен қолданылады.
Бақылау сұрақтары

1 Жалпы арам шөптер дегеніміз не?

2 Арам шөптер тұқымдарымен ластануын қалай анықтауға болады?

3 Арам шөптерді биологиялық және интегриялық әдістермен қалай жояды?

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 30 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 57 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 177 б.

Танапқа бір дақылды жыл сайын себе берсе, оның өнімі төмендей беретінін адамдар ерте заманна-ақ білген. Көне заманда өмір сүрген Рим оқымыстыларының бізге жеткен жазба еңбектерінде астық дақылдары мен бұршақ дақылдары жылсайын орыгдарын алмастырып егу керек екенін, ал орындарын ауыспай бір жерге еге берсе бұлардың өнімі кемитіні айтылады. Табиғат жөніндегі ғылым дамыған сайын оқымыстылар бұл процестің себептері жөніндегі өз болжауларын айта бастады. Мысалы швейцар ботанигі Декандоль мынадай пікір айтқан. Өсімдіктер топырақтан сумен қоректік заттар сіңіріп қана қоймайды, сонымен қатар өзіне зиянды заттарды тамыры арқылы өсіп тұрған жерге бөліп шығарады. Келесі жылы сол жерге қайта себілген кезде ол өзі бөліп шығарғанзиянды заттарынан зардап шегеді, оның өнімі төмендейді.

Ауыспалы егістің қажеттілігін, ауыстырмай егілгенде өнім кеуіне мынадай жағдайлардың себеп болатынын ғылымдәлелдеп отыр.

Бірінші себеп, химиялық тұрғыдан - өсмідіктердің қоректенуіне қатысты себептер. Әр түрлі дақылдар өсу барысында топырақтан қоректік заттарды бойына әр түрлі мөлшерде сіңіреді, бидай, арпа сияқты мақсатты дақылдар азот пен фосфорды көбірек, калийді азырақ сіңіреді, ал қант қызылшасы, күнбағыс картоп сияқты дақылдар керсінше азот пен фосфорға қарағанда калийді көбірек сіңіреді.

Екінші физикалық тұрғыдағы себеп – топырақтың физикалқы қасиетіне байланысты себептер. Танапқа мақсатық, әсіресе топырақты жиі өңдеп тұруды қажет ететін қызылша, мақта, картоп сияқты отамалы дақылдарды жылма-жыл еге берсек, топырақтың құрылымдық түйіршіктерінің көбісі трактор дөңгелегінің, жер өңдейтін құралдардың әсерінен жойылып, топырақтың физикалық қасиеті нашарлайды екен.

Биологиялық себептер. Дақылдарды қоршаған әртүрлі тірі организимдерге байланысты себептер. Танапқа бір дақылды еге берген жағдайда бұл дақылдың зиянкестері көбейеді, ауруға шалдығуы жиілейді және арам шөптер де жылдан жылға көбейе түседі.

Арам шөптерде ауыспалы егіссіз жылдам көбейтіп кетеді. Мысалы жаздық дақылдар үнемі қайталап егілген жерде жаздық арам шөптерге жақсы жағдай туып, олардың саны өсе береді. Ал сол жерге күздік бидай, әсіресе күздік қара бидай егілсе, жаздық арам шөптерге күр азаяды, себебі күздік дақылдар сентябрь айында егіледі, олар қысқа дейін тамырланып түптеніп кетеді де, көктемде ерте көктеп жаздық арам шөптерден бұрын жетіліп, оларды өздерінің көлеңкесінде қалдырады. Көлеңкеде қалған арам шөптер жөнді өсіпжетіледі алмай, көбінесе өліп қалады.

Бақылау сұрақтары

1 Көне заманда өмір сүрген Рим оқымыстыларының бізге жеткен жазба еңбектерінде не айтылған?

2 Декандоль мынадай пікірін көрсет?

3 Ауыспалы егістің нобайларын анықтау?

1 Жаңабаев Қ.Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 87 б.

2 Мұқашева Ж.Н. Жалпы жер тану:Оқу құралы.-Алматы:Ғаза• ун-тi, 2002- 55 б.

3 Ә.Ә.Әуезов, Т.А.Атақүлов, Н.Ш.Сүлейменова, Қ.Ш.Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 66 б.

Алғы дақыл деп өткен жылы танапта болған ауылшаруашылық дақылын немесе парды айтамыз. Себілген дақыл түріне байланысты, топырақтың құнарлылығы азды-көпті згеріп отырады. Осы себепті дақылдардың өнімінің мөлшері мен сапасына алғы дақыл күшті әсер етеді.

Таза пар. Таза пар дегеніміз арам шөптерді құрту, топырақтағы ылғал мен қоректік заттарды молайту үшін қалдырылған ешқандай дақыл себілмеген, жаз бойы әртүрлі құралдармен өңделіп тұратын бос танап.

Тза пар қара және ерте пар болып екіге бөлінеді. Праға қалдырған танапты күзден бастап жыртып, өңдей бастасақ, оңдай пар қара пар деп аталады.

Парға қалдырылған жер көктемнен бастап өңделе бастаса, ондай парды ерте пар деп атайды. Оған көбіне жаздық бидай егіледі.

Отамалы дақылдар. Отамалы дақылдар (қант қызылшасы, жүгері, картоп, көкөніс, мақта және басқалар) егілген танаптарда жаз бойы арам шөптермен күрес жүргізіледі. Оларға көбіне тыңайтқыштар беріледі. Сол себептен отамалы дақылдар астық тәріздес өсімдіктер үшін жақсы алғы дақыл болып есептеледі.

Көп жылдық шөптер. Көп жылдық шөптер топрақтағы органикалық заттарды көбейтеді, топырақтың физикалық қасиетін жақсартады. Көп жылдық шөптер барлық дақылдарға дерлік жақсы, өте жақсы алғы дақыл болып саналады. Жоңышқа топырақты органикалық заттармен, азотпен байытады, арам шөптер мен ауру тудыратын микроптардың санын азайтады.

Дәнді мақсаты дақылдар. Мсасқты дақылдар түріне қарай алғы дақыл ретінде әртүрлі бағаланады. Күздік бидай жаздық бидай мен арпа үшін, көптеген отамалы дақылдар үшін жақсы алғы дақыл болып есептеледі. Бұлардың ішіндегі нашары-тары. Тары бастапқы кезде өте жай өседі де, өсіп дамуы жайында арам шөптерден кейін қалып қояды. Тарыдан кейін танаптарда арам шөптер көп болады.

Жаздық дақылдардың онша айтарылқтай алғы дақыл болып есептелмейтін тағы бір себебі бар. Олар топрақтағы жеңіл сіңірілетін қоректік заттарды едәуір мөлшерде пайдаланады.
Бақылау сұрақтары

1 Алғы дақыл дегеніміз не?

2 Таза пар нені айтамыз?

3 Алғы егістерге қысқаша сипаттаманы анықтау?

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005-567 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 102 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 72 б.

1. Таза пар 1. Таза пар

2. Жаздық бидай 2. Бидай

3. Жаздық бидай 3. Бидай

4. Сұлы 4. Сүрлемдік жүгері

5. Жаздық бидай 5. Бидай

6. Арпа 6. Арап

Егістік дәнді-парлы 5 танапты Егістік дәнді-парлы

ауыспалы егіс 4 танапты ауыспалы егіс

1. Таза пар 1. Таза пар

2. Бидай 2. Бидай

3. Бидай 3. Бидай

4. Бидай 4. Арпа

5. Арпа

1 Орманды-далалық аймақ, қысқаша сипаттамасы, оған ауыспалы егістер нобайларын құрастыруын анықтау?

2 Орман дала аймағы не жатады?

3 Ал егістік дәнді-парлы неше танаптан тұрады?

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 377 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 236 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 507 б.

1. Таза пар 1. Таза пар

2. Бидай 2. Бидай

3. Бидай 3. Бидай

4. Арпа 4. Сұлы

Арнаулы топырақ қорғайтын 10 жылда ротациядан

өтетін 5 танапты ауыспалы егіс
1 танап 3 жастағы көп жылдық шөп + пар

2 танап 4 жастағы көп жылдық шөп + жаздық бидай

3 танап 5 жастағы көп жылдық шөп + жаздық бидай

4 танап жаздық бидай + 1 жастағы көп жылдық шөп

5 танап жаздық бидай + 2 жастағы көп жылдық шөп.

Бұл ауыспалы егіс топырағы жеңіл, құмдауыт болып келген жерленген қолданылады. Бидай, көп жылдық шөп, пар бұл ауыспалы егісте 50 не 100метр болатын жолақтарда орналасады.

Қазақстанның орталығында және батысында орналасқан облыстарда қолдануға болатны ауыспалы егістер.
Егістікті дәнді-парлы Егістікті дәнді-парлы

4 танапты 5танапты

1. Таза пар 1.Таза пар

2. Жаздық бидай 2. Жаздық бидай

3. Жаздық бидай 3. Жаздық бидай

4. Жаздық бидай 4. Арпа

5. Жаздық бидай

1. Таза пар 1.Таза пар

2. Жаздық бидай 2. Күздік бидай, не қара бидай

3. Арпа 3. Тары

4. Арпа

Кейбір тары өсіруге маманданған шаруашылықтар үшін
Егістікті дәнді-парлы 3 танапты

1. Таза пар

2. Тары

3. Арпа

1. Екпе пар (бұршақ) 1. Екпе пар (бұршақ)

2. Жаздық бидай 2. Күздік бидай

3. Жаздық бидай 3. Жаздық бидай

4. Жүгері 4. Отамалы дақыл

5. Жаздық бидай 5. Жаздық бидай

6. Арпа 6. Арпа (сұлы)

7. Күнбағыс

8. Жаздық бидай

9. Арпа

1. Таза пар (екпе пар)

2. Күздік бидай

3. Күздік бидай

4. Арпа

5. Көп жылдық шөп (шықпа танап)

1. Таза пар (екпе пар)

2. Күздік бидай

3. Арпа

5. Күздік бидай

1. Таза пар (екпе пар) 1. Таза пар (екпе пар)

2. Күздік бидай 2. Күздік бидай

3. Күздік бидай 3. Күздік бидай

4. Арпа 4. Арпа

5. Көп жылдық шөп (шықпа танап)

1. Таза пар (екпе пар)

2. Күздік бидай

3. Күздік бидай

1 Шөлейт аймағы, қысқаша сипаттамасы, оған ауыспалы егістер нобайларын құрастыруын анықтау?

2 Шөлейт аймағы не жатады?

3 Құрғақ (ылғалы жеткіліксіз тәлімі) жерлерде

қолданылатын ауыспалы егістеріне не қолдануға болады?

Әдебиеттер

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005-307 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 63 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 405 б.

Суармалы жерлерде қызылша,мақта, күріш, астық және темекі ауыспалы егістері қолданылады.

Бұл ауыспалы егістердің ерекшелігі – барлығында дерлік міндетті түрде жоңышқа егіліп, үш жылдай ұсталады. Жоңышқа арқылы танаптардың құпарлылығы көтеріледі, арам шөптер құртылады. Келесі егілетін дақылдардың ауру-сырқаумен күресі жеңілдейді. Жоңышқа 2-3 жыл бойы өте сіңімді, протеин мол, барлық мал сүйсіне жейтін пішен береді.

Қызылша ауыспалы егістері. Танаптарда қызылшаны ауруға шалдықтыратын індеттер, зиянкестер аз болса, 7,8 пе 9 танапты ауыспалы егістер қолданылады.

1. Арпа+жоңышқа 1. Арпа+жоңышқа

2. Жоңышқа 2 жаста 2. Жоңышқа 2 жаст

3. Жоңышқа 3 жаста 3. Жоңышқа 3 жаста

4. Қант қызылшасы 4. Күздік бидай

5. Қант қызылшасы 5. Қант қызылшасы

6. Күздік бидай 6. Қант қызылшасы

7. Қант қызылшасы 7. Жүгері

8. Қант қызылша
Егерде танаптарға қызылша көбірек егіліп, дақылдың ауруға шалдығуы жиіліп кетсе, онда бұл араға арнайы топырақ сауықтырушы ауыспалы егістер қолданылады. (Бұл ауыспалы егістерді қазақтың ғылыми-зерттеу егіншілік институтының ғалымдары ұсынған).
Егістікті дәнді-отамалы 3 танапты

1. Сұлы+жер тегістеу 40 тонна га көң

2. Қант қызылшасы+күздік қара бидай

3. Күздік қара бидай+сүрлемдік жүгері

1. Қара бидай+сүрлемдік жүгері

2. Сұлы+жер тегістеу 40 тонна га көң

3. Қант қызылшасы+күздік бидай

4. Күздік бидай+бұршақ (сұлы қосындысы сидереатқа жыртылады)+қара бидай.
Күріш ауыспалы егістері. Бұл ауыспалы егістің ерекшелігі мұның құрамында күріш, көпжылдық шөп, сидератқа арналған дақылдар болуы керек.
Арнаулы, дәнді-шөпті 7 танапты

1. Жоңышқа 1 жаста

2. Жоңышқа 2 жаста

3. Күріш

4. Күріш

5. Сидераттық дақыл

6. Күріш

7. Күріш

1. Арпа+жоңышқа

2. Жоңышқа

3. Жоңышқа

4. Күздік бидай

5. Темекі

6. Темекі

7. Күздік бидай

8. Темекі не жүгері

Астық ауыспалы егістері. Суармалы жерде астықтың өнімі тәлімі жермен салыстырғанда бірнеше есе көп болады. Сондықтан кейбір жағдайда тек қана астық алу үшін ғана ауыспалы егіс қолданылады. Бұл жағдайда көбіне суармалы жерлерде көп өнім беретін күздік бидай мен жүгері егіледі. Мұндай жағдайда жоңышқа топырақтың құнарлылығын көтеріп қана қоймайды, астықтың сапасын, өнімін жақсартады.

1 Ауыспалы егістер дегеніміз не, олар қалай жіктеледі?

2 Не себепті дақылдар орындарын ауыстырып тұруы керек?

3 Алғы дақылдары дегеніміз не, олардың топырақ құнарлылығына әсері қандай?

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 37 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 27 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005-227 б.

Топырақты, ылғалды сақтау арналған орман алқаптары жаз бойы танаптарды ыстық аңызақтан, құрғақшылықтан, шаңды дауылдан қорғап тұрады. Бұл орман жолақтары желдің өктеп соғатын бағытына көлденең егіліп, желдің екпінін баяулатады, қыста танаптардан қарды ұшырып, алып кетпеуін қамтамасыз етеді.

Ғалымдардың есебіне қарағанда орман орман алқабын отырғызуға кеткен қаржы 7 жылдың ішінде ақталады екен, содан кейін топырақ, ылғал қорғайтын орманның әр гектары шаруашылыққа жылына 450 сом табыс келтіріп тұрады.

Орман жолақтарын тіккендегі мақсат, оны жел өтпейтіндей етіп сығылтып тастауда емес, керсінше бұл жолақтар селдірлеу болып, азды-көпті желді өткізіп тұруы керек.

1. Таза пар 1. Таза пар

2. Жаздық бидай 2. Бидай

3. Жаздық бидай 3. Бидай

4. Сұлы 4. Сүрлемдік жүгері

5. Жаздық бидай 5. Бидай

6. Арпа 6. Арап
Егістік дәнді-парлы 5 танапты Егістік дәнді-парлы

ауыспалы егіс 4 танапты ауыспалы егіс

1. Таза пар 1. Таза пар

2. Бидай 2. Бидай

3. Бидай 3. Бидай

4. Бидай 4. Арпа

5. Арпа

1 Орманды-далалық аймақтағы ауыспалы егістерге топырақ өңдеу жүйесін жасауын анықтауға болады?

2 Орман дала аймағы егістік дәнді-парлында қанша танаптар жатады?

3 Егістік дәнді-парлы 6 танаптыны атап көрсет?

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 227 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 317 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 401 б.

Табиғи не қолдан жасалған көлдердің, тоспалардың айналасына да орман алқаптарын отырғызу керек екені айтылған болатын. Ондай орман алқабынсыз жел ұшырған құм мен топырақ көлдерді көміп тастайды да, ол су қоймалары тайыздалып, көл жағаларын шайылып, құлаудан қорғайды.

Су қоймаларын қорғау үшін терек, тал, мен, қайың, қарағаш, акация ағаштары отырғызылады, бұл ағаштар түр-түрімен қатарлап тігіледі. Егер су қоймасы мал суаты ретінде пайдаланатын болса, онда алқаптың әр тұсынан мал кіріп шығатындай етіп 15-20м ашық жер қалдырылады.

Суармалы жерлерде қызылша,мақта, күріш, астық және темекі ауыспалы егістері қолданылады.

Суармалы жерде астықтың өнімі тәлімі жермен салыстырғанда бірнеше есе көп болады. Сондықтан кейбір жағдайда тек қана астық алу үшін ғана ауыспалы егіс қолданылады. Бұл жағдайда көбіне суармалы жерлерде көп өнім беретін күздік бидай мен жүгері егіледі. Мұндай жағдайда жоңышқа топырақтың құнарлылығын көтеріп қана қоймайды, астықтың сапасын, өнімін жақсартады.
Арнаулы, дәнді-шөпті 7 танапты

1. Жоңышқа 1 жаста

2. Жоңышқа 2 жаста

3. Күріш

4. Күріш

5. Сидераттық дақыл

6. Күріш

7. Күріш

1. Сұлы+жер тегістеу 40 тонна га көң

2. Қант қызылшасы+күздік қара бидай

3. Күздік қара бидай+сүрлемдік жүгері

1. Қара бидай+сүрлемдік жүгері

2. Сұлы+жер тегістеу 40 тонна га көң

3. Қант қызылшасы+күздік бидай

4. Күздік бидай+бұршақ (сұлы қосындысы сидереатқа жыртылады)+қара бидай.
Бақылау сұрақтары

1 Суармалы егіншілік аймағы, қысқаша сипаттамасы, оған ауыспалы егістер нобайларын анықтауға болады?

2 Суармалы жерлерде қандай егістерді қолдануға болады?

3 Су қоймаларын қорғау үшін не отырғызылады?

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 27 б.