Ә. Әбдіхалықов, Қ. Әбдіхалықова микроэкономика пәнінен практикум
жүктеу 1,39 Mb.
|
3. Дұрыс/дұрыс емес (Иә/жоқ)
4. Жауаптың дұрыс нұсқасын табыңыздар 1. Пайдалылық дегеніміз: А) игіліктің келесі бірлігінен алынатын пайда В) қандай да бір тауардың өткіpe С) қандай да бір тауардың немесе қызметтің қажеттілікті өтеу қасиеті D) тек қана қызмет көрсету салаларының өтелуі E) игіліктің өтелу үрдісі мен пайдасы 2. Төменде көрсетілгендердің ішінен кейбір адамдар пайдалылық алса, енді біреулері пайдалылық алмайтындығын көрсететін тауарлар А) киім, тамақ В) темекі, көзілдірік, С) нан, баспана D) көлік, киім Е) барлығы
А) шекті пайдалылықтың кему заңы В) шекті пайдалылық С) табыстың шегерілу заңы D) жалпы пайдалылық Е) тұтынушының тепе-теңдік жағдайы 4. Шекті пайдалылық бұл ... А) қандай да бір тауардың өтеу қажеттігі В) тұтынушының жалпы табысының кему заңы С) игіліктің жалпылама бірлігі D) игіліктің қосымша бірлігінен алынатын пайдалылық Е) С және А жауаптары 5. Пайдалылықты ең жоғары деңгейге көтеру шарты: А) P=MC
В) PxX+PyY=R С) TC=AC+VC D) PxX*Py=R Е) MUa/Pa=MUb/Pb 6. Ютильмен нені өлшейді? А) сұраныс пен ұсынысты В) пайдалылықты С) тауар мөлшерін D) шығынды Е) талғамсыздық қисығын 7. Бюджеттің белгілі бір көлемде бір игілікті алуға аз шығын, ал келесісін алуға көп шығын жұмсай отырып, тұтынушының жалпы пайдалылықты көбейте алатын жағдайы А) жалпы пайдалылық В) шекті пайдалылық С) игіліктің пайдалылығы D) тұтынушылық тепе-теңдігі Е) шекті пайдалылықтың кему заңы 8. Бюджет сызығының теңдеуі А) PxX+PyY=R В) TC=AC+VC С) MUa/Pa=MUb/Pb D) U=f( Qi ) Е) Y+X=R
А) табыс пен баға пропорционал түрде өзгеруіне байланысты В) табыстың өзгеруіне байланысты С) шектеулі мөлшерге байланысты D) бағаның өзгеруіне байланысты Е) пайдалылыққа байланысты 10. Егер табыс пен баға пропорционалды түрде өзгеретін болса, онда бюджет сызығы қалай өзгереді? А) табыс өсетін болса, бюджет сызығы жоғары қарайды В) бюджет сызығы бұрылады С) табыс кемісе төмен қарай жылжиды D) А және С жауаптары Е) сол күйінде қалады 11.Қай кезде өндіріс ауқымының ұлғаюы фирмаға оң ықпалын тигізеді? А) егер ұзақ мерзімді орташа шығындар өнім көлемі ұлғайған сайын азая түсетін болса В) егер ұзақ мерзімді орташа шығындар өнім көлемі ұлғайған сайын өзгеріссіз қалатын болса С) егер ұзақ мерзімді орташа шығындар өнім көлемі ұлғайған сайын көбейе түсетін болса D) егер қысқа мерзімді шығындар көлемі ұлғайса Е) егер қысқа мерзімді шығындар тұрақсыз болса 12.Осы суретте көрсетілген бюджет сызығының жылжуы қандай жағдайға байланысты?  
А) бағаның өзгеруіне В) баға мен табыс тең болғанда С) тұтынушының табысының азаюына D) тұтынушының табысының артуына Е) тұтынушының табысының шексіздігі 13. Алмастырудың шекті нормасы нешеге тең? А) 4
В) 3 С) 2
D) 1 Е) 0
14. Комплементарлы тауарларды көрсетіңіз. А) шаңғы және кірпіш В) шай және сүт С) қант және автомобиль D) бензин және құрылыс материалдары Е) құрылыс материалдары және шаңғы 15. Талғамсыздық қисығының неше қасиеті қарастырылған? А) 3
В) 5 С) 8
D) 4 Е) ешқанлай қасиеті жоқ 16. Төмендегілердің қайсысы талғамсыздық қисығының қасиеті болып табылмайды. А) неғұрлым жоғары жатқан талғамсыздық қисығы пайдалылықты соғұрлым көп әкеледі. В) ол теріс көлбеу болып келеді. С) олар бір нүктеде қиылысады. D) олар қиылыспайды. Е) талғамсыздық қисығы солдан оңға қарай жылжыған сайын жазыңқы бола түседі. 17.Жанұя шығынын зерттеу негізінде өз атымен аталатын заңдылықты кім шығарды: А) Ф. Энгель В) А. Тюрго С) Э. Кондиляк D) Д. Рикардо Е) В және С жауаптары 18. Тұтынушы теориясының негізгі мазмұнын құраушылыр А) табыс, баға, көлем В) кіріс, көлем, құны С) кіріс, пайдалылық, баға D) пайдалылық, баға, мөлшер Е) табыс, баға, мөлшер 19. Ғылыми айналымға ағылшан философы И. Бентам қандай түсінік енгізді? А) шекті айналым В) бәсеке С) ақша қаражат D) сұраныс пен ұсыныс Е) пайдалылық 20. Пайдалылықтың қандай екі белгісі бар? А) «пайдалылық» пен «пайда және кіріс» В) «пайдалылық» пен «пайда және субьективті түсінік» С) «пайда» мен «талғам» D) «талғам» мен «субьективті түсінік» Е) «субьективті түсінік» пен «кіріс» 5. Есептер мен жаттығулар 1. Нанды тұтынудың шекті пайдалылығы келесі кестеде келтірілген:
Егер тұтынушы 3 бөлке нан сатып алатын болса, онда оның жалпы пайдалылығы қандай болар еді? 2. Х затын тұтынғандағы шекті пайдалылық келесі кестеде келтірілген:
Жалпы пайдалылықты табыңыздар 3. Суретте тұтынушының бюджеттiк сызығы көрсетiлген. Егер Ү тауарының бағасы 50 ақша бiрлiгi болса, тұтынушы табысы қандай болады:  Y
30
0 50 Х 4. Тұтынушының бюджет сызығы төмендегі суретте көрсетілген. Тұтынушының табысы 150 ақша бірлігіне тең. Бюджет сызығының теңдеуін жазыңыз:  Y
30 0 50 X
Кесте 4.1
6. Шығарылуы келтірілген есептер 1.Мына суретте тұтынушының талғамсыздық қисығы мен бюджет сызығы көрсетілген. Y тауарының бағасы 5 теңгеге тең. Тұтынушы табысын және X тауарының бағасын тауып, бюджет сызығының теңдеуін жазыңыз. 
Жауап. 1.PY=5; РХ=2; 2X+5Y=50; K=-2/5. 2.Тұтынушының пайдалылық функциясы мынадай: U=10X0,5*Y. Мұнда х және у тұтынушының бір айдағы осы тауарларды сатып алатын көлемін көрсетеді. Егер тұтынушы айына 25 дана Х тауарын тұтынатын болса, онда У тауарын пайдаланудың шекті пайдалылығы қандай? Жауап. 2. MUy=dU/dY=MUY/MUX=PX /PY. № 3. U=X*Y және 2X+3Y=6 Пайдалылық функциясының мәні ең жоғары болу үшін Х және У тауарларын қандай мөлшерде сатып алған жөн?
1. MUx/MUy=Px/Py; Y/X=2/3; Y= 2/3*X; X=3/2 ; Y=1. 7. Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар 1. Тұтыну теориясының мазмұнына қысқаша тоқталыңыздар 2. «Пайда» және «пайдалылық» ұғымдарының түсініктерінің айырмашылығы неде? 3. Тұтынушы тауарларды сатып алған кезде негізінен қандай қағидаларды ұстану керек? 4. Пайдалылықтың жалпы түрлерін атаңыз және оларға тән сипаттамаға тоқталыңыз. 5. Бюджет сызығы және оның қисықтарының өзгеру жағдайларын көрсетіңіз. 6. Талғамсыздық қисығы және оның қасиеттерін атаңыздар Ұсынылатын әдебиеттер 1. Құдайбергенова Г. Микроэкономика, Көкшетау, 2005 жыл, 41-56 беттер 2. Молдахметова А.Б. Өтебаев М.Ө. Микроэкономика, «Фолиант» Астана, 2007, 62-83 беттер 3. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. М.: Дело, 1997, с.96-118 4. Макконнелл, Брю «Экономикс», Москва, Туран, 1996 г., с. 88-95 5. Мамыров Н.К., Кулекеев Ж.А., Султанбекова Т.К. Микроэкономика, Алматы.: Экономика. КазГАУ 1997, с.200-208; 6. Гимранова Г.И. Такирова Г.А. Микроэкономика., Караганда 2005, с.41-50 7. Емцов М.Г., Лукин А.Ю. Микроэкономика М., МГУ, 1997 г. стр. 109-128
Кез келген өндіріс процесі ондіріс факторларының нақты сандық және сапалық үйлесімін талап етеді. Оны технология дейді. Өндіріс процесіне ғылыми-технакалық прогрестің нәтижелерін енгізген сайын технологияда жаңарып отырады. Жаңа технология өндіріс процесін жүргізудің және басқарудың жаңа әдістерін талап етеді. Жаңа технология шектелген экономикалық ресурстарды тиімді қолдана отырып, олардың көмегімен көп, сапалы және арзан өнім өндіру мүмкіншілігін береді. Өндіріс процесіне жаңа технология енгізгенде жұмыскерлердің жалпы және кәсіптік-техникалық білім деңгейлеріне, тәжірибелеріне қойылатын талаптар да өседі. Өндіріс функциясын талдағанда технологияның ролін және оның үнемі өзгеріп тұратынын естен шығармаймыз, бірақ өндірушінің қабылдайтын шешімі тұрақты (өзгермеген) технология шеңберінде жүзеге асады деген болжау жасаймыз. Сонымен қатар екі факторлы өндіріс процесі талқыланады. Тұрақты технология шеңберінде мейлінше көп өнім өндіру үшін қолданылатын өндіріс факторларының үйлесімі мен сол өндірілген өнім көлемінің арасындағы байланысты өндіріс функциясы дейміз. Егер өндірісте капитал мен еңбек ресурстары қолданса, қазіргі технология шеңберінде өндіріс функциясын былай көрсетеміз: 
мұндағы Q - өндірілген өнім көлемі, f - функционалды байланысты көрсететін белгі, L - еңбек ресурсы, К- капитал ресурсы. Егер өндіріске жаңа технология енгізілсе, онда басқа өндіріс функциясы пайда болады. Әр түрлі өндіріске тән өндіріс функциясы болғанымен, оларға ортақ қасиеттер бар:
өндіріс көлемін өзгертпей-ақ, өндірісте қолданатын факторларды бір-бірімен алмастыру және толықтыру мүмкіншіліктері бар, бірақ толықтыру мен алмастырудың шегі болады; егер өндірісте қолданатын басқа факторлар тұрақты болса, бір факторды өзгерте отырып, өнім көлемін өсірудің шегі болады; өндіріс функциясы, нақты өндіріс факторларының үйлесіміне сәйкес келетін ең көп өнім көлемін көрсетеді; әрбір өндіріс функциясы факторлардың арасындағы бір ғана технологиялық байланыстарды сипаттайды. Технология өзгерсе, өндіріс функциясы да өзгереді; өндіріс функциясы өндіріс факторларының тек қана технологиялық тиімді үйлесімдерін көрсетеді. Өндірістің функциясы кез келген өндіріс үшін нақты мәліметтерге сүйене отырып анықталады. Оны анықтау өндірісті жоспарлау үшін қажет болады. Фирма өзінің өндіріс факторларының бір бөлігін өзгертіп, енді бір бөлігін (өндірістік қуаттылығын) өзгерте алмайтын уақыт қысқа мерзімді кезен деп аталады. Бұл мезгілде фирма өзінің айнымалы факторларын шұғыл өзгертуге мүмкіндігі бар, олардың санатын еңбек, шикізат, қосалқы бөлшектер, көмекші материалдар, отын тағы басқалар жатады. Ұзақ мерзімді кезең деп фирма өзі пайдаланатын ресурстардың барлығын, оған қоса өндірістік қуаттылығының мөлшерін өзгертуге мүмкіндігі бар уақытты айтамыз. Бұл мерзім өзінің ұзақтығы бойынша бірнеше фирмалар осы саладан кетіп, енді біреулері осы салаға ену үшін жеткілікті болады. 2. Негізгі ұғымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар А) Шекті өнім Ә) Мезеттік (лездік) кезең Б) Ауқымның оң тиімділігі В) Орташа өнім Г) «Ақырғы өнім» Ғ) Ұзақ мерзімді кезең Д) Технологиялық тиімділік Е) Жалпы өнім Ж) Ауқымның теріс тиімділігі З) Тұтыну тауарлары И) Өндірістің белгілі факторының шекті өнімі деп К) Ауқымның тұрақты тиімлігі Л) Қысқа мерзімді кезең М) Өндірістік функция (атқарылым) Н) Изокванта
2. Фирманың өнім көлемі өскен сайын оның ұзақ мерзімді орташа шығындарының кеми түсуі 3. Өндірісте аяқталған және өзінің пайдалану саласына түсетін өнім 4. Ақырғы өнімнің, үй шаруашылығында пайдаланатын тұрғындардың қажеттілігін тікелей қанағаттандыру мақсатында жұмсалатын бөлігі 5. Өндіріс факторларының кез келген жиынтығы мен факторлардың осы жиынтығынан өндірілетін өнімнің барынша мүмкін көлемінің арасындағы қатынас 6. Шекті өнім факторын пайдаланудың арқасында жалпы өнімнің белгілі бір дәрежеге өсе түсуі 7. Өзі пайдаланатын ресурстардың барлығын, оның ішінде өндірістік қуаттылығының мөлшерін де өзгертуге мүмкіндігі бар уақытты аралығы 8. Фирманың өнім өндіру көлемі өскен сайын оның ұзақ мерзімді орташа шығындарының арта түсуі 9. Өзі пайдаланатын ресурстардың кейбірінің көлемін өзгертіп ал кейбірінің көлемін өзгерте алмайтын аралығы 10. Өндірілген өнімнің оны шығаруға кеткен шығынға (ресурсқа) қатынасы 11. Өндіріс факторларының бәрі тұрақты болып есептелетін уақыт аралығы 12. Фирманың өнім өндіру көлемі өскен сайын оның ұзақ мерзімді орташа шығындарының бір қалыпты қалуы 13. Өнім өндіру барысында қандай да бір факторды ең болмағанда бір бірлікке аз пайдаланып ал қалған факторлардың ешқайсысында көп пайдаланбайтын өндіріс тәсілі 14. Басқа өндіріс факторлары тұрақты деп есептегенде, зерттеліп отырған фактордың белгілі санын пайдалану арқылы өндірілген өнім саны 15. Өндірістің басқа факторлары тұрақты болған кездегі белгілі бір өндіріс факторын ұлғайту нәтижесінде алынған қосымша өнім 3. Дұрыс/дұрыс емес
4. Жауаптың дұрыс нұсқасын табыңыздар 1. Өндірістік функция деп мынаны айтамыз: А) өнім көлемі мен өндіріс факторларының арасындағы байланысты; В) өндіріс факторларының белгілі бір құрамын пайдаланғанда өндірілетін өнімнің ең жоғары көлемі; С) жоғарыда айтылғандардың бәрі дұрыс. 2. Өндіріс факторлары дегеніміз: А) өндірістік процесте қолданылатын шикізаттар, құрал-жабдықтар және еңбек күштері; В) өндірісте алынатын дайын өнім көлемі; С) А және В пункттері; D) жоғарыда айтылғандардың бәрі дұрыс.
А) өндіріс факторларының Т есе өсуі өндірілетін өнім көлемін де осы шамаға өсіреді; В) қолданылатын өндіріс факторларының көлемінің артуы өндіріс факторларын төмендетпейді; С) тек қана бір фактордың санын арттыру нәтижесінде өнім көлемін өсіргенімен оның шекті тиімділігі кемиді; D) өндіріс факторлары бірін-бірі алмастырады және толықтыра да алады; Е) В, С және D пункттері дұрыс. 4. Қысқа мерзімді кезең дегеніміз: А) негізгі өндірістік қорлардың көлемдері тұрақты болатын уақыт аралығы; B) өндірісте қолданылатын материалдар мен шикі заттардың құны тұрақты болатын уақыт аралығы; C) негізгі өндірістік қорлардың көлемдері айнымалы болатын уақыт аралығы; D) жоғарыда айтылған тұжырымдардың ешқайсысы да дұрыс емес. 5. Ұзақ мерзімді кезеңде өндірістік процесте қолданылатын: А) факторлардың бәрі де тұрақты болады; B) факторлардың бәрін де өзгертуге болады; C) еңбек факторларын ғана өзгертуге болады; D) жоғарыда айтылғандардың бәрі дұрыс. 6. Өндірістік процесте қолданылатын еңбек күштері айнымалы деп, ал қалған факторлар тұрақты деп жорамалдасақ, онда еңбектің орташа өнімділігі былай анықталады: А) APL = Y / K; B) APL = Y / L; C) APL = dY / dL; D) APL = ∆Y / ∆K. 7. Капиталдың орташа өнімі дегеніміз: А) өндірістегі басқа факторлар тұрақты болып, тек қана капитал айнымалы болған жағдайдағы осы фактордың біреуінің шығаратын өнімі; B) өндірістегі басты өндірістік қорларды тиімді пайдалану немесе қор қайырымы деп аталады; C) жоғарыда айтылғандардың бәрі дұрыс.
А) әрбір қосымша жалданылатын еңбек күшінің өндіретін қосымша өнімін атаймыз; B) еңбек күшінің орташа өнімін атаймыз; C) жалдаған еңбек күштерінің жалпы өнімін атаймыз; D) еңбек күшін 1%-ке арттырғанда алынатын қосымша өнімді атаймыз.
Қарастырып отырған фирмада еңбек айнымалы, ал қалған факторлар – тұрақты делік. Төмендегі кестеде осы фирманың өнімдері мен жұмысшыларының арасындағы байланыс бейнеленген:
9. Шекті өнім қай жұмысшыны жалдағанда төмендей бастайды: А) 6-жұмысшыны; B) 4-жұмысшыны; C) 3-жұмысшыны D) 2-жұмысшыны; Е) 1-жұмысшыны. 10. 6-жұмысшының шекті өнімі: А) 180 дана болады; B) 30 дана болады; C) 15 дана болады; D) шамасы теріс сан болады; Е) берілген деректерге сүйеніп анықтау қиын. 11. Неше жұмысшы жалдағанда орташа өнім ең жоғары мәніне тең болады: А) 6 жұмысшы; B) 5 жұмысшы; C) 4 жұмысшы; D) 3 жұмысшы; Е) 2 жұмысшы. 12. Егер өндірістік процесте өлшем капитал мен өлшем еңбек қолданылса, онда жоғарыдағы функцияны пайдаланып өндірілетін өнім көлемінің ең жоғары мөлшері қандай болатынын тап: А) 15; В) 20;
С) 10; D) 100;
13. Капиталды еңбек күшімен алмастырудың немесе алмастырудың шекті нормасы (VRTS); А) Өндірістік процесте еңбек пен капиталды пайдаланудың тиімділігін көрсетеді; В) Өндірістік процестегі технологияның деңгейін анықтайды; С) Өндірістік процесте өнім көлемін өзгертпей бір еңбек кұшінен бас тартқанда, оның орнына неше капитал пайдалануға болатынын көрсететін шама; D)Жоғарыда айтылғандардың бәрі дұрыс емес; 14. Графикте екі изокванта берілген, бұлар белгілі бір өнім көлемін өндірудің түрлі тәсілін көрсетеді. Қай изоквантада MRTS-тің шамасы көп болады. А) А изоквантасында; В) В изоквантасында; С) В изоквантасында қиылысу нүктесіне дейін; D) Деректер жеткіліксіз; 15. Жалақы мөлшерлемесі теңге, ал капиталдың бір өлшемінің бағасы теңге деп жорамалдайық. Осы факторлардың белгілі бір құрылымын пайдаланғанда: MP = , MP = десек,онда фирма өндірісті тиімді пайдалану үшін: А) Еңбек күшін капиталдан гөрі көбірек пайдаланады; В) Капиталды еңбек күшінен гөрі көп пайдаланады; С)Екеуін де бірдей мөлшерде пайдаланады; D) Дұрыс жауап беруге деректер жеткіліксіз; 16. Келесі графикте изокванта берілген, ол төмендегі айтылғандардың қайсысын сипаттайды: А) Факторлар бірін-бірі толық ауыстыра алады; В) Факторлар бірін-бірі толықтырады; С) Факторлардың бірін-бірі ауыстыруы бір нүктеде ғана орындалады; 17. Берілген фирмада еңбектің орташа өнімділігі әрдайым оның шекті өнімділігінен жоғары болады деп жорамалдайық. Егер фирма өндіріс процесінде қосымша жұмыс күшін қолданады десек, оның 1 сағатта шығаратын өнім көлемі қалай өзгереді? А) өседі; В) кемиді; С) жауап беруге болатын деректер жеткіліксіз; D) жоғарыда айтылғандардың бәрі дұрыс емес; 18. Фирмадағы жұмысшылар санының 5%-ке көбейіп өнім көлемін 6 процентке өсіреді. Осы мәліметке сүйеніп, төмендегі тұжырымдардың қайсысын мақұлдауға болады: А) шекті өнім орташа өнімнен көп; В) орташа өнім шекті өнімнен көп; С) еңбек факторының икемділігі 1-ден көп; D) орташа және шекті өнімдер туралы қорытынды жасауға деректер жеткіліксіз; E) A және C пункттері дұрыс. 19. Фирмада қолданылатын капиталды 100-ден 160 өлшемге дейін өсіргенде, өнім көлемі 50-ден 70 өлшемге дейін көбейді. Егер фирма қолданылатын капиталды тағы 3%-ке өсірсе, онда өнім көлемі қаншаға көбейеді: А) 1; B) 2; C) 3; D) 4 20. Қарастырып отырған фирмадағы өндірістік процесс келесі функция арқылы бейнеленген: Ү = 0,7 L. Онда осы фирмада: А) еңбектің орташа өнімі шекті өнімінен гөрі тезірек өседі; В) орташа және шекті өнімдер бір-біріне сәйкес түрде өседі; С) шекті өнім өнімнен гөрі тезірек өседі; 5. Есептер мен жаттығулар 1. Төменде берілгендер бойынша фирманың орташа және шекті өнімдерін табыңыздар
Ауқымның теріс әсері нешінші жұмысшыдан басталады 2. Фирма құрал-жабдықты жалға алғаны үшін күніне 200 мың а.б., ал еңбек ақы үшін 100 мың а.б. төлеп тұрады. Өндіріс барысында фирманың пайдалатын еңбек пен капиталының шекті өнімдері сәйкесінше 0,5 және 1 тең. Фирма пайданы барынша жоғарылату тұрғысынан алғанда осы факторлрадың ең тиімді үйлесімін қолданып тұр ма? 3. Фирманың өндірістік функциясы мынаған тең 2 = К1/4L3/4. Капиталдың бағасы 4 мың а.б., ал еңбектің бағасы 12 мың а.б. 300 мың бірлік өнім өндіру үшін фирмаға қанша көлемде капитал мен еңбек қажет? 6. Шығарылуы келтірілген есептер №1. Кәмпит өндіретін фирма ресурстардың түрлі үйлесімін пайдаланатын үш түрлі технологияның біреуін таңдайды. Бұл технологиялардың үйлесімдері 5.1 кестеде берілген. Кесте 5.1
(L – еңбек; К – капитал; барлық көрсеткіштер бір апта ішіндегі өнім бірлігілмен алынған) Еңбектің бағасы 200 долл., ал капиталдың бағасы – 400 долл. а) Әр өнім көлеміне сәйкес фирманың қандай технологияны таңдайтынын анықтаңыздар б) әр өнім көлемінде шығынның қанша болтынын есептеп шығарыңыздар в) Еңбектің бағасы 300 долл. өсті, ал капиталдың бағасы сол қалпы қалды деп ұйғаралық. Бағаның осы өзгерісі фирманың технология түрін таңдауына әсер ете ме? Шығарылуы 1.а) и б) 5.2. кестені қараңыздар в) и г) 5.3 кестені қараңыздар Кесте 5.2
Кесте 5.3
№ 2. Қысқа мерзімді кезеңде фирма еңбектің көлеміне әсер еткенімен капиталдың көлеміне ықпал жасай алмайды. 5.4 кестеде осы өздеріс көрсетілген. Кесте 5.4
а) еңбектің шекті өнімін және еңбектің орташа өнімін анықтаңыздар (MPL) және (APL). б) MPL и APL қисықтарын салыңыздар в) еңбектің қандай деңгейінде MPL және APL қисықтары қилысады. г) капиталдың шығындарының өзгерісі MPL қисығын өзгеріске ұшырата ма?
а) 5.5 кестені қараңыз Кесте 5.5
7. Бақылау сұрақтар мен тапсырмалар 1.Өндіріс теориясы дегеніміз не? 2.Жалпы, орташа және шекті өнімдердің түсінігін сипатаңыз 3.Фирманың өндірістік функциясы дегеніміз? 4.Мерзімді кезеңдер нешеу және олардың әрқайсысына сипаттама беріңіздер, 5.Шекті өнімнің кему заңын түсіндіріңіздер 6. Қандай өндіріс факторларын білесіз? 7. Изоквана ұғымының мәнін түсіндіріңдер 8. Өндіріс факторларының үйелсімділігі дегенді қалай түсіндіресіз? Ұсынылатын әдебиеттер 1. Құдайбергенова Г. Микроэкономика, Көкшетау, 2005 жыл, 68-82беттер 2. Молдахметова А.Б. Өтебаев М.Ө. Микроэкономика, «Фолиант» Астана, 2007, 87-104беттер 3. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. М.: Дело, 1997, с.135-152; 4. Макконнелл, Брю «Экономикс», Москва, Туран, 1996 г., с. 96-115; 5. Мамыров Н.К., Кулекеев Ж.А., Султанбекова Т.К. Микроэкономика, Алматы.: Экономика. КазГАУ 1997, с.212-218; 6. Гимранова Г.И. Такирова Г.А. Микроэкономика., Караганда 2005, с.89-104 7. Емцов М.Г., Лукин А.Ю. Микроэкономика М., МГУ, 1997 г. стр. 172-185
Өндіріс шығындары деп өнім өндіру барысымен тікелей байланысты шығындарды айтады Айналыс шығындары дегеніміз өнім өткізуге байланысты шығындар. Өнім өндіру барысында фирмалар өздеріне қажетті ресурстарды өзге фирмалармен сатып алумен қатар өздерінің қолда бар ресурстарында пайдалануы мүмкін. Осыған байланысты шығындар сыртқы және ішкі болып бөлінеді. Сыртқы (айқын) шығындар деп фирманың өзге фирмалардан сатып алатын ресурстары мен қызметтеріне төлейтін төлемдерін немесе жұмсалымдарын айтады. Мұндай шығындар қатарына: шикізат, отын, жанар-жағармай, қосалқы бөлшіктер сол сияқты көліктерді пайдалану шығындары, жалға алынған мүліктерге төленетін төлемдер тағы басқалар жатады. Сонымен қатар, өндіріс барысында фирма өзіне тиесілі ресурстарды пайдалануы да мүмкін. Мұндай жағдайда да фирма белгілі бір шығындарға баруға мәжбүр болады. Мұндай шығындар ішкі (айқын емес) шығындар деп аталады. Қайтарылмайтын шығындар дегеніміз бір рет қана төленіп еш қандай жағдайда қайтарып алу мүмкіндігі болмайтын шығындар.
Тұрақты шығындар (FC) деп - қысқа мерзімді кезеңде өнім шығару көлемінің өзгеруіне тәуелді болмайтын шығындарды айтамыз. Оларға мыналар жатады: амортизациялық өтемдер, жал төлемі, тұрақты салықтар, сақтандыру төлемдері, фирма басшыларының жалақасы т.б. Айнымалы шығындар (VC) деп - шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен бірге өзгеретін (яғни оған тәуелді) шығындарды айтамыз. Айнымалы шығындарға : шикізатқа кеткен шығындар, жұмысшылардың жалақысы, салықтар, энергия мен отын ресурстарына, траснпорттық қызметтерді төлеуге кететін шығындар және т.б. жатқызамыз. Тұрақты шығындар мен айнымалы шығындардың қосындысы жалпы шығындарды құрайды, яғни: ТС = FC + VC Орташа және шекті шығында. Өндірістік шығындарды талдағанда, жалпы шығындармен қатар орташа және шекті шығындарды да өте жиі қолданамыз. Орташа шығындар фирманың бір өнім бірлігіне жіберген шығындарын көрсетеді. Орташа тұрақты шығындар (AFC ) – тұрақты шығындардың өнім көлемінің қатынасына тең. Орташа айнымалы шығындар (AVC) айнымалы шығындардың өнім көлеміне қатынасына тең. Орташа жалпы шығындар (ATC) жалпы шығындардың өнім көлемінің қатынасына тең. Бұл анықтамалар келесі теңдеу түрінде жазып көрсетуге болады: TC VC FC ATC = ------ ; AVC = ------ ; AFC = ------ . Q Q Q Шекті шығындар (MC) – қандай да бір тауардың қосымша (келесі) бірлігін өндіруге байланысты туындайтын шығындар. Басқаша айтқанда, шекті шығындарды табу үшін қатар тұрған екі жалпы шығындарды немесе екі айналым шығындарды бір-бірінен алып тастау жеткілікті. MC = (TC2-TC1)/(Q2-Q1)=ΔTC/ΔQ=ΔVC/ΔQ Фирманың жалпы табысы нарықтағы фирманың берілген өнімді сатудан алатын түсімді айтады. Жетілген бәсекеде, егер сату көлемі - Q, P – нарықтағы өнім бағасы болса, жалпы табыс TR = PQ тең болады. Егер фирма монополистік болса, онда оның ақшалай түсімі P(Q)Q тең. Бұнда P(Q) - өнімге деген нарықтық сұраныс функциясына кері функция. Шекті табыс (MR) - өнім шығару көлемін бір бірлікке ұлғайтқаннан кейінгі жалпы табыс өсімі: Фирманың пайдасы (П) – жалпы табыс пен жалпы шығынның айырмасына тең. П = TR –TC 2. Негізгі ұғымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар А) Жабу сомасы Ә) Пайда
Б) Өндіріс шығыны В) Қысқа мерзімді кезең Г) Тікелей шығын Ғ) Жанама ишығын Д) Изокоста Е) Шекті өнімділіктің қысқару нүктесі Ж) Өзіндік құн З) Тұрақты шығын И) Айналым шығыны К) Жалпы өнім Л) Қайтарылмайтын шығын М) Сыртқы шығын Н) Зиянсыздық нүктесі О) Изокванта 1. Мерзімді кезеңдегі фирманың өндірілген өнімнің шамасына байланыссыз шығындар. 2. Кейбір тауармен тікелей байланысты емес, тұтасымен фирмаға қатысты шығындар. 3. Басқа өндіріс факторларды тұрақты деп есептемегенде, зерттеліп отырған фактордың белгілі санын пайдалану арқылы өндірілген өнім саны. 4. Бір рет ғана жұмсалып ешқандай жағдайда қайтарып алу орнын топтыру мүмкіндігі жоқ шығындар. 5. Белгілі бір ақша бірлігіне сатып алуға болатын екі түрлі факторлардың түрлі үйлесімі. 6. Фирма өзіне қажетті ресурстарды басқа фирмалардан сатып алатын және осыған кеткен шығын. 7. Өндірілген өнімді өткізуге байланысты туындайтын шығындар. 8. Ауыспалы факторларды пайдаланғаннан кейінгі оның шекті өнімнің қысқаруы басталатын шекара. 9. Өндірісті және өткізу қызметіне қолданылатын өндіріс факторларынан кеткен шығын 10. Кәсіпорынның өнім өндірісі мен оны өткізуге кеткен ағымдық шығындарының ақшалай формасы 11. Тікелей тауарға немесе қызметке қатысты шығындар 12. Өткізуден түскен түсім мен ауыспалы шығындардың барлық сомасының айырмашылығы айтылады 13. Фирмаға оның барлық шығындарының орнын жауып нөлдік пайда әкелетін өндіріс көлемі мен түсім. 14. Белгілі бір өнімді шығаруға кететін шығындардың түрлі үйлесімділігін, түрлі жағдайларын көрсететін сызық 15. Тауарды сатудан түскен түсім мен өндірістік шығынның айырмасы ретінде сипатталады. 16. Өндірістің кейбір факторларының шығыны өзгере алмайтын өндіріс кезеңі. 3. Дұрыс/дұрыс емес
4. Жауаптың дұрыс нұсқасын табыңыздар 1. Экономикалық шығындар құрамына: A)айқын және айқын емес шығындар, сондай-ақ кәдімгі пайда да косылады; B)айқын шығындар қосылып, айқын емес шығындар қосылмайды; C)айқын емес шығындар қосылып, айқын шығындар ескерілмейді; D)айқын және айқын емес шыындар қосылмайды.
A)бухгалтерлік шығындар + экономикалық шығындар = кәдімгі пайда; B)экономикалык, пайда — бухгалтерлік пайда = айқын шығындар; C)бухгалтерлік пайда - айқын емес шығындар = экономикалық пайда; D)экономикалық пайда - айқын емес шығындар = бухгалтерлік пайда; E)айқын шығындар + айқын емес шығындар = бухгалтерлік шығындар. 3. Ұзақ уақыт мерзімінде: A)барлық шығындар айнымалы болады; B)барлық шығындар тұрақты болады; C)айнымалы шығындар тұрақты шығындарға қараганда тез өседі; D)тұрақты шығындар айнымалы шығындарға қарағанда тез өседі. 4. Қысқа мерзім аралығында: A)барлық шығындар айнымалы болады; B)барлық шығындар тұрақты болады; C)шығындар тұрақты және айнымалы болып бөлінеді; D)тұрақты шығындар айнымалы шығындарға қарағанда тез өседі. 5. Төменде көрсетілгендердің қайсысы жалпы шығынды сипаттайды: A)∆МС;
b)VC - ҒС; C)FС + VC +MC; D)ҒС + VC; E)(ҒС + VC)/Q. 6. Орташа жалпы шығындар дегеніміз өнімнің бір данасын өндіруге жұмсалатын: A)тұрақты және айнымалы шығындар; B)тұрақты шығындар; C)айнымалы шығындар; D)шекті шығындар. 7. Төменде көрсетілген формулалардың қайсысы орташа айнымалы шығынды көрсетеді: A)FC/Q ; B)TC/Q;
C)VC/Q; D)АТС/∆Q
8. Фирмада қолданылатын жалпы тұрақты шығын шамасының өзгеруі төмендегі көрсеткіштердің қайсысына әсер етпейді: A)орташа айнымалы шығынға; B)орташа жалпы шығынға; C)орта тұрақты шығынға; D)шекті шығынға; E)орташа айнымалы және шекті шығынға. 9. Төмендегі формуланың қайсысы шекті шығынды, көрсетеді: A)TC/Q;
B)ATC/∆Q; C)FC/Q;
D)(PQ)/Q; E)FC/Q. 10. Шекті шығын: A)өнім көлемі бір мөлшерге өзгергендегі орташа жалпы шығынның өзгеруін көрсетеді; B)қосымша бір өлшем өнім өндіруге қажет өндірістік шығындар; C)өнімді 1%-ке арттыру үшін жұмсалатын қосымша шығындар; D)жоғарыда айтылғандардың бәрі дұрыс. 11. Орташа айнымалы шығынның ен, төменгі мәні: A)шекті шығынның ең төменгі нүктесінде орналасады; B)оның шекті шығын қисығымен қиылысатын нүктесінде болады; C)орташа тұрақты шығын қисығымен қиылысқан нүктеде болады; D)жоғарыда айтылғандардын, бәрі дұрыс. 12. Төмендегі графикте А нүктесіндегі орташа жалпы шығын көлемі В нүктесіндегі орташа жалпы шығыннан: A)аз;
B)көп: C)тең.
 1
13. Егер ресурс бағалары қымбаттаса, онда: A)орташа тұрақты шығындар көтеріледі; B)орташа шығындар көтеріледі; C)шекті шығындар азаяды. 14. Егер шекті шығындар орташа жалпы шығындардан жоғары болса, онда қосымша факторларды пайдалану: A)орташа жалпы шығынды көбейтеді; B)орташа жалпы шығынды азайтады; C)орташа тұрақты шығынды өсіреді; D)жоғарыда айтылғандардың бәрі дұрыс. 15. Фирманың орташа айнымалы шығыны — 2 теңге, ал орташа тұрақты шығын - 0,5 теңге болса, онда 500 дана өнім шығаруға қажет жалпы шығыны қандай болмақ: A)2,5 тг; B)1250 тг; C)750 тг, D)1100 тг; Е) анықтау үшін берілген деректер жеткіліксіз. 16. Мына суреттегі деректерді пайдаланып, өнім көлемі 8 данаға тең болған жағдайдағы жалпы шығынды анықта: A)96;
B)80; C)16;
D)48 
17. Фирманың 36 дана өнім өндірген кездегі орташа тұрақты шығыны 15 өлшем болды. Мына суреттегі деректерге сүйене отырып, осы фирманың 40 дана өнім өндірген кездегі орташа айнымалы шығынын анықта: A) 15; B) 16,5;
C) 30; D) 21,5.
18. Изокоста дегеніміз: A)жалпы құңдарының қосындысы бірдей болатын капитал мен еңбектің түрлі құрыльмдары орналасқан түзу сызық; B)өндірістік процесте шығарылатын тұрақты өнім көлемі; C)өнім өндіруде жұмсалатын тұрақты орташа шығындар құрылымы; D)жоғарыда айтылғандардың ешқайсысы де дұрыс емес. 19. Фирма балмұздақ шығару үшін қант, сүт және шығындар пайдаланады делік. Белгілі бір себептермен балмұздақтың негізгі сыңары қанттың бағасы жоғарылады дейік. Изокоста сызығы еңбек күші мен балмұздақ дайындауға кететін тағамдардың (Т) құрылымын көрсетеді десек, онда қантты Е бағасының өзгеруі изокостаны қалай өзгертеді: 
A B C D і 
E F 20. Фирма ресурстар шығынын 10%-ке өсірген жағдайда өнім көлемі 15%-ке өсетін болса, онда: A) ауқымның әсері теріс болады; B) ауқымның әсері оң болады; C) өнімділіктің азаю заңы әсерін тигізеді;
A) ұзақ мерзімдегі орташа шығын тұрақты болады; B) ұзақ мерзімдегі орташа шығын кемиді; C) ұзақ мерзімдеп орташа шығын өседі. 5 Есептер мен жаттығулар 1. Кестенің мәліметтері бойынша табыңыздар: VС (5), МС (3), ТС (2), VС (2), ТС (3), ҒС (3), АVС (5), АТС (2), АҒС (4) Кесте 6.1
2. 30 теледидар жасап шығарған кездегі шығын 10 000 ақша бірлігін құрайды, ал 50 теледидар шығарғанда 14 000 ақша бірлігіне тең болады. Шекті шығындар тұрақты. 60 теледидар шығару кезіндегі шекті шығынды, жалпы және айнымалы шығынды есептеңіздер. 3. Орташа айнымалы шығындар функциясы мынадай: АVС =10 + 2Q. Шекті шығындар функциясының алгебралық өрнегін табыңыздар. Тұрақты шығындар 200 ақша бірлігіне тең: А) 12 + 10Q. В) 10 + 2Q3. С) 12 + 1Q + 2Q. D) 10 + 4Q. Е) 10 + 2Q. 3 Егер фирма қолданатын капиталын 120-дан 150 ге дейін, ал еңбек бірлігін 500-ден 625-ке дейін ұлғайтқан кезде, шығарылған өнім 200-ден 220-ға өссе өндіріс ауқымы қандай мәнге ие болады? 4. Орташа айнымалы шығындар функциясы мынадай: АVС =10 + 2Q. Шекті шығындар функциясының алгебралық өрнегін табыңыздар. Тұрақты шығындар 200 ақша бірлігіне тең. 5. Фирманың жалпы шығын функциясы TC=30+5Q+Q2. Тұрақты, айнымалы, шекті, орташа жалпы, орташа тұрақты, орташа айнымылы шығындардың функіиясын жазыңыздар. 5. Фирманың тұрақты шығыны 80 ақша бірлігі екені белгілі. Ал оның шекті шығынының функциясы МС=30–10Q+3Q2+1,6Q.3 Өнім шығару көлемі 3 ке тең болғандағы фирманың жалпы шығындарын есептеңіздер. 6. Шығарылуы келтірілген есептер 1.Орташа айнымалы шығындар мына AVC=2Q+6 формуламен берілген.Өнім шығару көлемі 30-ға тең болғанда жалпы шығындардың мөлшері қандай болады, егер тұрақты шығындар 200-ге тең болса? Өнім шығару көлемі 20 болғандағы жалпы айнымалы шығындарды анықтаңыз. 2.Фирманың жалпы тұрақты шығындары 300-ге тең.Графикте көрсетілген деректерді пайдаланып, өнім көлемі 15-ке тең болғандағы орташа айнымалы шығындардың мөлшерін анықтаңыз. 
Жауаптары: 1.AVC=2Q+6; FC=200; TC=200+2Q2+6Q; TC(30)=200+2*302+6*30=2180. VC=AVC*Q=2Q2+6Q; VC(20)=2*400+6*20=920. 2.FC=300; AC(15)=40; TC(15)=15*40=600; VC(15)=TC(15)-FC=600-300=300; AVC(15)=VC(15)/15=300/15=20 7. Бақылау сұрақтар мен тапсырмалар 1. Өндіріс шығыны және кәсіпорын шығындарының ақшалай формуласы. 2. Қысқа мерзімді кезеңдегі шығындар қисығының түрлеріне тоқталып олардың қисықтарын қарастырыңыздар. 3. Масштабтың оң, теріс және тұрақты тиімділіктері дегеніміз не және бұл тиімділіктер қандай жағдайда көрініс береді? 4. Орташа шығындар түрлеріне тоқталып олардың грайиктерінің ерекшеліктерін атаңыздар 5. Шекті шығындар мен орташа шығындардың арасындағы өзара байланысты қарастырыңыздар 6. Табыс, пайда ұғымдарына кеңірек тоқталыңыздар Ұсынылатын әдебиеттер 1. Құдайбергенова Г. Микроэкономика, Көкшетау, 2005 жыл, 83-98беттер 2. Молдахметова А.Б. Өтебаев М.Ө. Микроэкономика, «Фолиант» Астана, 2007, 105-129 беттер 1. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. М.: Дело, 1997, с. 135-152; 2. Макконнелл, Брю «Экономикс», Москва, Туран, 1996 г., с. 116-214; 3. Мамыров Н.К., Кулекеев Ж.А., Султанбекова Т.К. Микроэкономика, Алматы.: Экономика. КазГАУ 1997 с.219-228; 4. Гимранова Г.И. Такирова Г.А. Микроэкономика., Караганда 2005, с.106-120 5. Емцов М.Г., Лукин А.Ю. Микроэкономика М., МГУ, 1997 г. стр. 172-185 7. ЖЕТІЛГЕН БӘСЕКЕ НАРЫҒЫНДАҒЫ ҰСЫНЫС 1. Қысқаша теориялық материалдар Бәсеке дегеніміз нарықтық шаруашылықтың субъектілерінің жекелеген экономикалық мүдделерін жүзеге асыру барысында бір-бірімен қоғамдық қақтығыстарға түсуі болып табылады. Іс жүзінде бәсеке қосымша пайданы алу үшін өндірістік факторларға қол жеткізу мақсатындағы ұмтылыс талаптарынан туындайды. Фирмалардың іс-әрекеттеріне қарай бәсекелестік күрес екі түрлі әдіске бөлінеді: бағалық бәеке бағадан тыс бәсеке Бағалық бәсеке дегеніміз тауар өндірушілердің арасындағы өндірістік шығындарды азайту арқылы жүргізілетін күрес. Бағалық бәсеке кезінде таурлардың сапасы, сипаты, түрі өзгеріссіз қалады. Бағадан тыс бәсеке мына төмендегі факторлардан тұрады: тауардың сапасы, өндірістің техникалық теңдеуі тауар сатылғаннан кейігі қызмет көрсетулері (гарантия) алмастырғыш тауарлар шығару жарнама Бәсекенің мынандай екі түрлі нысаны болады: жетілген бәсеке жетілмеген бәсеке Жетілмеген бәсекенің түрлері: Монополия («моно» - жалғыз) Олигополия (бірнеше) Монополиялық бәсеке Кесте 7.1 Рынок жағдайының салыстырмалы кестесі
Фирма жетілген бәсеке рпыногының субъектісі болу үшін мынадай бес түрлі шарт орындалу керек: 1. Фирмалар жалпы рынокпен салыстырғанда шағын болады. 2. Фирмалардың өндіретін тауцарлары барлығында бірдей болып келеді. 3. Сатып алушылар сатушылардың бағасы туралы жақсы хабардар. 4. Сатушылар бір-біріне тәуелсіз. 5. Фирмалар салаға оңай кіріп- шыға алады. Төмендегі графикте жетілген бәсеке рыногындағы фирманың ұсыныс және сұраныс қисығы көрсетілген. Осы графикте жетілген бәсеке рыногындағы фирманың ұсыныс және сұраныс қисығы көрсетілген. 
Р MC
D Р0 Q0 Q Сурет 7.1 Мұндағы: D – сұраныс қисығы P0 - өнім бағасы; Q0 ө- өнім көлемі,МС – фирманың шекті шығынының қисығы Демек, фирма өзінің табысын ұлғайту үшін өндіретін өнім көлемін көбейтсе жеткілікті. Егер фирманың шекті шығыны бағадан төмен болатын болса, таза пайданы көбейту үшін өндірілетін өнім көлемін көбейту керек. Ал щекті шығын бағадан жоғары болса, өнім көлемін азайту керек. Бұдан шығатын қорытынды: таза пайданы жоғары деңгейде алу үшін өнім көлемін бағамен шекті шығынның тең жағдайына сәйкестендіру керек. Еркін бәсекедегі фирманың пайданы максималдау шарты: P=MC Еркін бәсеке нарығында фирма өнім өндіру көлемін мынадай екі қадам арқылы анықтайды: Кесте 6.1 Еркін бәсеке кезіндегі фирманың өнім өндіру шарты
2. Негізгі ұғымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар А) P=MC Ә) Бағалық бәсекелестік Б) Зиянсыз, шығынсыз нүкте В) Жабылу нүктесі немесе жабылу бағасы Г) Фирманың қысқа мерзімді ұсыныс қисығы Ғ) Фирманың ұзақ мерзімді ұсынысы қисығы Д) Бәсекелестік Е) ұзақмерзімді зиянсыздықтың бағасы Ж) бағадан тыс бәсекелестік З) (ATC-AVC)Q И) (P-ATC)Q. К) (ATC-Р)Q Л) 
М) 
Н) 
О)
1) Шаруашылық нарығындағы субъектілер қақтығысуының қоғамдық формасы, және олардың жеке экономикалық мүдделерінің іске асыру процессі 2) Тауардың ассортименті мен сапасын өзгертпей бағаны түсіру және өндірістің шығындарын төмендету арқылы қосымша пайда алу үшін тауарөндірушілер арасындағы күрес 3) Жарнаманы, тауар-субституттарды құру, сатудан кейін қызмет көрсету, тауар сапасы мен техникалық деңгейді көтеру арқылы қосымша пайда алу үшін тауарөндірушілер арасындағы күрес 4) Пайданы максималдау ережесі 5) Пайданы максималдау және шығынды минималдау үшін фирманың әр баға белгілеуіндегі ұсынатын шығару көлемі көрсетеді 6) Ұзақмерзімді орташа шығындардың минималды деңгейін бастап жоғары жатқан LMC қисығы 7) Орташа жалпы шығынның ең төменгі нүктесі 8) Орташа айнымалы шығынның ең төменгі нүктесіне сәйкес келетін баға 9) Фирманың ұзақмерзімді орташа шығынының ең төменгі нүктесіне сәйкес келетін шама 10) Егер баға орташа шығын жиынтығынан жоғары болса, онда фирманың пайдасы есептеледі 11) Егер баға орташа жалпы шығыннан төмен, бірақ орташа айнымалы шығыннан жоғары болса, фирманың жалпы шығыны тең 12) Егер баға орташа айнымалы шығыннан төмен болса, онда фирманың жалпы шығыны тең 13) Жетілген бәсеке жағдайындағы фирма пайданы барынша ұлғайту мүмкіндігінің графигі 14) Жетілген бәсеке жағдайындағы фирманың зиянды (залалды) азайту мүмкіндігінің графигі 15) Егер фирманың жалғыз амалы қызметті тоқтату болса, онда баға мен шығындардың қатынас графигі 16) Жетілген бәсеке жағдайындағы өнім шығару көлемінің графигі 3. Дұрыс/дұрыс емес (Иә/жоқ)
4. Жауаптың дұрыс нұсқасын табыңыздар 1. Бәсекелестік жетілген нарықта төмендегі тұжырымдардың қайсысы орындалмайды: A) фирманың шекті түсімі мен шекті шығыны бір-біріне тең болғанда, осы фирма тендестік жағдайына ие болады; B) шекті шығын қисығы орташа шығын қисығын АС мәні ең төменгі нүктеде қиып өтеді; C) фирманың өніміне деген сұраныс қисығының бұрыштық коэффициенті теріс сан болады; D) орташа және шекті шығындардың қисықтары U кескінді болады; E) фирманың өніміне деген сұраныс қисығы — горизонталь түзу болады. 2. Қысқа мерзімде өз пайдасын ең жоғары деңгейге жеткізгісі келетін немесе шығынын ең төменгі шамаға дейін азайтқысы келетін фирма жұмысын мүлдем тоқтатады, егер: A) өнім бағасы орташа шығынның ең төменгі шамасынан аз болса; B) орташа түрақты шығын өнім бағасынан жоғары болса; C) өнім бағасы шеұті шығыннан төмен болғанда; D) өнім бағасы орташа айнымалы шығынның ең төменгі шамасынан аз болғанда; E) жалпы түсім жалпы шығыннан аз болғанда. 3. Бәсекелестік жетілген нарықтық ортадағы фирманың жалпы шығыны функция түрінде берілген: TC = 6q + 2q2. Егер осы фирма 25 өлшем енім өндіріп, оның әрқайсысын 36 теңгеден сатса, онда ол пайда ала ма, әлде зардап шеге ме? A) 250;
B) -500; C) 450;
D) -735; E) 500.
4. Фирманың жалпы шығыны функция түрінде беріліп ТС=6q +2q2 оның әрқайсысын 30 теңгеден сататын болса, онда осы фирманың ұтымды өнімдерінің саны қандай: A) q=10; B) q=6; C) q=12;
D) q=5. 5. Бәсекелестік жетілген нарықтық ортадағы фирманың сұраныс қисығы төмендегінің қайсысы деп ойлайсыз: 
6. Экономикалық пайда: A) ұзақ мерзімде бәсекелестік жетілген нарықта болмайды; B) жалпы шығындар жалпы түсімнен көп болған жағдайда болады; C) шекті түсім шекті шығыннан көп болған жағдайда болады; D) жоғарыда айтылғандардың ешқайсысы да дұрыс емес. 7. Салада 1000 фирма жұмыс істейді дейік, олардың әрқайсысы 5 дана өнім шығарғанда шекті шығындары - 2 т болады, ал 6 дана болғанда - 3 т, 7 дана болғанда - 5 т. Егер осы өндірілетін өнімнің нарықтағы бағасы 3 т болса, онда осы салада айына қанша өнім шығарылады: A) 5000 дана; B) 5500 дана; C) 7000 дана; D) 6000 дана. 8. Бәсекелестік жетілген нарықтағы фирманың өнімінің бағасы орташа шығынның өтей алмаса, онда фирма: A) дереу жұмысын тоқтатады; B) Р > A VC болып, ал Р = МС болған жағдайда өнім өндіруін тоқтатпайды; C) өндіріске жаңа технология өндіреді; D) өнім бағасын жоғарылатады; E) баға барлық тұрақты шығынды өтеп тұра алатын уақытқа дейін өнім өндіре береді. 9.Бәсекелес фирманың жалпы шығынның функциясы берілген: 
Егер фирманың өнімінің бағасы төмендесе, қысқа уақыт мерзімінде өнім көлемі қандай болғанда фирма пайда ала алмайды: A) 8; B) 6;
C) 4; D) 2;
E) -2. 10. Төмендегі кестеде бәсекелес фирманың қысқа мерзімдегі жалпы шығыны мен өнімінің арасындағы байланыс келтіпілген: 
Егер тауардың нарықтық бағасы 5 теңге болса, онда фирма қанша өнім өндіреді: A) 1; B) 2;
C) 3; D) 4;
E)5. 11. 10-тест сұрағы бойынша тауардың нарықтық бағасы 5 теңге болған жағдайда фирманың пайдасы қандай болатынын анықта: A) -9; B) -1;
C) 6; D) -6.
12. Бәсекелес фирманың қысқа мерзімдегі ұсыныс қисығы: A) шекті шығын қисығына сәйкес келеді; B) орташа шығын қисығының кемитін бөлігі; C) орташа шығын қисығының өсетін бөлігі; D) шекті шығын қисығының орташа айнымалы шығындар қисығынан жоғары орналасқан бөлігі. 13. Ұзақ мерзім аралығындағы ұсыныс қисығы: A) шығындары өсетін салалар үшін — вертикаль сызық; B) шығындары тұрақты салалар үшін - бұрыптық коэффициенті теріс сан болатын сызық; C) шығындары кемитін салалар үшін — горизонталь сызық; D) жоғарыда айтылғандардың ешқайсысы да дұрыс емес. 14. Бәсекелестік жетілген нарықтағы фирманың шекті шығыны келесі функциятүрінде берілген:
Мұнда, q - өнім көлемі. Өнімнің әр данасының бағасы — 200 тенте болған жағдайда пайда ең жоғары деңгейге жету үшін фирма қанша өнім шығаруы керек? A) 60; B) 180;
C) 20; D) 200;
E) 20. 15. Бәсекелес фирманың орташа шығыны функция түрінде берілген: 
Мұнда, q — өнім көлемі. Баға 200 теңгеден 100 теңгеге дейін төмендегенде өнім көлемі қалай езгереді? (тауардың 1 данасының бағасы берілген). A) -25; B) -10;
C) 15; D) 20;
E) -50. 16. Фирманың ең ұтымды өнімінің көлемі белгілі делік. Осы жағдайда фирманың шекті шығыны орташа шығыннан көп болса, онда фирма: A) пайда алады; B) өндірісті тоқтатпайды; C) орташа шығын қисығының ең төмен шамасынан оңға қарай орналасқан нүктесіне сәйкес келетін өнім көлемін тандап алады; D) жоғарыда айтылғандардың бәрі дұрыс; E) жоғарыда айтылғандардың бөрі де дүрыс емес. 17. Бәсекелес фирма ең жоғары пайдаға қол жеткізу үшін өнім көлемін былай тандайды: A) орташа жалпы шығын шекті шығынға тең болатындай етіп; B) орташа айнымалы шығын шекті шығынға тең болатындай етіп; C) орташа тұрақты шығын шекті шығынға тең болатындай етіп; D) шекті түсім орташа шығынға тең болатындай етіп; E) шекті түсім шекті шығынға тең болатындай етіп.
TC=16+q2 Егер фирманың өнімінің бағасы төмендесе, қысқа уақыт мерзімінде өнім көлемі қандай болғанда фирма пайда ала алмайды
MC=20+q
Мұнда, q - өнім көлемі. Өнімнің әр данасының бағасы – 200 теңге болған жағдайда пайда ең жоғары деңгейге жету үшін фирма қанша өнім шығаруы керек? 3. Суретте жетілген бәсеке саласында жұмыс істейтін фирманың шығындар қисықтары көрсетілген. ОР — ағымдағы нарықтық баға. A) графиктен фирманың пайдасы ең жоғары мөлшерде болатын өндіріс деңгейін көрсетіндер; B) графиктен фирманың пайдасының мөлшерін көрсетіндер; C) сала тепе-тендік жағдайында деп жорамалдаймыз. Бұл қандай тепе-тендік болуы мүмкін; қысқа мерзімдегі немесе ұзақ мерзімдегі ме? D) нарықтық сұраныстың төмендеуі саладағы өндірілген тауарларға қандай әсерін тигізеді? 
4. Суретте жетілген бәсеке жағдайында жұмыс жасайтын фирманың шығындар қисығы көрсетілген: 
A) бағаның қандай деңгейінде фирма жұмыс істеуін тоқтатады? B) бағаның қандай деңгейінде фирма «кәдімгідей пайда» алады? C) фирма «кәдімгідей пайда» алған кездегі тұрақты шығындарды графиктен көрсетіндер; D) бағаның қандай деңгейлерінде қысқа мерзім кезеңінде фирма шығындары көп болса да жұмыс істейді? E) графиктен фирманың ұсыныс қисығын көрсетіңдер? F) бағаның қандай деңгейінде фирма қысқа мерзімде экономикалық пайдаға ие бола алады? 6. Шығарылуы келтірілген есептер 1. 1000 өнім бірлігін шығаруға кететін шығындар төменегі шығындардан тұрады: - еңбек ақы – 20000 ақша бірілігі - шикізат пен материалдар – 30000 ақша бірілігі - ғимараттар мен құрылыстар – 250000 ақша бірілігі - құрал – жабдықтар – 100000 ақша бірілігі Барлық өнімдер 122,5 ақша бірлігі бағасы бойынша сатылды. Ғимараттар мен құрылыстардың амортизация мөлшері 5 %, құрал - жабдықтардың қызмет ету мерзімі орташа есеппен алғанда 5 жылға тең. Салық төлеуге дейін алынатын пайданы анықтаңыз: Шығарылуы П = TR – TC = 1 000 122,5 = 122500 а.б. TR = 1 000 122,5 = 122500 а.б. TC = 20 000 + 30 000 + 250 000/20 + 100 000/5 = 82500 а.б. П = TR – TC = 40000 а.б.
өседі; кемиді; сол күйі қалады; өсуі де, кемуі де, сол күйі қалуы да мүмкін. Нұсқау. Алдымен өнімнің шамамен алғандағы өзіндік құнын белгілеңіздер 7. Бақылау сұрақтар мен тапсырмалар 1. Бәсеке ұғымына анықтама беріңіздер 2. Жетілген бәсекелестік дегеніміз не? Еркін бәсекелестік нарығын қалай сипаттауға болады? 3. Жетілген бәсекелестіктің ерекше қасиеттері қандай? 4. Нарыққа мемлекет қандай жағдайда және қандай мақсатпен араласады? 5. Бәсеке тиімді ме, тиімді болса кімдер үшін және неге тиімді? 6. Бағалық бәсеке мен бағадан тыс бәсек туралы не білесіз? Ұсынылатын әдебиеттер 1. Құдайбергенова Г. Микроэкономика, Көкшетау, 2005 жыл, 99-123 беттер 2. Молдахметова А.Б. Өтебаев М.Ө. Микроэкономика, «Фолиант» Астана, 2007, 130-134 беттер 3. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. М.: Дело, 1997, с.155-174; 4. Макконнелл, Брю «Экономикс», Москва, Туран, 1996 г., ,с. 215-227; 5. Мамыров Н.К., Кулекеев Ж.А., Султанбекова Т.К. Микроэкономика, Алматы.: Экономика. КазГАУ 1997 с. с.229-247; 6. Гимранова Г.И. Такирова Г.А. Микроэкономика., Караганда 2005, с.121-143 7. Емцов М.Г., Лукин А.Ю. Микроэкономика М., МГУ, 1997 г. стр. 186-201 8. Тарасевич Л.С., Гребенников П. И. Микроэкон., М. Юрайт, 2003 с.91-119
Сатушы немесе өндіріші өзінің шығарған өнім көлемін шектеу арқылы бағаны көтерсе, онда мұндай өндірішіні монополияның билік иесі деп атайды. Монополиянын негізгі сипаттамасы: 1. Жалғау өндіруші. 2. Ұқсас өнім ешкімде жоқ. 3. Бағаны өзі белгілеу. 4. Салаға кіріп шығу барынша қиын. Шекті табыс дегеніміс- (МR) қосымша өнім сату арқылы жалпы табыстын өзеру шамасы. Монополистің ең тиімді өнім көлемі. Таза пайданы көбейту үшін монополия жетілген бәсеке субъектісі - сі сияқты екі қадамды жұмыс атқарады.
Р0 Е пайда А АТС АТС0 MR0=MC0 MR=MC
MR D
0 Q0 өнiм көлемi сурет 8.1 Монополяны тиімді өнім өндіру көлемі Монополияның таза пайданы ұлғайту жолындағы 1-ші шартты, егер ол өнім өндіруді тоқтатпайтын болса: шекті табыс шекті шығуға тең болу керек. Яғни МR =MC. Монополия ең тиімді өнім көлемін атықтау үшін қандай да бір өнім деңгейіндегі шекті табыс пен шекті шығынды салыстырады. Егер шекті табыс шекті шығыннан үлкен болса, бұл жағдай монополиске өнім көлемің үлғайтуға мүмкіңдік береді. Егер шекті шығын шекті табыстан алса, монополис өнім көлемің азайтуға мәжбүр болады. Демек, монополис үшін тиімді пайда көлемі шекті шығын мен шекті табыс тең болғанда, яғни МR =MC. Сұраныс қисығынан осы табылған өнім көлеміне сәйкес келетін нұктені табамыз. Яғни бұл тепе – теңдік нүктесі. Осы нүктеге сәйкес келетің баға монополияның өнімінің бағасы болып есептеледі. Енді осы көлемге сәйкес келетін орташа жалпы шығынды табамыз. (өзіндік құн). Ол Q0E мен АТС қисықтарының қиылысуы арқылы табылады. Демек, АТС0 берілген өнім көлеміне сәйкес келетін орташа шығын (өзіндік құн). Бір өнімнең түсетін пайданы табылады. Ол Р0 – АТС0. Ал жалпы пайда (Р0 – АТС0)Q0.. Монополия таза бәсекеге қарағанда өнім көлемін аз шығады және бағаны жоғары қояды. Монополияның бағасы таза бәсекенің бағасымен салыстырғанда жоғары, ал өндірілген өнім көлемі аз. Осы себепті де Е монополияны жақсы көрмейді. Егер де кез келген өнім көлем жағдайында қандайда бір фирманың өнімінің бағасы басқа фирманың өнім бағасынан төмен болса, өндірістің бұл саласы табиғи монополия деп аталады. Монополияның болуына негізгі үш себеп бар:
Масштабтың оң тиімділігі. Осы масштабтан оң тиімділігінің арқасында көптеген салалар табиғи монополия болады. Ал масштабтың оң тиімділігі дегеніміз өнім көлемі көбейген сайын орташа жалпы шығын азайя түседі және шекті шығын орташа шығыннан аз болады. Қандайда бір жалғыз фирма қандайда бір өте сирек және маңызды ресурстарды бақылауында ұстап тұрыу мүмкін. Бақылаудың мұндай түрі шиқізат күйінде немесе құпия етіп ұсталатын болмаса патент арқылы қорғалған білім күйінде көрініс беруі мүмкін. Кей жағдайда мемлекет қандайда бір салаға жаңа фирманың иенуіне тиым салады немесе мемлекет кейбір салаларда өзі бақылап мемлекеттік монополия жасауы мүмкін. Мұндай тауарлар қатарына темекі, арақ – шарап немесе ( қару – жарақ саласы ) әскери қарулар саласы болу мүмкін. Жоғарыда үш себеп кей жағдайда бір – бірімен байланыста болу мүмкін. Монополияның экономикалық салдары. Монополияның зияны немесе пайдасы жөнінде экономикалық пікірлер екі түрлі болып келеді. Монополияның жақтаушылардың пікірінше монополияның қолдарында үлкен капитал болғандықтан олар ғылыми техникалық прогрестің дамуына оң ықпал жасалады. Монополияға қарсы дау айтушылардың пікірінше монополия салада жалғыз болғандықтан тауардың сапасын жақсартуға да ғылыми техникалық прогресті қолдауға да ықпал емес. Тұтынушыларды баға бойынша алалау дегеніміз қандайда бір өнім немесе қызмет түрі тұтынушыларға түрлі бағалармен сатылу. Ал өнімді өндірудегі шығын барлық өнім үшін бірдей болады. Тқтынушыларды бағамен алалау үшін мынадай үш шарт орындалу керек: 1) Тауарды сатушы немес өндіруші монополия болу қажет, тіпті болған жағдайда ол фирма бағаны және өнім өндіру көлеміне бақылау жасай алатын болу керек. 2) Сатушы немесе өндіруші сатып алушыларды немесе тұтынушыларды олардың сатып алу қабілетіне қарай топтарға немесе класстарға бөлу керек. 3) Алғашқы сатып алушы бұл тауарды қайтып сата алмайтын болу керек. Бағамен алалаудың экономикалық салдары: монополия осы бағалық алалау арқылы өзінің таза пайдасын ұлғайта алады. Бағалық алалаумен айналысатын фирма бағалық алалаумен айналыспайтын фирмаға қарағанда өнімді көп өндіреді. 2. Негізгі ұғымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар А) Бәсекелестік Ә) Лицензия Б) Патент В) Авторлық құқық Г) Екі жақты монополия Ғ) Таза монополия Д) монопсония Е) Бағалық алалау Ж) Шекті табыс З) Жалпы табыс И) Жетілмеген бесеке нарығы К) Монополиялық билік Л) МR = МС М) (Р0 – АТС0).Qo Н) Масштабтың оң тиімділігі О) Монополияның экономикалық салдары 1. Салада тек бір фирма үстемдік ететін және фирма мен саланың сәйкес келетін жағдайы 2. Нарықта бір ғана сатып алушының болуы 3. Сатушы немесе өндіріші өзінің шығарған өнім көлемін шектеу арқылы бағаны көтеруі 4. Монополист сатып алушының монополист сатушымен кездесуі 5. Монополист үшін тиімді пайда табу шарты 6. Қосымша өнім сату арақылы жалпы табыстын өзеру шамасы. 7. Белгілі нарықта белгілі қызмет түрін жүзеге асыру жөніндегі фирманың құқығы 8. Автордың мүддесіне сәйкес келіп, ерекше өнімдерді сату мен өткізуді бақылау жағдайы 9. Сатып алушылар немесе сатушылар өздерінің нарықтық бағаға әсер етуін пайдаланатын нарықтар 10. Өзі жасаған игілікті куәландыратын және оның құқығын растайтын куәлік 11. Бірдей өнімді әртүрлі баға бойынша сату 12. ТR=Q*Р 13. Монополияның таза пайдасы 14. Монополияның болуындағы негізгі үш себептің біреуі 15. Монополияның ғылыми техникалық прогрестің дамуына оң ықпал етуі 16. Нарықтық экономиканың мақсаттары мен қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін қорғаудағы ең тиімді құралы Дұрыс/дұрыс емес (Иә/жоқ)
4. Жауаптың дұрыс нұсқасын табыңыздар 1. Егер нарықта бір ғана сатып алушы болса, ондай нарық қалай аталады? A) олигополия; B) монопсония; C) дуополия; D) монополия; E) табиғи монополия. 2. Басқа бәсекелестерден заңдық қорғанысы бар монополия: A) табиғи монополия; B) ашық монополия; C) жабық монополия; D) кез – келген монополия; E) тұрақты монополия. 3. Фирма тауарларды 100 тауар данасы партияларымен сатады. Бірінші партияның данасын 100 теңгемен, екінші партияның данасын 90 теңге бағамен сатты, Онда фирманың шекті табысы: А) 10000; В) 9000; С) 1000;
D) 19000; Е) 100.
A) 85 және 45 ; В) 65 және 75; С) 75 және 65; D) 15 және 25; Е) 45 және 75. 4. Монополия жағдайында: A) MR=MP
B) MR=AR C) MR>P
D) MR E) MR=TC
A) MC B) P C) MC D) MC E) MC>MR. 6. Баға арқылы алалаудың мақсаты: A) тұтынушылардың хал – ахуалы деңгейінің төмендету; B) сату көлемінің барынша арттыру; C) сатып алушылардың санын азайту; D) әр сатып алушыға жақсы жағдай жасау; E) тұтынушылардың хал – ахуалы деңгейінің өсуіру. 7. Кестеде бағаның өзгеруіне байланысты монополистің өніміне деген сұраныстың шамасы көрсетілген:
Баға 6 болғанда монополистің шекті пайдасын табу керек. A) 8; В) 7;
С) 4; D) 5;
Е) 0. 8. Фирма монополия жағдайында тауар өндіреді. Берілген тауардың сұраныс функциясы P=144-3Q, ал орташа шығындар функциясы AC=25/Q+Q. Қандай жағдайда фирманың пайдасы барынша көп болады? A) 18;
В) 16; С) 14;
D) 15; Е) 10.
A) 85; В) 65;
С) 75; D) 15;
Е) 45. 10. Бәсекелес фирмаға қарағанда қарапайым монополия мынаған ұмтылады: A) өнiм өндiрудi азайту, ал бағаны жоғары белгiлеуге; жүктеу 1,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
МС
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау