Әдістемелік нұсқау Физика 10

15
1. 10 м/с жылдамдықпен солтүстікке қарай жүріп келе жатқан автомобиль 
теңүдемелі  қозғала  отырып,  5  с  ішінде  жылдамдығын  25  м/с-ке  дейін 
жеткізеді. Автомобильдің осы 5 с ішіндегі үдеуін анықтаңдар. Солтүстікке 
қарай қозғалыс бағытын оң бағыт деп алыңдар.
(
Жауабы: à = 3 м/с
2
.)
2. 25 м/с жылдамдықпен батысқа карай жүріп келе жатқан автомобиль 
тең баяу қозғала отырып, 10 с ішінде жылдамдығын 5 м/с-ке дейін кемітеді. 
Автомобильдің осы 10 с ішіндегі қозғалыс үдеуін анықтау керек. Батысқа 
қарай қозғалыс бағытын оң бағыт деп алыңдар.
(
Жауабы: –2 м/с
2
.)
3. Зымыран 2 мин ішінде тыныштықтағы қалпынан 9600 м/с жылдамдыққа 
дейін үдемелі қозғалады. Орташа үдеуді есептеңдер және осы 2 мин ішіндегі 
оның орын ауыстыруын анықтаңдар.
(
Жауабы: à = 2 м/с
2
; s
 = 576 м)
Бірқалыпты және теңүдемелі қозғалыстарды карастырған кезде оларды 
графикпен бейнелеуге тоқталу қажет. График дегеніміз — халықаралық тіл 
және ол көрнекіліктің басты құралы болып табылады. Көрнекілік кез келген 
шығармашылықта маңызды рөл атқарады. Ол елестете білу, бейнелік ойлау 
қабілеттілігін қалыптастырады. Сондықтан түрлі графиктік жұмыстарға назар 
аудару керек. Оқушылар графикті салу, оқу, талдау арқылы одан қозғалыс 
жайлы қандай мәлімет алуға болатынын да білуі тиіс.
Оқушыларға, мысалы, қозғалыс графигі бойынша дененің қайсыбір уақыт 
мезетіндегі  координатасын,  белгілі  уақыт  аралығындағы  жүріп  өтілген 
жолдың  ұзындығын,  орын  ауыстыруын,  қозғалысының  жылдамдығын 
анықтауды ұсынуға болады.
Мысал келтірейік. Автомашина тұрақты тежеле отырып қозғалып келеді. 
Бастапқы  жылдамдық  20  м/с.  4с  кейін  машина  тоқтайды,  содан  кейін 
бұрылады да, шыққан орнына қарай тұрақты үдеумен тағы да 4 с жүреді. 
1)  Жылдамдықтың  уақытқа  тәуелділік  графигі  бойынша  (1, 
à-сурет) орын 
ауыстыруды есептеп шығару керек; 2) жылдамдықтың сан мәнінің уақытқа 
тәуелділік графигі бойынша (1, 
ә-сурет) жүріп өтілген жолды және орташа 
жылдамдықты табу керек.
v,м/с
t,c
ә)
20
10
0
2
4
6
8
v,м/с
t,c
a)
20
10
0
2
4
–10
–20
1-сурет
1-суреттегі боялған аудандар қозғалыстағы автомобильдің орын ауысты-
руының сан мәнін беретінін айта кетейік, себебі, 
аудан = 
1
2
 табаны биіктігі = 

16
= 
1
2
t(c) · v(м/с) = 
1
2
vt(м) = 
1
2
(+20) · 4 +
 
1
2
(–20) · 4 – 10 · 4 = 40 – 40 = 0;
 орын 
ауыстыру = 0 м. 
2. Осыған ұқсас екінші график бойынша мыналар анықталады: 
аудан = 
1
2
(20 · 4) + 
1
2
(20 · 4) = 10 · 4 + 10 ·
 4 = 80 
жүрілген жоë = 80 м;
орташа жылдамдық = 
жол
óàқыт
 = 
80
8 c
 = 10 м/с.
График  түрінде  шешілетін  мына  есептерді 
сабақта қарастырған орынды. 
1.  2-суретте  көрсетілген  график  бойынша 
коньки  тебушінің 
t
1 
=  3с, 
t
2 
=  4с  уақыт 
мезеттеріндегі жылдамдығын анықтаңдар.
2.    Алынған  нәтижелердің  негізінде  орын 
ауыстырудың  уақытқа  тәуелділік  немесе 
жылдамдықтың  уақытқа  тәуелділік  графигін 
тұрғызыңдар.
а)  1-кесте  бойынша  қозғалыстағы  дененің 
жылдам дығын  есептеңдер.  Дененің  1)  2с;  
2) 5 с-тан кейін қай жерде болатынын табыңдар.
1-
кесте
s
–20
– 10
0
10
20
20
20
t
0
1
2
3
4
5
6
ә) 2-кесте бойынша қозғалыстағы дененің жылдамдығын есептеңдер. 8 с-қа 
тең уақыттағы оның орташа жылдамдығын табыңдар.
2-
кесте
s, м
4
4
4
5
6
7
8
8
8
t, с
0
1
2
3
4
5
6
7
8
б) 3-кесте бойынша: 1) үдеуді; 2) орын ауыстырудың қосындысын есептеңдер.
3-
кесте
v, м/с
4
2
0
0
1
2
t, с
в) 4-кесте бойынша:
1) толық орын ауыстыруды; 2) орташа жылдамдықты есептеңдер.
4-
кесте
v, м/с
15
10
10
10
12,5
15
t, с
0
2
4
6
8
10
3. Автомобиль тыныштық күйінен тұрақты үдеумен қозғала бастайды. 20 с 
кейін оның жылдамдығы 15 м/с жетеді. Осыдан кейін ол осы жылдамдықпен 
60с  бойы  қозғалып,  ең  соңында  келесі  10  с  бойы  баяу  қозғала  отырып, 
тоқтайды. Осы қозғалыс үшін жылдамдықтың уақытқа тәуелділік графигін 
салыңдар, а) үдеуді; ә) жүріп өткен жолды есептеңдер.
t,c
Î
s,м
12
9
6
3
1
2
3
4
2-сурет

17
Қозғалыстың  салыстырмалылығы.  Кинематиканы  оқып-үйрену 
кезінде  оқушыларда  механикалық  қозғалыстың  салыстырмалылығы 
жайлы  білімдері  қалыптасуы  тиіс.  Классикалық  салыстырмалылық 
принципін Г. Галилей тұжырымдаған болатын. Тыныштық пен бірқалыпты 
түзусызықты қозғалыстың ажыратылмайтынын білдіретін бұл заң 
Галилейдің 
салыстырмалылық принципі деп аталады. Салыстырмалылық принципінен 
бірқатар  салдарлар  шығады,  оқушылар  оларды  игеруі  тиіс. 
Кеңістіктегі 
нүктенің  координаталары,  траектория  және  жылдамдық  ұғымдары 
салыстырмалы ұғымдар екеніне, олардың санақ жүйесін таңдап алуға тәуелді 
болатынына  назар  аудару  қажет.  Мысалы,  қозғалыстағы  жүрдек  пойызда 
отырған жолаушы терезеден сыртқа көз тастағанда, қоршаған сыртқы көрініс 
көз ілеспей артта қалып бара жатқан тәрізді болады. Жолаушы пейзаждың 
қозғалмайтынын  білсе  де,  алайда  пейзаж  оған  қатысты  қозғалып  бара 
жатқан  секілді  болады.  Механикалық  қозғалыстың  салыстырмалылығы 
сипатын дәлелдей отырып, материалды беру кезінде көркем әдебиеттен мысал 
келтіруге  болады.  Мысалы,  М.  Әуезовтың  “Менің  Үндістаным”  очеркінен 
үзінді келтірейік. “Біз мұхит үстінде ұшып келеміз, ал Жер көк пен көгілдір 
көкжиектің арғы жағында көзден ғайып болды. Төменде будақтаған бұлт, ал 
одан да төменірек, әріректе, тым алыста, жалтыраған теңіз... Әлде аспан ба 
екен? Бір мезет ұшақтың бауыры аспанға, ал біздің басымыз төмен қарай 
салбырап тұрғандай...”.
Одан  әрі  салыстырмалылық  принципінен  кейбір  шамалардың  абсолютті 
(түрлі  санақ  жүйелеріне  қатысты  инвариантты)  екені  де  шығатынын 
ескертеміз. Мысалы, денелердің арақашықтығы бұл денелердің қозғалысын 
қандай  санақ  жүйелерінде  қарастырып  отырғанымызға  тәуелсіз  болады. 
Оқиғалардың өту уақыттарының аралықтары жайлы да осыны айтуға болады. 
Егер  бір-біріне  қатысты  түзусызықты  және  бірқалыпты  қозғалатын  санақ 
жүйелерін қарастырсақ, онда үдеу де абсолют шама болып табылады. Одан 
әрі санақ жүйелерін енгізе отырып, бірқатар мысалдарда кез келген дененің 
әртүрлі  санақ  жүйесіне  қатысты  қозғалысының  түрліше  сипатталатыны 
анықталады. Мысалы, қозғалыстағы автомобильге қатысты одан тасталған 
алма түзусызықты қозғалыс жасайды, ал жолда тұрған бақылаушыға қатысты 
оның қозғалысы қисықсызықты болады.
Кинематикада барлық санақ жүйелерінің теңдігіне, бірақ есепті шешуде 
тиімдірек болатын санақ жүйесін таңдай білу керек екеніне назар аударған 
абзал.  Мысалы,  автомобильдің  қозғалысын  қарастырғанда,  санақ  денесі 
ретінде  Жерді  (немесе  оған  қатысты  тыныштықта  болатын  денені)  алған 
тиімді.
Оқушылардың назарын практикада жиі кездесетін бір дененің қозғалысын 
қарастырғанның өзінде бір-біріне қатысты қозғалыста болатын түрліше санақ 
жүйелерін алуға тура келетініне де аудару қажет. Мысалы, автомобильдердің 
бірін-бірі басып озуы, пойыздағы жағдай және т.б.
Сонымен  дененің  бір-біріне  қатысты  қозғалыста  болатын  екі  санақ 
жүйесіндегі  қозғалыстың  ерекшеліктеріне  тоқталу  қажет  болады.  Шартты 
түрде санақ жүйелерінің бірін тыныштықта деп алып, қозғалыстағы санақ 
жүйесіне  қатысты  орын  ауыстыруды  немесе  жылдамдықты  анықтауға