Прототип – идеалданған эталонды үлгі, яғни типтік түсінік ретінде танылса, бейнелі түсінік

↓ ↓

«Гештальд» пен «бейне» дублет бола алмайды, оларды бірінің орнына екіншісін қолдана алмаймыз.

В.Телия «Орыс фразеологиясы» еңбегінде: «Прототип» пен «гештальд-құрылым» алғашқы түсінікті білдіреді» [20, 96-97б],– деп тұжырым жасайды. Яғни олар ұғымнан гөрі нақты форманың бейнеленуін көрсетеді.

Бейнелі түсінік, яғни бейнелі гештальд- құрылым – бұл ықшамдалған бейне. Осыдан шығатыны: концепт – бұл әрі когнитивтік модель, әрі когнитивтік бірлік. Когнитивтік жүйе концептуалдық құрылымнан тұрады. Концептуалдық құрылым: ойдағы бейне, прототип, кесте (схема), фрейм, сценарий, тұжырымды метафора. Бұл құрылым – когнитивтік жүйе бөлшектері, когнитивтік ойдың сыртқы формасы.

1. 
   Әлемнің тілдік бейнесінің негізгі мазмұны әлемнің концептуалды бейнесін бүркейді; әлемнің тілдік бейнесі әлемнің концептуалды бейнесінің ядросын жетілдіріп аралық қызмет (переферия) атқарады (Брутян Г.А., Колшанский Г.В., Васильев С.А.)
   
2. 
   Әлемнің тілдік бейнесіне қарағанда әлемнің концептуалды бейнесі кең және бай, себебі оның қалыптасуында түрлі ойлау типтері, соның ішінде вербальді емес түрлері де қатысады. Әлемнің тілдік бейнесі – тілдік формалар арқылы өткен және тілге «байланған» концептуалды әлемнің бөлшегі (КарауловЮ.Н., Кубрякова Е.С., Касевич М.В.).
   
3. 
   Әлемнің концептуалды бейнесі мен әлемнің тілдік бейнесі бөлінбеген (не разграничны), себебі тек әлемнің концептуалды бейнесі ғана бар (Сүлейменова Э.Д).
   

Қорытындылай келе айтатын болсақ: «әлем бейнесі» – өмір шындығының нақты ақиқат құбылыстары, оның санадағы, адамдар ұғымындағы оймен жасалған бейнесі; «әлемнің тілдік бейнесі» – белгілі бір тілдік ұжымның күнделікті санасында тарихи түрде қалыптасқан және тілде бейнеленген әлем туралы түсініктердің жиынтығы, шындықты концептуализациялаудың белгілі бір тәсілі; «әлемнің ұлттық тілдік бейнесі» – әлем туралы кейбір түсініктердің ортақтығына қарамастан, оларға әр ұлт өзінше ерекше бір реңк үстеуі арқылы танылатын, көбіне ұлттық таным арқылы анықталатын әлем бейнесі; «әлемнің концептуалды бейнесі» – адам санасында жинақталған, белгілі бір тәртіпке түскен әрдайым жаңарып тұратын әлем туралы білімнің жүйесі болып табылады.

Лингвистикада концепт термині мен түсінігінің қалыптасуы тіл, сана, және мәдениеттің өзара әсерлесуінің ерекшеліктерін , заңдылықтарын, амал-тәсілдерін игерудегі жаңа қадам болды. Осыған орай лингвистика, когнитология, мәдениеттану, философияның өзара әсерлесуінің жаңа аспектілері пайда болып, соның арқасында семантикалық зерттеулер тереңдей түсті.

Адамзаттың рухани мәдениеті саласында қалыптасқан концептілер – «адамның сана сезіміндегі мәдениеттің қоюы», яғни мәдени концептілер; адамның ментальді әлеміне енудегі мәдениеттің құралы; сөзбен бірге жүретін ұғым, елестету, білім, ассоциация, қобалжулардың «шоғы».

Кең мағынада концепт – жалпы әлем туралы білім жүйесінің (әлемнің концептуалды бейнесінің) бір бөлшегі, үзіндісі, яғни индивидтің объективті шындық туралы өз танымындағы тірек ұғымдары, білетіні, ойлайтыны, елестететіні.

Терминнің түрлі түсіндірілуі оның көп мағыналы латын сөзі conceptus-тің семантикасынан шығуына байланысты. Латын-орыс сөздігінде оған мынадай түсініктер беріледі: 1) «жинақтау, өзіне жинау» (собирать, вбирать в себя); 2) «өзіне елестету, қиялдау»(передставлять себе, воображать); 3) «жазу, тұжырымдау» (написать, сформулировать); 4) «құрастыру» (образовывать); 5) «болу, пайда болу, шығу» (происходить, появляться, возникнуть). Conceptum – «утробный зародыш» [21, 222-224б]. Жалпы мағынасын «жинақтаушы, өзіне жинаушы [ көптеген формалардың мазмұны] ретінде және [олардың] бастауы («зародыш») (елестелген) болып тұжырымдалған.

Үлкен энциклопедиялық сөздікте: «Концепт (conceptus – мысль, понятие) – смысловое значение имени (знака), т.е. содержание понятия, объект которого есть предмет (денотат) этого имени (например, смысловое значение имени Лупа – естественный спутник земли)».

Орыс тіл білімінде сөз – тілдің екі жақты бірлігі деп анықталады.. «Сөз – өзі арқылы таңбалаушы мен таңбаланушының бірлігін білдіретін тіл бірлігі, адам санасында көрініс тапқан шындық объектілірін номинациялау мен материализациялау құралы қызметін атқаратын идеалды құбылыс» [23, 356б].

Сөзде, негізінен сөз мағынасында ұғым пайда болады, бейнеленеді және беріледі. Сөйтіп, лингвистикада ұғымның философиялық категориясы сөздің лексикалық мағынасымен салыстырылады. Тіпті кейбіреулер ұғымды сөздің лексикалық мағынасымен тепе-тең қояды (Л.А. Новиков, С.Д. Кацнельсон).

М.Оразов мағына туралы: «Лексикалық мағына дегеніміз белгілі бір дыбыс не дыбыстар тізбегі мен шартты, тарихи және әлеуметтік байланысқа түскен объектив дүниедегі заттардың, амал-әрекеттердің, түрлі құбылыстардың адам санасындағы жалпыланған, дерексізденген бейнесі» [24, 45б]– деп айтады.

Сөздің лексикалық мағынасы мен ұғымы құрылымында дәстүрлі түрде сигнификат пен денотат компонеттерін ажыратады. Денотат зат-объектінің объективті қасиеті, ал осы қасиеттің ойлауда бейнеленуі мен тілдік формада бекітілуі – сигнификат. Тілдік таңбаның ұғымдық мазмұны түрліше аталады: «таңбаланушы» (Ф.де Соссюр), «десигнат» (Ч.У.Моррис, Ю.С.Степанов), «мағына» (Г.Фреге), «интенсионал» (Р.Карнап), «концепт» (А.Черч), «тілдік денотат» (А.А. Уфимцева).

«Концепт» термині М.М.Копыленко бойынша, «тек ұғымды ғана қамтымайды, сонымен қатар ортақ мағынаны қалыптастыратын ұғымнан алғашқы (предпонятийные) және деконцептуализацияланған құбылыстарды да қамтиды, ал реалияларды білдіру үшін тек сөздер ғана емес және де фразалық үйлесімдер қолданылады» [25, 44-45б].

Е.И.Диброва концептіні шындық құбылыстарының сезімдік-көрнекті бейнелері ретінде елестетуде орналасқан (сонымен қатар мұнда концепт арқылы ойдың елестетуден ұғымға қарай қозғалысы жүзеге асады) және ортақ мағынаны қалыптастыратын ерекше ұғымнан алғашқы мән (сущность) қатарына жатқызады [26, 133б].

М.В.Никитина «концепт – бұл ең біріншіден, түсінік пен ұғым» екенін айтып өтеді [27, 6б].

Қазіргі русистикада концептуалды семантиканың екі бағыты бар: семантикалық және логикалық бағыттар. Бұл бағыттардың ерекшелігі концепт пен сөз, концепт пен ұғым ара қатынасын түрліше түсінуге негізделгендігінде болып отыр.

Семантикалық бағыт. С.А.Аскольдов- Алексеев еңбегінде «концепт және сөз» арқа сүейтін негізгі ұстанымы: «концепт біздің ойлау процесімізде бірдей қатардағы көптеген заттарды ауыстыратын ойдың құбылысы» [28, 28б].

Д.С.Лихачев осы айтылғанды әрі қарай дамытып, нақтылайды. Концепт тек сөздің өзі ғана емес және сөздің сөздіктегі әрбір негізгі мағыналары үшін өмір сүреді. Мұнда концепт біз күнделікті ауызша және жазбаша тілде көп қолданатын мағыналардың соммалық сипаты. Концепт сөз мағынасынан тікелей пайда болмайды, сөздің сөздіктегі мағынасының адамның жеке және халықтық тәжірибесімен ұштасуының нәтижесі болып есептеледі.

Ю.С.Степановтың: «Концепт ұғым сияқты қатардың құбылысы. Өзінің ішкі формасы жағынан орыс тіліндегі концепт пен ұғым сөздері бірдей: концепт латын тіліндегі conceptus – «ұғым» сөзінің калькасы...Концепт пен ұғым түрлі ғылымдардың терминдері: екіншісі негізінен логика мен философияда қолданылса, біріншісі, концепт, логиканың бір саласы – математикалық логиканың термині, соңғы кездері мәдениет туралы ғылымда, мәдениеттануда орныққан...» [29, 42-44б]– деп, математикалық логикада, Г.Фреге мен А.Черч жүйесінде концепт деп тек ұғымның мазмұнын атайтынын көрсетіп өтеді.

Е.С.Кубрякова «концепт» және «ұғым» терминдері адам ойлауы мен санасының түрлі аспектілерін сипаттайды дейді: «Ұғым– объективті шындықтың логикалық формада бейнеленуінің белгілі бір түрлерінің бірі; концепт сананың шұғыл (оперативті) мынадай бірліктерін қамтиды: елестету, образдар, ұғымдар, ал олар жинақталып барып концептуалды жүйе не әлемнің концептуалды моделін жасайды» [5, 143б].

Сонымен қатар концепт пен сөз, концепт пен ұғым туралы өзге ғалымдардың айтқанына тоқталайық.

Сөз және концепт терминдері А.Вежбицкаяда өзара байланысты: «Концепт-минимум – бұл сөз мағынасын толық игеру, бұл тек қарапайым тіл иесіне тән нәрсе <...> концепт- максимум – сөз мағынасын толықтай игеру».

Н.Кипиани сөз концептінің бөлігі болатыны айтады: «Сөз өз мағынасымен қоса тек концептінің бөлігін білдіреді».

С.Г.Воркачев: « тар «формалды» мағынада лигвоконцептілер – өзге тілдерге аударғанда бірсөзді эквивалентті таба алмайтын, сөздерден кейін тұратын семантикалық құбылыстар» [30, 79б].

Бір қарағанда сөздің лексикалық мағынасын концепт деп атауға болады. Бірақ қазіргі күні сөздік мақаласындағы берілген сөз мағынасы «когнитивті шындықтан шалғай, тар, жетіспейтіндігі және тіпті парапар келмейтіндігі» туралы тезис дәлелденді.

В.В.Колесов бойынша концепт өзінің мазмұнды формасында образ ретінде, ұғым ретінде және символ ретінде көрініс табады.

Концепт ұғымға тепе-тең емес. Қазіргі зерттеушілер жаңа терминнің айту мағынасын таңбалау үшін енгізілгенін ескермеген, сондықтан да көптеген философиялық сөздіктер мен энциклопедияларда концепт ұғым не оның мазмұнын білдірумен тепе-тең көрінеді, осының өзі оларды ажыратуды керек етеді. Ұғым – заттың түрлі кезеңдерінің объективті идеалды бірлігі және қарым- қатынасқа тәуелсіз, ойдың қалыптасу қызметін атқаратын тілдің таңбалық және маңызды құрылымымен байланысты. Бұл танымның нәтижесі, баспалдағы немесе кезеңі. Ал концепт сөйлеу арқылы жүзеге асады. Концепт субъективті. Жад және елестету – бір жағынан дәл қазір және осы жерде ұғынуға бағытталған, екінші жағынан ол жад акті ретінде – өткенге, елестету акті ретінде – болашаққа, пайымдау акті ретінде – осы шаққа негізделген жанның үш қабілетінің синтезі, концептінің ажырамас бөліктері. Концепт – это событие, а «события» – это понятие [31, 12б ].

Ұғымға қарағанда концептілер тек ойланылмайды, сонымен қатар адамның өз басынан өтеді (переживаются). Л.А.Грузберг «Концепт – мәдени-ментальді-тілдік құбылыс ретінде» деген зерттеуінде олардың – эмоция, симпатия мен антипатия, кейде қақтығыстар заты болып есептелетінін айтып өтеді [32, 14б ].

Концептімен салыстырғанда ұғымның құрылымы қарапайым: ұғым құрылымында мазмүндық құраушы басым және концепт құрылымында болатын барлық компонеттер енбейді.

Қазіргі кезде концептіні түрлі тұрғыдан түсіндірудің негізінде қалыптасқан мынадай бағыттары: логикалық бағыт (Арутюнова Н.Д., Степанов Ю.С.), психолингвистикалық бағыт (Залевская А.А.), лингвистикалық бағыт (Бабушкин А.П.), философиялық бағыт (Колесов В.В., Лисицын А.Г.), психологиялық бағыт (Лихачев Д.С., Холодная М.А.), интегративті бағыт (Ляпин С.Х., Карасик В.И.)

Түрлі бағыт өкілдерін біріктіретін нәрсе, олардың концептіні жалпы және кең категорияның бөлігі ретінде қарастыруы: «концептуалды жүйе», «әлемнің концептуалды бейнесі» (Павиленис Р.И., Чижова Е.А.); «концептосфералар» (Лихачев Д.С.); «оқиғалар» (события) (Исабес В.Я.); «әлемнің ұлттық тілдік бейнесі» (Вежбицкая А, Булыгина Т.В., Шмелев А.Д. т.б.); «концептуализацияланған заттық аймақ» (Степанов Ю.С.); «когнитивті модель» (Гиздатова Г.Г.)

Қазіргі лингвистикада концептіні түсіндірудің үш негізгі бағыты бар:

Бірінші бағыт (өкілі Степанов) концептіні қарастыруда үлкен назарды культуралогиялық аспектіге аударады, мұнда барлық мәдениет концептілер мен олардың қатынастарының жиынтығы ретінде түсініледі. Осылайша, концепт – адамның ментальді әлеміндегі мәдениеттің негізгі ұясы.Олар ұжымдық тілдік санадағы орталық орынға ие болғандықтан олардың зерттелуі өзекті мәселеге айналуда. Концептіні осылайша түсіну тіл рөлін тек көмекші құрал ретінде екінші орынға қоюмен байланысты.

Екінші бағыт ( Н.Д.Арутюнова және оның мектебі, Т.В.Булыгина, А.Д.Шмелев т.б.) концепт мағынасының қалыптасуының жалғыз құралы деп тілдік таңбаның семантикасын санайды.

Үшінші бағыт (Д.С.Лихачев, Е.С.Кубрякова т.б.). Олардың ойынша, концепт сөз мағынасынан тікелей пайда болмайды, сөз мағынасының адамның жеке және халықтық тәжірибесімен ұштасуының нәтижесі, яғни концепт сөз бен шындықтың арасындағы делдал. Кубрякованың: «Концепт – это оперативная содержательная единица памяти ментального лексикона, концептуальной системы мозга (lingva mentalis), всей картины мира, отраженной в человеческой психике»– дейді.. Оның ойынша когнитивті лингвистикада психология мен сенсорлы-перцептивтік процестерді сипаттауда қолданылатын фон мен фигура түсінігін қолдану ақталады. Фон мен фигураны қарама-қарсы қою адамның өзін тұтастың бөлігі, өзін (фигураны) қандай да бір фонда (қоршаған ортада, кеңістікте) сезінуімен байланысты және әлемдегі өзге дене/заттар да осылай түсініледі. Сөйтіп, ол тіл мен оның категориясының негізінде адамның денелік, көрнекті тәжірибесі жатыр және адам тек осы тәжірибесі арқылы абстарактілі сфераға шығады, көзге көрінбейтін туралы өзінің ойын құрайды. Кубрякова адамзат танымының негізгі принциптерінің бірі – контейнер принципін құрайды. Ол оны «бақылаушы позициясының қайталану принципі» ( принцип обратимости позиции наблюдателя) деп атауды ұсынады. Оның мәні мынада: әлемдегі кез-келген объектіні қарастыруда болашақты (перспективаны) таңдау өзгеруі мүмкін, бақылаушы позициясы да кері өзгеруі мүмкін. Оның ойынша, егер тіл әлемді ерекше тануды бейнелесе, онда ондағы бақылаушы позициясы да тілде бекітілген, көрінген концептілердің жалпы субъективтілігіне сай келеді. Келіспеуге болмайды, себебі бір ғана құбылыс : әрекет-объект түрлі тіл бірліктерін қолдану арқылы түрліше сипатталуы мүмкін, сондықтан да сипаттауда түрлі детальдерді, қасиеттерді, белгілерді көрсетуге мүмкіндік болады. Ғалым ойынша, концептуалдық жүйе арқылы мағынана анықтау мағына мен білімді байланыстыратын жаңа бағыт.

Концептіге берілген анықтамалар түрліше. Көптеген зерттеушілер оның мәдениетпен байланысын көрсетеді. Кей зерттеушілер мұны негізгі деп тапса, енді біреулері қосымша деп қарастырады. Біздің ойымызша, концептінің негізгі қасиеті болып оның белгілі бір мәдениетпен, қоғамның мәдени тәжірибесімен байланысы табылады. Мәдениет өзін туындатқан халықпен біте қайнасып жататыны айқын және оның бойында өмірлік философияны анықтайтын, барлық адамзатқа тән әлемдік бейнедегі ұғымдардың берік орын алатыны белгілі. Солай бола тұра , осы аталған ұғымдар ұлттық дүниетаным, мәдениет негізінде қалыптаса отырып, ұлттың ұлт болып айқындалу белгісі ретінде де қолданылады. Мәдениетке қатысты концепті адам мен ол өмір сүретін ақиқат шындық аралығын байланыстырушы ретінде қызмет атқаратындықтан оны зерттеудің маңызы зор болып отыр.

С.Г. Воркачевтің ойынша, концептілерге «ең кең мағынада тіл иелерінің «әлемнің аңғал бейнесін» қалыптастыратын және ұлттық тілдік сананың мазмұнын құрайтын лексемалар, мағыналар енгізіледі. Осындай концептілердің жиынтығы ұлттың мәдениеті негізделетін тілдің концептосферасын құрайды» [33, 48б].

Д.С.Лихачев концептосфераның кең мағынада түсінілуін ұсынады: «В совокупности потенции, открываемые в словарном запасе отдельного человека, как и всего языка в целом» можно назвать концептосферой» [34,5б]. Осылайша, ұлттық тілді тұтастай концептосферасы жеке адамның шындықты концептуализациялау нәтижесі болатын жеке индивидуалды концептосфералардан құралады. Индивидуалды концептосферадан өзге ұлттық қауым ішіндегі белгілі бір әлеуметтік және мәдени қауым концептосферасы да болады. Д.С.Лихачев осы ойды әрі қарай жалғастырып, орыс тілінің ұлттық концептосферасындағы мынадай концептосфераларды: «инженер - практик», «отбасы» концептосфераларын бөліп көрсетеді [34, 5б].

«Концептосфера» термині өзіне көлемділіктің,тұтастықтың, үшқырлылықтың (трехмерность) образды коннотацияларын енгізіп, онтологиялық құбылыстың мәнін дәл бейнелейді» [35, 71б]. Концептосфера көп қырлы, кеңістіктік, тұтастықтық құбылыс ретінде көрінеді, әйтсе де ол халықтың әлемтануымен, әлемді қабылдауымен , тарихымен менталитетімен, мәдениетімен байланысты ашық жүйе. Кез- келген тілдің концептосферасының үшқырлылығы оның тілмен, рухани мәдениетпен, объективті шындықпен өзара байланысы мен өзара әсерлесуі нәтижесінде қалыптасады. Осыдан концептосфераның мынадай негізгі белгілері шығады:

• 
  көлемділік, ол халықтың мәдени тәжірибесі, мәдени дәстүрі мен түсініктерінің байланысын білдіреді;
  
• 
  үшқырлылық, тілді халықтың мәдениеті, тарихы, әлемтануы мен әлемді қабылдауын өзіне енгізетін кеңістіктік, барлығын қамтитын құбылыс ретінде көрсетеді;
  
• 
  тұтастық, себебі концептосфера белгілі бір халықтың тұтас ұлттық мәдениетін сипаттайды.
  

Концептілер – белгілі мәдениетті онсыз елестету мүмкін болмайтын ең күрделі, маңызды ұғымдар. Олардың саны шектеулі, себебі кез-келген атау- таңба құбылысы концепт бола алмайды. Белгілі бір мәдениет үшін құнды, өзекті және өзінің бекітілуі үшін саны көп тілдік бірліктерге ие, мақал-мәтелдердің, поэтикалық және прозалық мәтіндердің тақырыбы бола алатын шындық құбылыстары ғана концепт бола алады. Олар халық жадының мәдени иегерлері.

Ю.С.Степанов «концептіні адам санасындағы мәдениеттің қоюы; адамның ментальді әлеміне мәдениеттің сол бір түрде енетін түрі» дейді. « Концепт – это то, посредством чего человек – рядовой, обычный человек, не «творец культурных ценностей» – сам входит в культуру, а в некоторых случаях и влияет на нее» [29, 43б].

С.Г.Воркачев лингвомәдениеттанудың ең негізгі бірлігі деп концептіні («вербалданған мәдени мағынаны») түсінеді. Оның ойынша, лингвоконцептінің ерекше белгісі болып оның этномәдени түрде белгіленгендігі табылады: « Определяющим в понимании лингвоконцепта выступает представление о культуре как о «символической Вселенной» (Кассирер), конкретные проявления которой в каком-то «интервале абстракции» (в сопоставлении с инокультурой) обязательно этноспецифичны». Ғалым концептіні бейне, ұғым, мағына орнына келген және өзіне оларды «шешілген» (в снятом виде), редуцияланған күйде енгізетін лингвоментальді құбылыс, соңғы айтылғандардың «гиперонимі» деп түсінеді: «Концепт «принимает от понятия дискурсивность представления смысла, от образа – метафоричность и эмотивность этого представления, а от значения – включенность его имени в лексическую систему языка». Концептінің ерекше белгілерін көрсетеді:

1) «бастан өту» (переживаемость) – концептілер тек ойланылмайды, сонымен қатар симпатия мен антипатия заты ретінде эмоционалды түрде бастан кешіріледі – адамның рухани өмірін интенсификациялауға қабілеттілігі бар: ой фокусына тускенде оның ырғағын ауыстыру– мұны психологтар «сентимент» деп атайды

2) семиотикалық («номинативті») тығыздылық – тілдік синонимдердің ( сөздер мен сөз тіркестерінің) толық қатары, мақал- мәтелдер, фольклорлық және әдеби сюжеттер, синонимизацияланған символдардың (өнер туындылары, кәделер, мінез- құлық стереотиптері, материалды мәдениет заттарының) тақырыптық қатарлары мен өрістері ретінде көрініс табуы релеванттілікпен, лингвомәдени социум үшін осы концептінің маңыздылығымен, оның мазмұнында болатын құбылыстың аксиологиялық немесе теоретикалық құндылығымен байланысты.

3) білдіруге бағытталуы (ориентированность на план выражения) – концепт атауының тілдің лексикалық жүйесінде қалыптасқан ассоциативті парадигматикалық және синтагматикалық байланысқа енуі, осының семиотикалық «денесінде» концепт заттанады, сонымен қатар осы атаудың «заттық коннотацияның» ассоциативтік жүйесіне енуі – ерекше тілдік метафориканың болуы» [29, 77-78б].

Р.М.Фрумкинаның өзі концепт деп мәдениет категориясында рефлексацияланған вербалданған ұғымды анықтайды және оның ойынша концептіге ең сәтті анықтаманы А.Вежбицкая береді: «Ол « Шындық» әлемі туралы адамның белгілі бір мәдени шартталған түсінігін бейнелейтін және атауға ие болатын «Идеалды» әлемнің объекті».

А.Вежбицкая қалыптастырған концепт түсінігінде негізгі орын әр түрлі мәдениеттегі тірек концептілерге беріледі. Себебі автордың ойынша, мәдениеттегі тірек сөздер (ключевые слова), яғни мәдениеттің ядролық құндылықтарын бейнелейтін концептуалды маңызы зор сөздер көмегімен түсіну мүмкін болады [36, 278-284б].

В.Н.Телия: « Концепт – адам ойының өнімі және идеалды құбылыс, осыған орай ол тек тілге ғана емес, жалпы адамзат санасына тән. Концепт бұл конструкт, ол жаңадан жасалмайды, ол өзінің тілдік сипаты мен тілден тыс білімі арқылы қайта құрылады».

М.В.Никитин, А.П.Бабушкин концептіні дәстүрлі түрде сананың дискретті бірлігі ретінде түсінеді. М.В.Никитин: «Мағына – бұл таңбамен байланысты концепт» – дейді, яғни өзгеше айтқанда, концепт – түрлі таңбалармен (сөз, морфема, сөз тіркесі) байланыста болатын бейне мен ұғым. Олар идеалды, шынайы болмысты бейнелейді.

А.Б.Бабушкин «Тілдің лексико-фразеологиялық семантикасындағы концептілердің типтері» еңбегінде концепт ретінде « шынайы немесе идеалды әлем затын бейнелейтін, танылған субстрат ретінде тіл иелерінің ұлттық жадында сақталатын ұжымдық сананың кез-келген дискретті бірлігін» түсінеді. Концепт вербалданады, сөз арқылы таңбаланады, әйтпесе оның өмір сүруі мүмкін болмас еді [37, 29б].

Е.С.Кубрякова: «Понятие концепта отвечает представлению о тех смыслах, которыми оперирует человек в процессах мышления и которые отражают содержание опыта и знания, содержание результатов всей человеческой деятельности и процессах познания мира в виде неких «квантов» знания».

В.А.Маслованың анықтауынша, концепт эмоционалды, экспрессивті, бағалауыштық ореолмен қоршалған.

1. 
   Концепт – ментальдік және психикалық ресурстарды түсіндіретін және адамдардың білімі мен тәжірибесін бейнелейтін термин.
   
2. 
   Концепт – оперативті есте сақтау бірлігі, әлемнің адам психикасында көрініс табуы.
   
3. 
   Концептілер – сөз және экстралингвистикалық шындықтың арасындағы дәнекерлер.
   

1. 
   сөз арқылы вербалданатын және өрістік құрылымы бар адамзат көзқарасындағы өз тәжірибесінің минималды бірлігі;
   
2. 
   білімді сақтаудың, өңдеудің, айтып жеткізудің негізгі бірліктері;
   
3. 
   концепт жылжымалы шегара мен нақты функцияларға ие;
   
4. 
   концепт әлеуметтік, оның ассоциативті өрісі оның прагматикасын ескертеді;
   
5. 
   бұл мәдениеттің негізгі ұяшығы.
   

Сонымен, концепт – адамзатың әлем бейнесі туралы жинақталған мәдени түсініктерді беретін тірек ұғымдар.

Зерттеушілер концепт анықтамасымен қатар оның құрылымына тоқталады.

Р.И.Павиленис концептінің құрылымын мағынаның объективті және субъективті мазмұнымен байланыстырады. «Шындық құбылыстары (объективті мазмұн) мен заттарының қарым-қатынас және байланыс жүйесі мағыналар тіліне аударылған таңбаланған шындық, объективті реальділік ретінде адам санасында (субъективті шындық) берілген. Сонымен бірге ұғым мен мағынаның өзі тілдік таңбаның субъективті мазмұнының когнитивті және коммуникативті инварианты ретінде байланысады.

З.Д.Попова және И.А. Стернин «Лингвистикалық зерттеулердегі «концепт» түсінігі» еңбегінде когнитивті концепт адам санасында төмендегі көрсетілгендерден құралатындығын айтады:

а) тікелей сезімдік тәжірибесінен – әлемді сезім органдары арқылы қабылдау;

ә) адамның заттық қызметі;

б) оның санасында бар болатын концептілермен болатын ойлау операциялары;

г) тілдік білім (концепт адамға тілдік формада айтылуы, түсіндірілуі мүмкін);

д) тілдік бірліктерді саналы жолмен тану.

Ю.С.Степанов концепт құрылымының күрделілігін айтып, оған бір жағынан ұғымға қатыстының бәрі енеді; екінші жағынан концепт құрамына оны мәдениет фактісі– алғашқы форма (этимология) ететін жайттардың бәрі сонда; негізгі белгілеріне дейін ықшамдалған тарих; қазіргі күнгі ассоциациялар; бағалар және т.б. енеді. Концептінің «қабаттық» (слоистое) құрылымы бар және ол түрлі дәуірлердегі мәдени өмірдің тұнбасы. Ғалым концептінің құрылымындағы үш компонентті көрсетеді:

1) негізгі өзекті белгі;

2) қосымша (пассив, тарихи) белгі;

3) ішкі (сезінілмейтін) форма.

Актив қабат («әрбір мәдениет иесі білетін және ол үшін маңызды болатын негізгі өзекті белгі») жалпы ұлттық концептіге енеді, пассив қабаттар («мәдениет иелерінің жеке топтары үшін ғана өзекті қосымша белгі») жеке субмәдениеттер концептосферасына жатады, концетінің ішкі формасы (« күнделікті өмірде сезінілмейтін, тек арнайы мамандар білетін, әйтсе де концепт сипатының таңбалық, сыртқы формасын анықтайтын») мәдениет иелерінің көпшілігі үшін концептінің бөлігі емес, оның детерминацияланған мәдени элементтерінің бірі [29, 48-55б].

Кейбіреулер концептінің орталығы деп құндылықтарды санайды. Яғни егер мәдениет иелері кез-келген феномен туралы «жақсы» не «жаман» деп айта алса, ол феномен осы мәдениетте концептіні қалыптастырады.

Кең мағынада концепт құрылымын шеңбер ретінде елестетуге болады, оның орталығында негізгі ұғым, концепт ядросы болады да, ал перифериясында мәдениет, дәстүр, халықтық пен жекелік тәжірибе арқылы танылғандар болады.

Ядро – осы не өзге лексеманың сөздіктегі мағыналары. Периферия – субъективті тәжірибе, коннотациялар, ассоциациялар, лексеманы құрайтын түрлі прагматикалық құрамдастар.

Сонымен қатар когнитивті модель құрылымына енетін прототип пен бейнелі түсініктер де концептінің құрылымына енетіндігі туралы кіріспе бөлімде айтылды.

Ортақ анықтаманың болмауы, концептінің күрделі, көп қырлы құрылымын, тіл иесі тек ойлайтын ғана емес, өз басынан кешіретін ұғымдық негізбен қатар әлеуметтік- психо- мәдени бөлікті иемденуін, ассоциациялар, эмоциялар, бағалар, белгілі бір ұлтқа тән ұлттық образдар мен коннотацияларының болуын көрсетеді.

Осылайша, концепт– лингвомәдени спецификасымен белгіленген және осы не өзге түрде белгілі бір этномәдени иелерді сипаттайтын семантикалық құбылыс. Концепт этникалық әлемтануды бейнелей отырып, этникалық тілдік әлем бейнесін таңбалайды және «осы өмір үйін» (дом бытия) құрайтын кірпіш болып табылады ( М.Хайдеггер бойынша).
Зерттеушілер арқылы қазіргі күнге дейін концептілерді зерттеу мен сипаттаудың мынадай әдістемелері жасалған: Е.Бартминский ұсынған профильдеу теориясы (теория профилирования), С.М.Прохорова ұсынған вертикальді синтаксистік өрістер теориясы, Л.О.Чернейко мен В.А.Долинский ұсынған эксплицитті түрде сипатталмаған гештальд- атауларды табуға арналған концептуалды анализ теориясы, О.С.Ахманова мен И.В.Гюббет ұсынған вертикалды мәнмәтін (контекст) теориясы.

Концептуалды анализдің семантикалық анализбен ортақтығы болса да, олар соңғы мақсаттары мен материалдардың қайнар көзі арқылы өзгешеліктерге ие.

Е.С.Кубрякова көрсетуінше, семантикалық анализ « сөз құрылымының семантикалық экспликациясына, оны жүзеге асыратын денотативті, сигнификативті және коннотативті мағыналарын нақтылауға бағытталады».

Концептуалды анализ (Е.С.Кубрякова термині) «бір таңба бойына жиналған және белгілі когнитивті құрылым ретінде таңбаның өмір сүруін анықтайтын ортақ концептілерді іздестіру» болып табылады. Ғалымның айтуынша, семантикалық анализ сөзді анықтаумен байланысты болса, концептуалды анализ әлем туралы білімді игеруге қарай бағытталады.

Семантикалық анализ материалдары: сөзді жасайтын сөйлеу мәнмәтіндері. Концептіні меңгерудің қайнар көздері: прецедентті мәтіндер, көбінесе, афоризмдер, мақал-мәтелдер, әдеби шығармалардың атаулары, рухани мәдениеттің кішігірім шығармаларының түрлері; көркем дифинициялар; сөз өнерінің туындыларында қалыптасып кеткен концепциялар.

Концептуалды анализдің негізгі тәсілдерінің бірі –концептінің концептуалды белгілерін анықтау арқылы оны сипаттау. Концептінің құрылымын қалыптастыратын белгілерді анықтау арқылы оны сипаттау әдістемесі осы не өзге мәдениеттегі тіл иелерінің білімі мен тәжірибесінің бейнеленуінің этноспецификасы туралы мәлімет алуға көмектеседі. Осы әдістемеге байланысты зерттеу мынадай кезеңдерден тұрады:

1. 
   Атау-сөз концептінің этимологиясы зерттеледі, сөз мағынасының тарихы қарастырылады, концептінің уәжді белгілері анықталады.
   
2. 
   Компонентті анализ әдісі арқылы атау- сөздің сөздіктегі дефинициясы және синонимиялық қатардағы сөздердің дифинициясы зерттеледі, нәтижесінде түсіндірмелі белгілері анықталады.
   
3. 
   Метафоралық үйлесімділігі зерттеліп, нәтижесінде концептінің бейнелі белгілері анықталады.
   
4. 
   Зерттеудің барлық кезеңдерінде концептінің анықталған белгілері топтастырылады. Бұл топтар род немесе түр мінезі негізінде бірігіп концептуализацияның осы не өзге тәсілін сипаттайтын белгілердің жиынтығынан құралады. Осы не өзге топтың белгілерінің сандық көрінісі негізінде Әлемнің тілдік бейнесінде концептіні танудағы белгілі бір когнитивті белгілерінің маңыздылығы туралы қорытындылар жасалады.
   

Соңғы кездері зерттелген философиялық және мәдени концептілер: «бостандық», «еркіндік» (Вежбицкая А.), «ақиқат» (Лукин В.А.), «ой», «идея» (Кобозев), «тағдыр» (Радзиевская Т.В.), «рух», «жан», «дене» (Булыгина Т.В.), «жақсылық» пен «жамандық» (Берестов Г.И.), «бақыт» (Воркачев С.Г.), «қуаныш», «ақиқат» т.б. (Степанов Ю.Д), «жан» (Тильман Ю.Д), «шындық», «ақиқат» (Агиенко М.И.), «дом» (Медведева А.В), «быт» (Рудакова А.В), «өзге» (чужой) (Куликова Л.В), «өлім» мен «өмір» (Іргебаева А.Б.), «ана» (Жанпейісова Н.М.), «контраст» (Сүгірбекова С.Р.), «тары» (Күштаева) т.б.